«...اڭىز ميفكە قاراعاندا شىنشىلداۋ بولىپ كەلەدى: سەبەبى، وندا ميف پەن ەرتەگىدەگىدەي ەمەس، باس كەيىپكەر ويدان شىعارۋ مەن تاريحي شىندىقتىڭ ۇشتاسقان جەرىندە تۇرادى...»

ماناش قوزىباەۆ،

قازاق تاريحشىسى

1. ايشا ءبيبى بەلگىسى

– نەگە! نەگە؟! نەگە؟..

قاسىنداعى جان قيىسپاق قۇربىسى، قاسى-كوزى قيىلا توگىلگەن اقجۇنىس حانىم داۋسىنا ءدىرىل ارالاستىرا ءۇزىلىپ كەتەردەي بوپ، بۇنىڭ باسىن سۇيەپ تۇرىپ، ءۇش رەت «نەگە» ءسوزىن قايتالاپ ايتقاندا، كوكىرەكتىڭ ارعى تۇكپىرىنەن اششى زاپىران قۇيىلىپ-قۇيىلىپ كەتكەندەي بولعان-دى. ارۋ ايشا وعان ويماقتاي ادەمى كوزدەرىمەن جاۋدىرەي قاراپ، ءسال عانا جىميىپ، ەرنىن جىبىرلاتا اقىرىن سويلەدى.

– ەندى ارمانسىزبىن-ن...

– و نە دەگەنىڭ! – دەپ اقجۇنىس تاعى دا اھ ۇردى. – سەنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى ارمانىڭدى باسقا ەشكىم ەمەس، مەن بىلەمىن. ەكەۋمىز قايتسەك تە قاراحان باھادۇرگە امان-ەسەن جەتەمىز، سول جولدا قانداي قيىندىققا دا شىداس بەرەمىز دەپ سەرتتەسكەنىمىز قايدا؟

– سەرت! سەرت دەيسىڭ بە؟ – دەدى ايشا ءالسىز، ءدىرىلدى داۋسىمەن. – سەرتتى بۇزدىق پا ءبىز! جوق، بۇزعانىمىز جوق. سول سەرت جولىندا ءۇزىلىپ بارا جاتسام، ارماننىڭ دا ەش بولماعانى.

اقجۇنىس ونىڭ باسىن سۇيەپ وتىرىپ، جانى كۇيزەلە تاعى دا كۇرسىنىپ الىپ:

– وسى اسا وزەنىنە سۋعا شومىلماشى دەپ وتىنە سۇراپ ەدىم، – دەدى. – تىڭدادىڭ با؟

ايشا مولدىرەگەن جانارىمەن اسىعا اعىپ جاتقان اسا وزەنىنە تاعى دا ءبىر قاراپ، الدەقانداي تەرەڭ ويعا، كوزىنىڭ الدىنان بۇلدىراپ كورىنگەن ءتاتتى ەلەس-قيالعا بەرىلىپ كەتكەن-ءدى..

* * *

بۇل قاي جىلدارى ەدى!؟

 نەشەلەگەن كەدىر-بۇدىر ۋاقىت ارادا سىرعىپ تا كەتىپتى-اۋ ويلاپ قاراسا!

باياعىدا-ا... قاراحان ءباھادۇر وسى تۇركىستان وڭىرىنە ات باسىن بۇرىپ، ءوزىنىڭ ەرلىك جورىقتارىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان كۇندەردىڭ بىرىندە ويدا-جوقتا، الدەبىر جول قيىلىسىندا بۇعان بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالماپ پا ەدى. اكەسى ايقوجا تولىقسىپ تۇرعان بالعىن قىزى ايشانى ەرتىپ، تۇركىستاننىڭ كەڭ بازارىنا قاراي اقىرىن اياڭداپ كەلە جاتقان-دى. سول جول ۇستىندە ءبىر توپ اتتىلى ساردارلار الدىن كەس-كەستەپ:

– قاراحان ءباھادۇر كەلە جاتىر، – دەپ، بۇلاردى بۇيىرا توقتاتتى. – باھادۇرگە جول بەرىڭدەر... ىعىسىڭدار بىلاي...

ايقوجا باس ءيىپ، جانارىن تومەن سالىپ، تۇرعان ورنىندا ءمىز باقپاي، قاتتى دا قالدى. ءدىندار كىسى ەدى. ەل بيلەۋشىلەر مەن سىپتيما سۇلتاندارعا ىلعي دا تاعزىم ەتىپ وتىراتىن. وسى ادەتىن اسا ۇناتا قويمايتىن ەركە قىزى ايشا سۇلۋ:

– اكە، ءسىز نەگە اركىمگە تاعزىم جاساپ، باس يە بەرەسىز؟ – دەپ سۇرايتىن. سوندا ايقوجا:

– مەن اركىمگە ەمەس، ەل بيلەگەن ەستى ازاماتتارعا قۇرمەت سەزىمىن كورسەتىپ، يىلەمىن، قىزىم، – دەيتىن.

ايشا اكە سوزىنە ءتانتى بولىپ، بالالىق ريزا كوڭىلمەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ تە الۋشى ەدى.

سول اكە، ەندى، مىنە، تاعى دا كادۋىلگى ادەتىنە باستى. تىك تۇرىپ، باسىن تومەن سالىپ، ءباھادۇردىڭ ءوتىپ كەتۋىن كۇتۋلى.

بۇلار ساربازداردىڭ تاساسىندا كوپ تۇرىپ قالعان-دى. كۇتكەن قاراحان ءباھادۇر مۇلدە كورىنەر ەمەس.

ايشانىڭ شىدامى تاۋسىلدى دا، العا شىعىپ:

– بىزگە جول بەرىڭدەر، – دەدى. – ەندى كۇتە المايمىز.

ساربازدار ونىڭ ءسوزىن ەلەڭ قىلعان دا جوق.

– مەن سەندەرگە نە دەدىم؟ – دەپ، قايسار قىز تاعى دا العا ۇمتىلا ءتۇستى. اكەسىنىڭ «قوي، قىزىم» دەگەنىنە دە كونبەدى. وسى كەزدە ءبىر شومبال قارا ساردار قىزدى قامشىمەن جاسقاپ، ۇركىتىپ، قورقىتا كەرى قۋىپ تاستاماق بوپ وڭمەندەپ كەلىپ قالعان-دى. قىز سوندا دا تايسالمادى. «كەلسەڭ كەل» دەگەندەي، باتىلدانا قاسقايىپ قارسى قاراپ تۇردى.

– وي، سەن قىز... – دەپ، ەندى الگى ساردار قامشىسىن كوتەرە بەرىپ ەدى، ايشا ايقايلاپ جىبەردى.

– تارت قامشىڭدى!

ساردار كەنەت قامشىسىن اۋاعا كوتەرىپ، ەندى سىلتەي بەرگەندە، وجەت قىز ءابجىل قيمىلداپ، قولىنان جۇلىپ الىپ، باسىن قاعجاڭ ەتكىزدى.

– اناعا قامشى سىلتەمەك بولعان ەركەك ەسۋاس...

سول ساتتە بۇلاردىڭ جانىنا قاراحان ءباھادۇردىڭ ءوزى دە كەلىپ قالىپتى. ول اۋەلى قىزعا قارادى. ايشا ارۋ ۇيالىپ، ءجۇزىن تومەن سالدى.

قاراحان اتتان ءتۇستى. قىزدىڭ جانىنا كەلىپ:

– اتىڭ كىم؟ – دەپ سۇرادى.

– ايشا.

– ءوزىڭ وجەت قىز ەكەنسىڭ.

– جوق، مەن... ءسىز كەشىككەن سوڭ...

– تۇسىندىرمەي-اق قوي. اۋەلگى جول – سەنىكى... مەن كۇتە تۇرام. اكەڭ ەكەۋىڭ وتە بەرىڭدەر.

ايشا اكەسىن ەرتىپ قاراحاننىڭ الدىن كەسىپ، ەمىن-ەركىن ءوتىپ بارا جاتتى. ءباھادۇر ولاردىڭ سوڭدارىنان كوز الماي ۇزاق-ق قاراپ تۇردى.

* * *

ايشا دەنەسى قاتتى اۋىرىپ، قينالا ىڭىرسىدى.

– جانىڭا باتتى ما؟ – دەپ اقجۇنىس بايەك بولىپ جاتتى. – شۋلاعان قىزدار قايدا جوعالدى؟ بابى اجە قاتىننىڭ حابارسىز قالعانى نەسى؟ ەمشىنى تاۋىپ، تەز-تەز الىپ كەلەمىز دەپ ەدى.

– سول ەمشى كەلگەنشە... – دەپ ايشا ءالسىز ۇنمەن تىلگە كەلدى تاعى دا. – سوعان ۇلگەرە السام عوي. ءاي، ۇلگەرە الام با؟..

– اسا وزەنى ماڭايىندا جىلان وتە كوپ دەۋشى ەدى، سونىڭ ءبىرى بىزگە تاپ كەلگەنىن قاراشى!

– جوق، – دەدى ايشا. – جانىمدى شىرقىراتىپ بارا جاتقان جىلاننىڭ ۋى ەمەس، باسقا نارسە.

– ەندى نە؟

– قاراحانعا امان-ەسەن جەتىپ، كوڭىلدە ايدىن بولىپ تولقىپ جاتقان شەكسىز سەزىمىمدى ءوز اۋزىممەن ايتا المايتىنىم...

اقجۇنىس كۇلە سويلەپ:

– وسى جولعا جينالىپ، ۇزاق ساپار شەگۋگە بەل بايلاعانىڭنىڭ ءوزى ناعىز ماحاببات بەلگىسى ەمەس پە؟ – دەدى.

كوز جانارى بۇلدىراي باستاعان ايشا تاعى دا بۋىرقانىپ-بۇلدانىپ، اسىعا اعىپ جاتقان اساۋ اساعا قاراي اقىرىن يكەمدەلىپ، بۇرىلا قارادى. سۋدىڭ سىلدىرى ونىڭ ويىنا ەسكى كۇندەردىڭ ەلەستى سۋرەتتەرىن قايتالاپ تۇسىرگەندەي بولعان-دى.

* * *

قاراحان ءباھادۇردىڭ سول جولعى جەڭىستى جورىعى بەينە ايشامەن جولىعۋعا، ارۋ قىزبەن بەتپە-بەت كەزدەسۋگە ارنالعانداي ەكەن-اۋ! ول تۇركىستاندا بىرەر اي ايالداپ، جاتا جاستانىپ، اسىقپاي دەم الدى. سول كۇندەردە ايشا ارۋدى كۇنبە-كۇن كورۋگە ىقىلاستانىپ ىنتىعا-ساعىنا ىزدەيتىن. ايشامەن سويلەسىپ، سىر بولىسكەندى بار جان-تانىمەن اڭساپ تۇرۋشى ەدى.

الايدا ءدىندار اكە – ايقوجا قىزىن ءالى دە جاس ساناپ، ءباھادۇردىڭ بەيىلىن بايقاسا دا دەگەنىنە كونگىسى كەلمەي، ايشانى ءتىپتى دە تىسقا شىعارماي قويعان ەكەن. تۇركىستان وڭىرىنە سىيلى قوجانىڭ بۇل ىسىنە ەشكىم دە قارسى كەلە الماپتى. اقساقال-قاراساقالدار باس قوسقان جەردە:

– ءجون! ءجون! – دەسىپتى ءبارى دە. – اياق استىنان قاراحاننىڭ ويى كەتكەن ەكەن دەپ ۋىزداي قىزىن بايلاپ-ماتاپ، بەرە سالا ما؟

ءبىر اقساقال تۇرىپ:

– ە، سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ – دەپتى. – وسى قىز ايقوجانىڭ قانى ەمەس، ول كەشەگى ويشىل-اقىن سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ قىزى دەسەدى عوي.

– قوي، – دەپتى ءبىر قاريا. – ونى كىم سىپسىڭداتىپ ءجۇر؟ ءبىز بىلگەلى ايشا – ايقوجا ءپىراداردىڭ قىزى.

– شىندىقتى ءبىر اللا عانا بىلەدى، – دەپتى سوندا قابا ساقالدى كىسى. – ءبىزدىڭ ءسوزىمىز – وسەك، ال وسەك ايتۋ – كۇناھارلىق!

وسىمەن ءسوز دە تەز ءتامامدالار ەدى.

بۇكىل جۇرت سىيلاعان ايقوجانىڭ بۇل مىنەزىنە قاھارلى قاراحان دا ەش رەنىش بىلدىرمەپتى. قايتا ايشاعا دەگەن ىستىق سەزىمىن ونان بەتەر لاۋلاتا ءتۇسىپ، اراداعى ادامدار ارقىلى حابارلاسۋىن دوعارماپتى.

ءتىپتى كەتەتىن كۇنى دە ايشاعا ارنايى حابار جىبەرىپ:

– سەنىڭ سۇلۋ بەينەڭدى كەۋدەمدە ۇزاق ساقتايمىن، – دەپ ىشكى سىرىن ايتتى. – مەنى كۇتشى. مىندەتتى تۇردە قايتا اينالىپ سوعامىن. ءوزىڭدى ىزدەپ كەلەمىن.

ايشا سول حابارعا جاۋاپ بەرىپ:

– باتىرلار بارعان جەرىندە كوپ ۋادە بەرەتىن شىعار، – دەگەن. – تالاي اتىراپتى، تالاي ەلدى ارالايدى. عاشىق بولا سالۋى دا، بالكىم، وپ-وڭاي. ءسۇيىپ قالۋى دا دەپ-دەمدە...

– ولاي ەمەس، – دەپتى قاراحان. – مەن ءۇشىن سەنىڭ ورنىڭ اسپانداعى اي ىسپەتتى. سەن باسقاسىڭ!

– ونى ۋاقىتىندا كورە جاتارمىز، – دەپ ايشا دا سالقىن مىنەزبەن جاۋابىن جەتكىزگەن-ءدى.

ءباھادۇر اتتانىپ بارا جاتىپ:

– جازعا سالىم كەلەمىن، – دەپتى. – سول كەزدە قارسى بولماساڭ، ەكەۋمىز نەكە قيار جاسايمىز. ءسوزىم - ءسوز!

* * *

ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، باتىردىڭ بەرگەن ۋادەلى ۋاقىتى دا تاقاپ قالىپ ەدى. ول كۇن جاقىنداعان سايىن ايشا دا دەگبىرسىزدەنىپ، اسىعا كۇتكەن اڭسارلى كۇندەردى وتكەرۋلى بولاتىن.

بىراق ءدال وسى كۇندەردىڭ بىرىندە ۇزىنقۇلاقتان بۇل جاققا سۋماڭداعان سۋىق حابار دا جەتىپ جاتتى.

– قاراحان باتىردىڭ جۇرتىنا تۇتقيىلدان جاۋ شاۋىپتى، – دەيدى حابارشى جىگىت. – ەلىن ويسىراتا قىرىپ كەتىپتى. ەندى قاراحان اتقا قونىپ، جاۋدان ەسە قايتارۋعا بەل بۋىپتى. جان الىپ، جان بەرىسەر قان مايدان بۇگىن-ەرتەڭ باستالاتىن سىڭايلى...

وسىنى ەستىگەن كەزدە ايشا دا ۇرەيلەنىپ، جانى جاي تاپپاي، بويىن الدەبىر قورقىنىش سەزىمى بيلەپ كەتكەن-ءدى.

«اپىرماي، وسى جاۋگەرشىلىك ساپاردا وعان جاۋدىڭ الدەبىر قاڭعىعان ساداق وعى تيسە قايتەمىن؟بىز وسىلايشا ماڭگى كەزدەسە الماي قالساق قايتپەكپىن؟!.»

سودان سوڭ اينالاسىنداعى قىزدارمەن باس قوسىپ، وي ءبولىستى، كەڭەس قۇردى.

ەڭ جاقىن قۇربىسى – اقجۇنىس كوڭىلگە قونىمدى پىكىر ءبىلدىرىپ، سابىرلى ءسوز ايتتى.

– سەن ەندى ءباھادۇردى ءوزىڭ ىزدەپ بارعانىڭ دۇرىس.

– باتىر ونى قۇپ كورە مە؟

– ارينە، قۇپ كورەدى. ءوزىڭدى شىن ۇناتىپ قالدى ەمەس پە؟

– ۇشقالاق مىنەزدى، سابىرسىز قىز بولىپ كورىنىپ قالمايمىن با؟

– ەلىنە جاۋ شاۋىپ جاتقاندا، شىن جاناشىر ەكەنىڭدى وسىنداي ارەكەت-ىسىڭمەن دە بايقاتاتىن ءسات بۇل.

ويلاسا كەلە، اقىرى بارلىعى وسى ويعا تابان تىرەدى.

الايدا بۇل ساپارعا شىعۋىنا كۇتۋشى قاتىن بابى اجە قارسى بولدى. ول دەرەۋ قىز اكەسى ايقوجاعا بۇل جايىنان حابار ءبىلدىرىپ تە قويعان ەكەن، اكەسى ايشاعا كەلىسىم بەرمەي وتىرىپ الدى.

– و زاماندا بۇ زامان، قىز بالا ەر-ازاماتتى ءوزى ىزدەپ بارا ما؟! – دەپ، قارسىلىق ءسوزىن ايتقان-دى. – سالتىمىزعا مۇلدە جات ارەكەت...

ايشا بىربەت ەدى. قاي كەزدە دە ءوز دەگەنىنەن قايتىپ كورمەگەن بولاتىن. بۇل جولى دا سول مىنەزىنە باستى.

“قايتسەم دە بارىپ قايتامىن! ەلىنە جاۋ شاۋىپ جاتقان باھادۇرگە ىشكى تىلەكتەس نيەتىمدى ءبىلدىرىپ كەلەمىن. ونسىز بولمايدى...»

ونىڭ توقتاعان ءتۇيىندى ويى وسى بولدى.

ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ات ازىرلەتىپ، ءبىر توپ قىز تاراز باعىتىنا جول سالعان-دى.

ايشا ارۋدىڭ انىق جولعا جينالعانىن سەزگەن كۇتۋشى قاتىن – بابى اجە امالسىز جول قاجەتىن بۋىپ-ءتۇيدى. سودان سوڭ كوپ قىزدارمەن بىرگە ايشانىڭ سوڭىنان ىلەستى.

جول بويى قىزدار وتە شات-شادىمان، كوتەرىڭكى سەزىمدە بولدى.

ءان مەن ولەڭ، ولەڭ مەن جىر ايتىسىپ، شارشاپ-شالدىعۋدى بىلمەي، كۇن ۇزاق ات ۇستىنەن تۇسكەن دە جوق. ءبارى دە جاراستى كوڭىل-كۇيمەن ءازىل-قالجىڭداسىپ، كۇلكىگە كۇلكى جالعاپ كەلە جاتقان-دى.

تەك ايشا ءبيبى عانا الدەبىر مۇڭدى ويعا باتىپ كەتىپ، كەرمەك قيالعا ۇزاق-ق مالتىپ، سول سەزىمنەن شىعا الماعان كۇيدە بولاتىن-دى.

* * *

اسا وزەنىنە كەلىپ جەتكەندە قىزدار بوي جازىپ ات شالدىردى. بۇل – ايشانىڭ ءوتىنىش ءسوزى ەدى.

توپ قىزدار ءبىر بولەك بولدى دا، اقجۇنىس پەن ايشا وزەن جاعالاپ، وڭاشا كەتتى.

– ساعان نە بولعان؟ – دەپ سۇرادى اقجۇنىس ودان. – كوڭىلىڭ نەگە ءپاس؟

– بىلمەيمىن، ەڭسەم ەش كوتەرىلەر ەمەس.

– نەنى ويلاي بەرەسىڭ؟

– قاراحان ءباھادۇر امان بولسا ەكەن دەپ ۋايىمدايمىن.

– ە، – دەپ كۇلدى اقجۇنىس. – بۇل ەندى جۇدىرىقتاي جۇرەكتىڭ ءىسى. اشىقتىق وستەدى. ول كىسىنى قوبالجىتادى. كەۋدەگە مازا بەرمەي قويادى...

– سول عانا بولسا جاقسى-اۋ...

وسىنى ايتىپ بولدى دا، ايشا:

– مەن سۋعا شومىلايىنشى، – دەدى.

اقجۇنىس ونىڭ بۇل ويىن اسا قۇپ كورمەي:

– قوي، اعىن سۋعا ءتۇسۋ قاۋىپتى، – دەگەن. – اعىزىپ الا جونەلسە قايتەمىن؟

– مەن جۇزە الامىن عوي، – دەپ ايشا سوندا دا ىرىق بەرمەدى. – بىلەسىڭ بە، وسى كۇندەرى دەنەم اياق استىنان قاتتى ىسىپ كەتىپ، كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقانداي كۇيگە تۇسە بەرەمىن... ءجيى-ءجيى...

– وندا تىم الىسقا ۇزاما، وزەننىڭ وسى شەتىنە عانا شومىل، – دەپ اقجۇنىس جاعالاۋدى نۇسقادى. – مەن جانىڭدا بولامىن.

قىز شەشىنىپ، سۋعا ءتۇستى. اۋەلى وتىردى. سوسىن شالقالاپ جاتتى. جۇزگەن جوق. ءتىپتى جاعالاۋدان الىستاپ كەتپەدى دە. اقجۇنىس سوسىن دا الاڭسىز بولىپ، سول ماڭنان گۇل تەرە باستاعان-دى. كەنەت... ايشا باج ەتىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى.

– جىلان! جىلان!

اقجۇنىس جۇگىرىپ كەلىپ، ايشانى قۇشاقتادى. ول سۋدان ازىردە عانا شىعىپ، ەندى كيىمدەرىن كيىپ جاتقان-دى.

– نە بولدى؟

– مەنى جىلان شاعىپ الدى.

– قايدا؟ قانە؟..

– جىلان قامىس اراسىنا كىرىپ كەتكەنىن بايقادىم.

– ول قايدان شىعا كەلدى ەكەن؟

– ساۋكەلەمدى كيە بەرگەندە، ىشىنەن ىسىلداپ، ۇزىن ءتىلىن جالاڭداتتى. ساقتانىپ ۇلگەرە المادىم...

– ۋلى ەمەس شىعار. سولاي دەيىكشى...

– بىلمەيمىن، باسىمنىڭ ءبىر جاعى ۇيىپ بارا جاتىر.

ەكى قىز جاعاعا شىعىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ، از-كەم وتىرىپ قالعان ەكەن. اششى داۋىستى ەستىگەن انا جاقتاعى بابى اجە قاتىن باستاعان قىزدار دا جۇگىرە جەتىپ كەلىپ قالعان-دى.

– ايشا سۇلۋعا نە بولدى؟

– جىلان... شاقتى. دەرەۋ ەمشى ىزدەۋ كەرەك. – ەكى-ءۇش قىز جان-جاققا اسىعا اتتانۋعا جينالدى. – ەمشىنى تەز تاۋىپ اكەلمەي بولمايدى. ۋلى جىلان بولسا، ايشانىڭ ومىرىنە قاۋىپتى. وتە قاۋىپتى!

ايشا جاقىن قۇربىسى اقجۇنىستىڭ تەز-تەز، شاشالا سويلەگەن ءۇنىن ەستىپ جاتىپ، اسا وزەنىنە تاعى دا قارادى. وسى جولى ول الگىندەگى اقباس جىلاندى كوردى. سۋدىڭ ءدال ورتاسىندا قازىقتاي قاقيىپ، بۇعان قاراپ باسىن بۇلعاڭداتىپ-بۇلعاڭداتىپ تۇر ەكەن. بۇل الدە ەلەس، الدە راس... ايتەۋىر، ايشا ونى انىق كورگەندەي سەزىمدى باستان كەشتى.

– اندا... اندا تۇر! – دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتپەكشى ەدى، اقجۇنىس ىرىق بەرمەدى.

– قوزعالما! قوزعالۋعا بولمايدى ساعان...

– جوق، انا جاقتا، اقباس جىلان...

– جىلان دەيسىڭ بە؟ ول جوق. ول الدەقاشان نۋ قامىستىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەن. زىم-زيا. ونى ەندى تابۋ وڭاي دەيمىسىڭ!

– انە، انە ول...

– ەلەس قوي! ءبارى دە ەلەس... – دەپ اقجۇنىس ايشانى سابىرعا شاقىردى.

– سولاي ما؟ ءبارى ەلەس پە، ا؟.. ەلەس بولعانى ما؟..

ايشانىڭ ءۇنى ەندى باسەڭسىپ-باسەڭسىپ بارىپ، اقىرىن سىلق ەتە قالدى...

* * *

ايشا ەندى توبەدە توڭكەرىلىپ تۇرعان زەڭگىر اسپانعا مولدىرەي قارادى. اسپان قانداي كوكپەڭبەك! قانداي اسەم!

«وسى اسپانداي ءمولدىر، اسپانداي مەيىرىمدى ەشتەڭە دە جوق شىعار مىنا فانيدە!» دەپ ويلادى ايشا. «اتتەڭ، جەر بەتىندەگى بارشا ادام ادالدىق پەن تازالىقتى، اقيقات پەن شىنشىلدىقتى وسى اسپانعا قاراپ ۇيرەنسە عوي... پەندەنىڭ بويىن تەك تازالىق جايلاسا، جەر بەتىندە ۇرىس تا، كەرىس تە، سوعىس تا – ەشتەڭە بولا قويماس-اۋ، تەگى... باتىرلار امان، حالىق تىنىش ءومىر سۇرەر، تەگى...»

تاپ وسى كەزدە اتتاردىڭ تۇياق ءدۇبىرى ەستىلدى. ساربازدار جەردى دۇرسىلدەتىپ، وسىندا كەلىپ تە قالىپتى. ولاردىڭ قاق ورتاسىندا – قاراحان ءباھادۇر. ايشا سۇلۋ ونى كوردى. تانىدى.

– سەنى ىزدەپ كەلىپ ەدىم... – دەپ ءوز اۋزىمەن ايتقىسى كەلگەن. بىراق ءتىلى جۋىسپادى. ەرىندەرى ءىسىپ، ءتىلى دە ۇلكەيىپ، اۋزىنا سىيماي بارا جاتقانداي.

ەكى قولىن ەربەڭدەتتى.

«سەنى سونشالىق ساعىنعانىمدى بىلەسىڭ بە؟. كەلمەي قويدىڭ عوي. كوپ كۇتتىردىڭ عوي، باتىرىم! ءوزىم... ءوزىم ىزدەپ كەلە جاتىر ەدىم-م... اكەمە كونبەي جولعا شىعىپ كەتىپ ەم...»

وسى سوزدەردى تەك كوز جانارىمەن عانا جەتكىزىپ جاتتى.

ەمشى ايشانىڭ اق بىلەگىنەن ۇستاپ كوردى دە، قاباعى قۇرساۋلانا قاراحانعا:

– قيىنداۋ، – دەپ باس شايقادى.

قاراحان ايشانىڭ بالعىن دەنەسىن قوس الاقانىنا سالىپ، باسىنان سۇيەمەلدەپ، ءوزىنىڭ كەڭ كەۋدەسىنە قىستى.

– يشان قايدا؟ – دەدى سوسىن.

– ول وسىندا، حان يەم!

– ءبىزدىڭ نەكەمىزدى قيىڭدار.

– قاي جەردە؟

– تاپ وسى جەردە! جەر تاڭداۋعا ۋاقىت از... تەز، جىلدام...

يشان كۇبىرلەپ سويلەپ، ەكەۋىنىڭ بەتىنە ۇشكىرىپ، الدەنەنى ايتىپ، اسىعىس قيمىلداپ جاتتى.

ايشا ونىڭ داۋسىن ەمىس-ەمىس قانا ەستىگەندەي بولدى دا، ەندى اۋەزدى ءۇن بىرتە-بىرتە الىستاپ بارا جاتقانىن اڭعارىپ، دەنەسى دە سالقىن تارتىپ سالا بەردى...

ءباھادۇر ايشانى قۇشاعىنا الا ءتۇسىپ:

– سەن ەندى ءبيبىسىڭ! ايشا ءبيبىمسىڭ! – دەپ، قۇلاعىنا ءۇش رەت سىبىرلاپ ايتىپ جاتتى. ايشا سوڭعى رەت كۇلىمسىرەي قارادى.

– مەنىڭ اسىلىم! قيماس قازىنام!...

قاراحان وسىنى ايتىپ، اھ ۇردى.

ال، قۇشاعىندا بالبىراپ-بالقىپ، كوپ ۋاقىتتان بەرى ارمان بولعان تۇركىستاندىق ارۋ – ايشا ءبيبى ماڭگىلىككە ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. ءوزى قاتتى ۇناتىپ قالعان اتاقتى ءباھادۇردىڭ ىپ-ىستىق قۇشاعىندا...

* * *

جۇرەگىنە ماڭگى وشپەستەي الاۋ جاعىپ كەتكەن ارۋ قىز – ايشا بيبىگە دەگەن ىڭكار سەزىمىن قاراحان ولە-ولگەنشە وشىرگەن جوق. وشىرمەۋگە تىرىستى. ءتىپتى سول تاراز قالاسىنىڭ تۇبىندەگى وتە ىڭعايلى ورىندى تاڭداپ، سوندا ايشا بيبىگە ارناپ ەسكەرتكىش كەسەنە تۇرعىزدى. وعان جان-جاقتان ونداعان بىلگىر ۇستالار مەن زەرگەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى تارتىلدى. اسەم، ادەمى بولۋىن ءوزى قاداعالادى. ءجيى-ءجيى ات باسىن بۇرىپ تۇردى، اركەز ءوزى كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى...

تۇركىستان ايماعىنا اسا سىيلى ءدىندار اكە – ايقوجا ءپىرادار سۇيىكتى قىزىنىڭ ءولى دەنەسىن الىپ كەتۋگە باتا الماپتى دەسەدى. شاريعات بويىنشا ايشا ەندى قاراحان ءباھادۇردىڭ جارى. ەكەۋىنىڭ ۇزىلەر الدىندا نەكەسى قيىلعانىن دا ءبىلدى. سونان سوڭ دا قان جۇتىپ، قايعىرىپ، قىزىنىڭ ءمايىتى باسىندا كوزىنىڭ جاسى سورعالاپ تۇرىپ، قۇران وقىپتى دا، ەلىنە مۇڭ ارقالاپ قايتىپتى.

قايتار ساتتە بابى اجە قاتىنعا:

– تىرىسىندە ادال قىزمەت ەتىپ ەدىڭ، ەندى ولگەندە دە قىزىمدى جالعىزسىراتپا، سەنەن سونى عانا سۇرادىم، – دەپتى.

كەسەنە بىتكەن سوڭ، ونىڭ باسىندا شىراقشى بولىپ، بابى اجە قاتىن ءبىرجولا قالىپ قويدى. ءتىپتى ءوزىنىڭ جاسى جەتىپ، كەزەگىمەن كوز جۇمعان كەزدە ايشا ءبيبى كەسەنەنىڭ ماڭىنا جەرلەنىپ، باسىنا عاجايىپ كۇمبەز تۇرعىزىلدى.

ايشا ءبيبى كەسەنەسى وسى كۇنگە دەيىن ماحاببات مۇناراسىنداي بولىپ الىستان مەن مۇندالايدى.

وعان قازىرگى كەزگە دەيىن ءتاۋ ەتىپ كەلۋشىلەردە سان جوق. تولاس تاپقان كۇنى جوق.

ولار ايشا ءبيبى مەن قاراحان ءباھادۇردىڭ ماڭگى ەسكىرمەس پاك، ادال سەزىمىنە باس يەدى. تاعزىم ەتەدى.

ايتپاقشى، جاسى سەكسەننەن اسقان شاقتا فانيدەن باقيعا وزىپ بارا جاتىپ، قاراحان ءباھادۇر نوكەرلەرىنە:

– مەنىڭ باسىما بەلگى قويىڭدار، ول بەلگى ايشا ءبيبىمنىڭ كەسەنەسىن كورىپ جاتاتىن جەردە بولسىن، – دەپ اماناتتاپتى.

نوكەرلەرى ءباھادۇر ءسوزىن ەكى ەتپەپتى. ايتقانىن ورىنداپتى.

وسى كۇنى ايشا ءبيبى كەسەنەسى مەن قاراحان كۇمبەزى كونە تاراز ماڭىندا الىستان مەن مۇندالاپ، ءبىر-بىرىنە ءۇن قاتىسىپ، ءۇنسىز مۇڭداسىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى...

مىنە، ەرتە كەزدەن بۇگىنگە دەيىن اۋىزدان اۋىزعا اۋىسىپ جەتكەن اڭىز-ماحابباتتىڭ ايانىشتى وقيعاسى وسىنداي. ءبىز ەستىگەن تاريحى وسىلاي ورىلەدى. الايدا ارۋ ايشا ءبيبى مەن قاراحان ءباھادۇر (ونى اۋليە اتا دەپ تە اتايدى) جايلى ءافسانا سان جىلدار بويى سان ءتۇرلى نۇسقامەن دە جازىلىپ-جىرلانىپ كەلە جاتقانى راس.

ەشقايسىسىنا دا ايتار داۋىمىز جوق!

 

2. كوكەن باتىر بيىگى

–1–

– ۋا، باتىر! باتىر اعا!..

ءوزىنىڭ اقبوز ءۇيىنىڭ تورىندە، جولبارىس تەرىسىنىڭ ۇستىندە الدەبىر ويلاردىڭ قاماۋىنا قامالىپ، قيالى سان-ساققا ءبولىنىپ وتىرعان نار تۇلعالى، كەڭ كەۋدەلى، وتكىر كوز كىسى – كوكەن باتىردى قىلىشباي وزىنە قاراتۋ ءۇشىن داۋسىن زورايتا، ءسوزىن ەكى رەت قايتالاعان-دى. بىراق باتىر اعاسى ءبارىبىر سەلت ەتىپ، بۇعان قاراي تەز مويىن بۇرمادى، كوز جانارىن الدەنەگە تىكتەپ العان بەتى، ءۇنسىز وتىرا بەردى.

– باتىر، سىزگە ايتار ءسوزىم بار...

كوكەن باتىر ەندى عانا موينىن از-كەم بۇرىپ، كوز قيىعىن سالدى دا، يشرامەن “ايتا بەر” دەگەندەي بەلگى بەرگەن.

– ايتسام، باتىرەكە، وسى اقمەشىت پەن تۇركىستان وڭىرىندەگى بۇگىنگى تىرلىك اسا قولايلى ەمەس، كۇن ساناپ ەل ىشىندەگى جاعداي ۋشىعا تۇسكەندەي.

ۋشىعىپ بارا جاتقان نە نارسە دەگەندەي، ەندى باتىر بۇعان تۇگەلىمەن اۋدارىلا قارادى دا:

– ءوزىڭ ءتۇسىندىرىپ ايتشى! – دەگەن. – اسىقپاي سويلەشى.

– تۇسىندىرەتىن نە بار، باتىر! جاعداي شيەلەنىستى. حالىق اراسىندا زور تولقۋ پايدا بولدى.

– سەبەپ؟

– سەبەبى – قوقان حاندىعىنىڭ ەزگىسىنە بۇدان ءارى شىداي الماعان قارا حالىق كوتەرىلىس باستاعالى وتىر. تەك تۇركىستان تۇبىندە ەمەس، كوتەرىلىستى قولداۋشىلار جاڭاقورعان، شيەلى، جولەك، اقمەشىت اسىپ، ودان ارىگە شاشىرادى.

– اپىراي، ءا!..

باتىردىڭ العاشقى تاڭدانىس ءسوزى وسى بولدى.

سوسىن دەنەسىن تىكتەدى. كوز جانارىن قىلىشباي باتىرعا بۇردى. بۇردى دا بىلاي دەدى:

– جاسىم سەكسەنگە تاقادى، ءتۇن قاتىپ جورىققا شىعار جاۋگەرشىلىك جىلداردى وتكەنگە تاپسىردىم، ەندى قاريالىققا بەت قويدىم دەمەپ پە ەم...

– دەگەنسىز. ايقوجا يشانعا وسىلاي دەپ ۋادە بەرگەنسىز. ونى بىلەمىز...

– بىلسەڭ، بۇل كەلىسىڭ قالاي؟ مەنى نەگە مازالادىڭ؟

– باتىر، ءسىزدىڭ ايبىنىڭىز كەرەك. ءسىزدىڭ اتاق-ابىرويىڭىز اۋاداي قاجەت.

– ايبىن دەيسىڭ، ءا! اۋ، سول ايبىن مىنا سەندەردە دە بار ەمەس پە!

– سىزدەي ەمەس...

قىلىشباي شاراسىزدىڭ كۇيىن كەشكەندەي، باسىن تومەن سالىپ، وتىرىپ قالعان-دى.

كوكەن اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنىنە ماڭىز بەرە، ءبارىن تۇسىنگەندەي، كۇرسىنىپ قويىپ:

– ەھە!... – دەدى.

 

– 2 –

حالىق نارازىلىعى قاي كەزدە دە قاھارلى.

وسى اقمەشىت – تۇركىستان وڭىرىندە بۇعان دەيىن دە الدەنەشە رەت ءدۇر كوتەرىلىپ، ادىلەتسىز بيلىكتىڭ قىسىمىنا شىداماعان ەل كوڭىل شەرىن قارۋلى كوتەرىلىسپەن ايعاقتاپ جاتۋشى ەدى. تۇركىستاننىڭ اينالاسىنان تەنتەك تورە، ارال-قازالى ماڭىنان جانقوجا سەكىلدى باتىرلاردىڭ قالىڭ قول جيناپ، تەكتەن-تەك اتقا قونباعانى راس.

كەزىندە بۇل ايماققا اتاقتى حان كەنە ات ويناتىپ، قوقان بيلىگىنىڭ قىسىمىن جۇمسارتىپ، ەلگە جايلى كۇندەر تۋعىزىپ ەدى-اۋ! سونداي جانبەرىسكەن ۇرىستارعا كوكەن دە قاتىسقان بولاتىن. ول شاقتا، ارينە، جاستاۋ ەدى، بويىندا بۇلا كۇش بۇلقىنىپ جاتاتىن-دى.

ءبىر جىلدارى... وسى سىر بويىنىڭ حالقى قوقان بيلىگىنىڭ قىسىمىنا شىداس بەرمەي، كوكشە وڭىرىندە جاتقان حان كەنەگە ارنايى حابار جىبەردى. مىنا قيىن دا اسا اۋىر جاعدايدى ەگىلە، توگىلە جەتكىزگەن ەكەن حابارشى، كوپ ۇزاماي كەنەسارى حان اتقا قونىپ، سىر وڭىرىنە كەزەكتى جورىعىن باستاپ تا جىبەردى. اۋەلى جاڭاقورعان، بابايقورعاندى قاناۋشىلاردان ازات ەتتى. سوسىن تۇركىستاندى... ال، ودان كەيىن، اقمەشىتكە جورىق جاساپ، قورعاندى ءبىر اي قاماپ ۇستادى. تاپ سول كەزدە قامال ماڭىنان جۇقپالى اۋرۋ تاراپ، ساربازدارى قىرىلا باستاعان سوڭ، حان كەنە امالسىز كەيىن شەگىنگەنى بار-دى.

مىنە، سول جولعى جورىق كۇندەرىندە حان كەنە مەن كوكەن باتىر ەكى رەت وڭاشا جولىقتى.

– اتتەڭ، جاسىم جەتپىسكە كەلىپ قالدى، ايتپەسە جانىڭىزدا بولىپ، ساربازدارىڭىزدىڭ بىرىنە جاراپ قالۋشى ەم، – دەدى كوكەن. سوندا حان كەنە:

– ءسىز سەكىلدى ون ساربازىم بولعاندا، مەن دە ەشتەڭەگە الاڭداماس ەدىم-اۋ، – دەپ، باتىر اعاسىنا ريزالىق سەزىمىن جەتكىزگەن-ءدى.

ودان بەرى دە تالاي زامان ءوتىپ كەتىپتى-اۋ ويلاپ قاراسا!

قارتايدىم دەۋگە اۋزى بارمايدى، الايدا بويدان كۇش-قۋات كەمي باستاعانى سەزىلىپ تە قالادى. ول نەنىڭ بەلگىسى؟ ارينە، كارىلىك دەيتىن بۇرالقى ءيتتىڭ سىبىسى...

كەشە اقسارايىنا ارنايى ات باسىن تىرەپ كەلىپ، ەل جايىن ايتا وتىرىپ، بۇعان بۇگىنگى الاساپىران كۇننىڭ اششى شىندىعىن بايان ەتكەن نەمەرە ءىنىسى – باتىر قىلىشباي ءسوزىنىڭ، ويلاپ قاراسا، اقيقاتى ايباراقتانىپ تۇر. ءۇنسىز وتىرا بەرەتىن كۇن ەمەس ەكەن وسى شاق. بىراق نە ەتپەك كەرەك؟

انەبىر جىلدارى وسى وڭىرگە اتى ءمالىم يشان – ايقوجا زامانداسى بۇنى وڭاشالاپ:

– باتىر، ۇرىستىڭ اياعى – قان توگىس! ول جاقسىلىققا باستاي بەرمەيدى، – دەگەن. – ءسىز بۇگىنگى كۇنى قاريالىق جاسقا وڭ يىقتادىڭىز! اقىلىمدى تىڭداساڭىز – بۇدان بىلاي جورىققا شىعام دەگەن ويدى كەۋدەدەن كەرى ىسىرماڭىز. ەلگە تەك باتىر كوكەن ەمەس، اقىلمان كوكەن دە كەرەك بولار...

اۋەلدە اسا ىقىلاستى تىڭداماسا دا، ارتىنان ويلاسا، يشان ءسوزى كوكەيگە قونادى-اق! كىسى سايتان ەمەس، جاس وتەدى، جىگەر جاسيدى، كوڭىلگە سابىر تۇراقتايدى. سول شاقتا ۇلكەننىڭ ءىسى – قاريالىق بولسا، ول جامان با؟

كوپتەن بەرى كوكەن وسى ويدىڭ سارىنىنا ءتۇسىپ، ىلعي دا الدىنا كەلگەن كىسىگە اقىل-توقتاۋ ءسوزىن ايتۋمەن بولىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى مىناۋ! قىلىشباي باتىر تاعى دا قاندى جورىقتىڭ ءيسىن سەزدىرىپ كەتتى.

تاپ وسىنداي ءارى-ءسارى كۇيدە وتىرعان ساتىندە اقسارايىنا بايبىشەسى اقزەرە-ايىم كەلىپ كىردى.

– ءسىز بۇگىندىككە سارايدان اتتاپ شىقپادىڭىز عوي، باتىر؟ – دەگەن.

– ا، ءسويتتىم بە! – دەدى كوكەن. – قازىر قاي ۋاقىت؟

– ءتۇس بولىپ قالدى.

– ەندەشە... – دەپ باتىر قوزعالىپ قويدى. – ەندەشە...

– تىسقا شىعاسىز با؟ جوق، الدە اس اكەلدىرەيىن بە؟

– جو-وق، تابەتىم بولماي وتىر...

اقزەرە-ايىم ءسال كۇتىپ تۇردى دا، باتىر ءارى قاراي ءلام دەپ ءتىل قاتپاعان سوڭ، تىسقا بەتتەي بەرگەن. كوكەن ونى توقتاتتى.

– قالاي ويلايسىڭ، ەل ىشىندە دۇربەلەڭ بار دەي مە؟

– جوق، باتىر! ءبارى دە تىنىش...

– ماعان كەشە قىلىشباي باسقاشا ايتتى.

– ونداي دۇربەلەڭ بۇل اۋىلدا ەمەس، الىستا. انا تۇركىستاندا...

– و، سوندا تۇركىستان بىزگە بوتەن بە ەكەن؟ ونداعى ەل دە بىزبەن ارالاس-قۇرالاس... اعايىن-جەگجات...

سول-اق ەكەن، اقزەرە-ايىم داۋسى دىرىلدەپ، جالىنا ءۇن قاتتى.

– باتىر-ەكەسى، ءسىز قارتايدىڭىز. جورىق سىزگە قول ەمەس. قاريالىق جاسقا كەلگەن كىسىگە...

– باتىردىڭ ۇيكۇشىك بولىپ، ومالىپ وتىرىپ قالعانى – ولگەنى! – دەپ، كوكەن ءسوزدى شورت كەسىپ تاستادى.

– 3 –

اۋەلگى دۇرمەگى بۇل ايماقتا 1850 جىلدارى لاپ ەتىپ باستالعان ءتۇرلى-ءتۇرلى كوتەرىلىستەر بىردە باسىلىپ، بىردە ءورشىپ كەتىپ، ايتەۋىر اياعى كورىنبەي-اق قويىپ ەدى.

تۇركىستان توڭىرەگىندەگى وسىنداي بوي كوتەرۋلەردىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى – قالا بەگى مىرزا نيازعا دەگەن ۇلى نارازىلىق بولعان-دى. مىرزا نياز قوقان بيلىگىنە قۇلدىق ۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى قاناپ، سالىق ۇستىنە سالىق سالىپ، ابدەن-اق تۇرالاتىپ بولىپ ەدى سول شاقتا.

وسى وڭىردەگى رۋ-تايپا كوسەمدەرى، باتىرلارى مەن بيلەرى قالا بەگىن اۋىستىرماي بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەپ، كۇنبە-كۇن باس قاتىرىپ جاتقان-دى.

ءدال وسى تۇستا قوقاندى بيلەپ وتىرعان مادەلى حان دا وسالدىق بايقاتىپ، حالىقتىڭ پىش-پىش اڭگىمەسىنە ءوزى سەبەپ جاساپ بەردى. اكەسى قايتقان سوڭ، سوڭىندا قالعان ەڭ جاس توقالى – پاتشايىمدى مادەلى وزىنە قاتىن ەتىپ الىپتى. نەكە قيدىرىپتى. وسى ءبىر قولايسىزداۋ وقيعا تەك قوقان ەمەس، ارعى جاعى حيۋا، بەرگى جاعى بۇكىل تۇركىستان – اقمەشىت اۋماعىنا ىلەز-دەمدە جايىلىپ جۇرە بەرگەن-ءدى. ءىرى ءدىنباسىلارى قوقان بەگىنىڭ مۇنداي ادەپسىز ىسىنە دەرەۋ باعا بەرىپ، ونى «كاپىر» دەپ اتاپ تا ۇلگەرگەن-ءدى.

«بالىق باسىنان ءشىريدى» دەگەن وسى-اق!

قوقانداعى بيلىك سونداي ابىرويسىزدىققا جول سالىپ جاتقاندا، تۇركىستان بەگى مىرزا نيازدا نە بەدەل قالسىن. ونىڭ دا كوڭىلى الاڭ. حالىق اشۋىن سول زاماتىندا شورت كەسىپ، تيىپ تاستاي قوياتىن قاۋقارى جوق ەكەنىن ىشتەي سەزىپ تە وتىردى.

سابىلىس اسىرەسە 1857-58 جىلدارى بارىنشا كۇشەيتى ءتۇستى.

– 4 –

باتىر كوكەن قايتادان ساۋىت-سايمانىن ىزدەستىرىپ، ءوزىنىڭ اقبوز اتىن دا جورىققا ازىرلەتۋگە بۇيىرىپ قويعان-دى.

سول كۇنى كەشكىسىن ايقوجا يشان كەلدى. بىرگە وتىرىپ، قىمىز ءىشتى، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىسىپ، ەكەۋى مارە-سارە بولدