«جازىم بولسا، بىلامىققا دا ءتىس سىنادى» دەگەن راس-اۋ. ەرجاننىڭ التى جاسار ۇلى يماش ۇيدەگى ەكى قاباتتى بالالار توسەگىنەن قۇلاپ، اياعىن سىندىرىپ الدى. سول توسەكتى ساتىپ العاندا بالالارى سونداي قۋانىپ ەدى. راسىندا دا، اياداي بولمەگە ەكى توسەك قويسا، ادام اينالار جەر قالماعان بولار ەدى، ال مىناۋ كوپ ورىن المايدى، ءارى ىقشام، ءارى ىڭعايلى. ەرەسەكتەۋ ەكى قىزى سونىڭ استىڭعىسىن ءبىرى، ۇستىڭگىسىن ءبىرى تالاسپاي-اق يەمدەنىپ العان-دى. ءالى مەكتەپكە بارماعان ەركەتاي يماش بولسا، ادەتتەگىدەي اكە-شەشەسىنىڭ جانىنا جاتاتىن. ەندى، مىنە، سول توسەككە شىعىپ وينايمىن دەگەن بالاقاي ويدا جوقتا مايىپ بولىپ وتىر.

مايىپ بولعان بالالار-اي تىنىمسىز...

«جەدەل جاردەم» شاقىرعان ەرجان ايەلى عاليا ەكەۋى العاشىندا اسا قاتتى الاڭداعان جوق. ويتكەنى، ارى كەتسە ءبىر جارىم مەتر بولاتىن بيىكتىكتەن قۇلاعان بالانىڭ اياعى تەك قاتتى اۋىرىپ قالعان شىعار، ارى كەتكەندە شىعىپ كەتتى مە ەكەن دەپ قانا ۋايىمداعان. الايدا، قالالىق بالالار اۋرۋحاناسىنا كەلىپ، رەنتگەندە تۇسىرگەندە كوردى: قارا ساننىڭ جامباسقا تاياۋ تۇسى شىتىناي سىنىپتى. دارىگەرلەردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، اجەپتاۋىر اۋىر جاعداي، سۇيەكتىڭ بۇلاي مەرتىگۋى اسا قولايسىز جىعىلۋدان بولۋى مۇمكىن. شاماسى، بالا توسەكتىڭ ەكىنشى قاباتىنان جاي ەمەس، اياعى قايىرىلا قۇلاسا كەرەك. امال جوق، تىنىمسىز بالاقاي ءسويتىپ اۋرۋحاناعا توسەگىنە تاڭىلۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەندى اتا-انانى «بالاعا كىم باس-كوز بولادى؟» دەگەن ماسەلە قينادى. شىنىنا كەلگەندە، مۇنداي ساۋال تۋىنداماس تا ەدى، بىراق عاليا سونىڭ الدىندا عانا ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىسقا تۇرىپ، جاڭادان كىرىسىپ جاتقان بولاتىن. ءبىر اي ەمدەلەتىن بالانىڭ احۋالىنا بولا ونداي وڭدى ورىننان ايرىلىپ قالۋدىڭ قالايدا قيسىنى جوق. اقىرى ەكى جاققا ءتيىمدى كەلىسىم جاسالدى: عاليا باستاپقىدا جۇمىسىنان ون كۇنگە سۇرانىپ، يماشتىڭ جانىندا بولدى، سوسىن بالانىڭ قالعان جيىرما كۇندىك كۇتىمىن ءوز باسشىلارىنا جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتقان ەرجان ءوز موينىنا الدى.

بالا كەزىندە اق حالاتتىنى كورسە ءوزى دە انادايدان اينالىپ قاشاتىن ەرجان اۋرۋحاناعا جاتقان ۋاقىتتا بالاقاي ءسال ءتاۋىر بوپ قالىپ ەدى. دارىگەرلەر وپەراتسيا جاساۋ ارقىلى سىنعان اياعىنىڭ تىزە تۇسىنان سىمتەمىر وتكىزىپ، جوعارى كوتەرىپ اسىپ قويىپتى. مەدبيكەلەر كۇنارا سول جاراقاتتىڭ ماڭىن تازالاپ، قايتا تاڭىپ كەتەدى. يماش ويىنشىقتارىمەن ويناپ جاتادى دا قويادى، اسا قينالمايدى، جىلامايدى. ايتپەسە تۋمىسىنان بالاجان ەرجان ۇلىمەن قوسىلىپ جىلاۋعا بار.

اۋرۋحاناعا قاراسىن كورمەگەلى قاي زامان؟ قۇداي كورسەتپەي-اق تا قويسىن-اۋ. بىراق مۇندا كەلگەندە بايقاعانى – مايىپ بولعان بالالاردىڭ كوپتىگى. اسىرەسە اۋرۋلار قابىلدايتىن ءبولىم قاشاندا ساپىرىلىسادى دا جاتادى: زار ەڭىرەگەن بالالارىن قۇشاقتاپ كەلگەن اتا-انالار، ولاردى تىركەپ، تەكسەرىپ، وپەراتسيا بولمەسىنە نەمەسە پالاتالارعا ءبولۋشى اق حالاتتىلار، ەمدەلۋشىلەرگە ءدارى-دارمەك، اس-اۋقات اكەلگەن دوس-جاران، اعايىن-تۋىستار... بالالاردىڭ مۇندا ءتۇسۋ جاعدايلارى دا ارقيلى: بىرەۋى بەلەسەبەت تەۋىپ ءجۇرىپ قۇلاعان، ءبىرى توبەلەستە قولىن سىندىرعان، ءبىرى بايقاۋسىزدا كۇيىپ قالعان، ءبىرى كۇرەس باسەكەسىندە جاراقاتتانعان، ەندى ءبىرىن كولىك قاعىپ كەتكەن... كوپ، كوپ... شوشيسىز. جىلاعان، شىرىلداعان بالا داۋسىنان قۇلاق تۇنادى...

اق حالاتتى... ۇستازدار

پالاتادا بۇلاردان باسقا التى بالا جاتادى ەكەن. كوپشىلىگى ەرەسەكتەۋ، ياعني، جانىندا اتا-انالارى جوق، وزدەرىمەن-وزدەرى. ۇشەۋى قازاق، ءبىرى ورىس، ءبىرى تاتار، ەندى بىرەۋى ۇيعىر. قازاق بالانىڭ بىرەۋى، سوسىن تاتار مەن ۇيعىر – ءورىستىلدى. ءبىرىن-ءبىرى مازاقتاۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى. كورشى پالاتاداعى وڭباي كۇيىپ قالعان بىرەۋدى «شاشلىك» دەيدى، گيپسپەن قولىن جوعارى كوتەرە قاتىرىپ تاستاعان ءبىرىن «گيتلەر» دەپ كەلەمەجدەيدى. سوسىن اكە-شەشەلەرىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى دە جامان ەمەس-اۋ، ءبىرىنىڭ قولىندا – نوۋتبۋك، ەندى بىرىندە – ايفون با، ايپاد پا، ايتەۋىر ەرجان بىلە بەرمەيتىن ءبىر عالامات. ءوزارا الماسىپ، عالامتورعا كىرىپ، نوۋتبۋكتەن بىرلەسە كينوفيلم كورىپ، قىزىققا باتادى دا جاتادى. اتا-انالارى كەلگەندە «ەندى ماعان مىناداي ديسك اكەلشى»، «اناداي كينونى تاۋىپ اكەپ بەرشى» دەپ، جامىراي تاپسىرىس بەرەدى. تاتار دا، ۇيعىر بالا دا تۋىستارى كەلگەندە ولارمەن ءوز تىلدەرىندە سويلەسەدى، وتباسىندا تاربيە سولاي بولسا كەرەك. بىراق كوپ ۇزاماي ءوزارا تاعى دا ورىسشاعا كىرىسەدى.

كۇندە اۋرۋحانا پالاتالارىن ارالاپ اق جەلەڭ جامىلعان مۇعالىمدەر جۇرەدى. سويتسە، ولارعا ۇزاق ۋاقىت ەمدەلىپ جاتقان بالالارعا ساباقتى وسىندا كەلىپ وتكىزۋ مىندەتتەلەدى ەكەن. ەرجان ءوز پالاتاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ دەنى ورىس مەكتەبىندە وقيتىنىن سوندا بايقادى. بىراق سول بالالاردىڭ ساباققا مۇلدە ىنتاسى جوق. ايتەۋىر امالدىڭ جوقتىعىنان، مۇعالىمنىڭ ءوزى سالپاقتاپ كەلىپ تۇرعان سوڭ، كۇمىلجىپ، مىڭگىرلەپ، جاۋاپ بەرگەن بولادى. وعان ۇستازدىڭ كوڭىلى تولمايدى.

– تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ديسك كورە بەرگەنشە، ءبىر مەزەت وتكەن ساباقتاردى قايتالاي سالساڭ، بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداپ قويساڭ بولادى عوي، – دەپ رەنجيدى. – قانداي كينو كورىپ وتىرسىڭ؟

– فيلم-ۋجاس، – دەيدى بالا.

– وي، قۇداي-اي، باسقا دۇرىس كينو تاپپاي قالدىڭ با؟

– قىزىق قوي وسى! مىنە، كورىڭىزشى، – دەپ بالا نوۋتبۋگىن ۇستازىنا بۇرا قويدى. شاعىن ەكرانداعى شاشىراي توگىلگەن قاندى، الدەبىرەۋدىڭ قولىن كەسىپ الىپ، ەندى بۇتىن بۇتارلاۋعا كىرىسكەن مانياكتى كورگەن بويدا شوشىپ كەتكەن مۇعاليما:

– ويباي، قۇرت مىنا پالەڭدى، ءوشىر! – دەدى جان داۋىسى شىعىپ. – قالاي قورىقپاي، جۇرەگىڭ تىتىركەنبەي كورىپ وتىرسىڭ؟ باياعىدا، – دەدى سوسىن ەرجانعا بۇرىلىپ، – گوگولدىڭ «ۆي» اتتى شىعارماسى ارقىلى ەكراندالعان سول اتتاس ءفيلمدى دە قورقىنىشتى دەپ ويلاپپىز-اۋ. ۇلكەندەر سونى دا «كورمەڭدەر» دەپ ۇرىسۋشى ەدى.

– مىناداي قاندى قاساپتاردىڭ قاسىندا ول وتە مەيىرىمدى دۇنيە عوي، – دەپ كۇلدى ەرجان دا. – «شانشارداعى» ۋاليبەك ايتپاقشى، بۇگىنگى بالالار شىمىرىكپەي قارايتىن «ۋجاستاردى» كورسە، باياعىنىڭ ءوزىمىز دىرىلدەي قورقاتىن جالماۋىز كەمپىرى مەن جالعىز كوزدى ءداۋى زارەسى قالماي، ءبىزدىڭ ارتىمىزعا كەپ تىعىلاتىن شىعار.

...ورىسشا ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر ساپىرىلىسىپ، سان كىرىپ، سان شىعادى. قازاق مەكتەبىندە وقيتىن ەكى بالا مۇعالىمنىڭ قاراسىنا زار بولدى. ءبىر كۇنى «قازاقشا مۇعالىم كەلىپتى» دەگەن اڭگىمەنى قۇلاعى شالىپ ەدى، الگى ەكى بالادا ەس قالمادى. «كورشى پالاتادا ەكەن، قازىر بىزگە كەلەدى» دەيدى ءبىرى دالىزگە شىعىپ كەلىپ. اقىرى بۇلارعا دا كەلدى-اۋ. سونداعى جاڭاعى وقۋشىلاردىڭ قۋانعانى-اي! مۇنداي دا ساباققا قۇشتار بالالار بولادى ەكەن-اۋ! ەكەۋى جارىسا ايتىپ، جامىراي جاۋاپ بەرىپ، ماتەماتيكادان دا، ادەبيەتتەن دە، تاريحتان دا، جاعرافيادان دا «5» الىپ جاتتى. ال ەشتەڭەنى دە قارىق قىلماعان، بارىنە جوعارىدان مەنسىنبەي قاراۋعا بەيىل، بىراق وقۋعا قۇلقى جوق ءورىستىلدى بالالار بۇلارعا تاڭ قالا قاراپ قالىپتى.

ء«اي، وسى قاتىنداردى قۇداي المايدى!»

5-پالاتادا ەرجاننان باسقا ەرەسەك ادام جوق ەدى، ءبىر كۇنى اياعىن سىندىرىپ العان 4 جاسار ۇلىمەن جاس كەلىنشەك كەلىپ ءتۇستى. بايعۇس بالا ەكى-ءۇش كۇن بويى قينالدى. دەرت اتاۋلىنىڭ تۇندە دەندەيتىنى بار عوي، كۇندىز تىنىش، ال ءتۇن بالاسى شىرقىراپ جىلاپ شىعادى. شەشەسى بەيشارا جۇباتۋعا تىرىسادى، «قازىر باسىلادى، قويادى» دەپ الداۋسىراتادى، «سەن جىگىتسىڭ عوي، كۇشتىسىڭ، ءتوزۋىڭ كەرەك» دەپ قايرايدى، «انە، باسقا بالالاردىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتىر، كوردىڭ بە، ولار شىدامدى، سەن عانا جىلاۋىقسىڭ» دەپ ۇرىسادى. بالا ءبارىبىر قويمايدى. ەندى انا بايعۇس قانشا ءتوزىمدى بولسا دا، اشۋلانىپ، «قوي دەيمىن، ايتپەسە تاياق جەيسىڭ!» دەيدى، شاپالاقپەن بەتىنەن جايلاپ تارتىپ جىبەرگەن بولادى. قينالعان بالانىڭ قىڭقىلى سوندا دا باسىلمايدى، جىلاۋىن ۇدەتە تۇسەدى. سورلى انا باعاناعىنىڭ ءبارىن قايتا باستايدى: جۇباتادى، اينالىپ-تولعانادى، قايتادان جىگەرلەندىرەدى، الداۋسىراتادى... ءسويتىپ، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا بارىپ، ابدەن سىلەسى قاتقان ەكەۋى ۇيقىعا كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن سەزىپ-ءبىلىپ جاتقان ەرجان دا ءبىر «ۋھ» دەيدى.

جالپى، اۋرۋحانادا جاتقان ۋاقىتتا ەرجاننىڭ كوزى جەتكەن ءبىر نارسە – ايەل زاتىنىڭ توزىمدىلىگى. ماسەلەن، ءوز بالاسى تۇنىمەن جىلاپ شىعار بولسا، بۇل جاڭاعى كەلىنشەكتىڭ شىدامىنىڭ شيرەگىن دە كورسەتە الماس ەدى. دەرەۋ عالياعا قوڭىراۋلاتىپ، «جۇمىسىڭ دا، باسقاسى دا قۇرىسىن، كەل دە، ءوزىڭ قارا مىنا بالاعا!» دەر ەدى. شىرقىراپ جىلاعان ءسابيىن كوتەرىپ، ىڭىلداپ ءان ايتىپ، جۇباتقان بولىپ، تاڭدى دالىزدە سەندەلىپ ءجۇرىپ اتقىزعان تالاي ايەلدى كورگەن سوڭ، انا دەگەن قۇدىرەتكە باس يمەسكە لاجى جوقتىعىن ۇقتى. ەر ادام ءوز اناسىن قادىر تۇتادى، بىراق كەيدە جان جارىنىڭ دا بالالارى ءۇشىن ءدال سونداي انا ەكەنىن ەسكەرە بەرمەيتىنى نەسى ەكەن؟

– ايەلىڭىز ەكەۋىڭىز اۋىسقان ەكەنسىزدەر عوي؟ – دەدى ءبىر كۇنى ەدەن جۋىپ جۇرگەن ەگدە ايەل ەرجانعا. – ە، دۇرىس، و سورلى دا ءبىر دەمالسىن دا. قايتا ءسىز بالاڭىزدىڭ وپەراتسيادان كەيىنگى اۋەلگى اۋرۋى باسىلىپ، تىنىشتالعاندا كەلدىڭىز عوي، مىنە، قازىر وزىمەن-ءوزى ويناپ قانا جاتىر. العاشقى كۇندەرى قالاي قينالعانىن كورسەڭىز ەدى! ايەلىڭىز بايعۇس قايتا شىدامدى ەكەن، اينالدى-تولعاندى، الداۋسىراتتى-جۇباتتى، ايتەۋىر ءۇش كۇن ۇيقى كورگەن جوق. ە، ايەل جارىقتىق ءتوزىمدى عوي، قايتسىن، بالا جىلاسا، جانى شىعىپ كەتە جازدايدى ەمەس پە؟ ەركەكتەر سونىڭ قادىرىن بىلە مە ءوزى دەيمىن دە. اس-اۋقات، ءدارى-دارمەگىن اكەپ، تەرەزەدەن بەرەسىڭدەر دە، سونىڭ ءوزىن ۇلكەن جۇمىس ساناپ، قايقايىپ جونەلەسىڭدەر. ايەلدىڭ كورگەن قيىندىعىن قۇداي سەندەرگە كورسەتسىنشى، ءبىر كۇن دە شىداماس ەدىڭدەر...

...تۇنىمەن ءابىرجىپ شىققان ايەلدەر ەرتەڭىنە وزدەرىن الدا تاعى دا سونداي مازاسىز كۇندەر مەن تۇندەر كۇتىپ تۇرعانىن ەلەڭ دە قىلماستان، ءوزارا قالجىڭداسىپ، اڭگىمەلەسە وتىرىپ، ءشاي ىشەتىندەرىن قايتەرسىز؟ اراسىندا بالالارىنىڭ قىزىقتارىن، كۇيەۋلەرىنىڭ مىنەزدەرىن، ەنەلەرىنىڭ بەيمازالىعىن، قۇربىلارىنىڭ ۋايىمىن، تۋىستارىنىڭ الدا بولعالى جاتقان تويلارىن دا قالدىرماي ايتىپ وتىرادى. ولاردىڭ تۇك بولماعانداي وسى قالىپتارىنا قاراپ، تاڭ قالعان ەرجاننىڭ ەسىنە شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «قوش بول، گۇلسارى!» حيكاياتىنداعى تانابايدىڭ ەش قيىندىققا مويىمايتىن ايەلدەر تۋرالى: ء«اي، وسى قاتىنداردى قۇداي المايدى! بىرەۋدىڭ ۇيىندە مەيمان بوپ وتىرعانداي-اق انانى-مىنانى اڭگىمەلەپ، قاننەن-قاپەرسىز شايدى سوعىپ وتىر»، – دەيتىنى ءتۇستى.

* * *

يماشتىڭ اياعى جازىلىپ، ءوز ءىسىنىڭ مايتالمان شەبەرلەرى – دارىگەرلەرگە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ۇيگە شىققاننان كەيىن ەرجان اۋرۋحانادا وتكىزگەن ۋاقىت ءوزىن اجەپتاۋىر وزگەرتىپ جىبەرگەندەي سەزىندى.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz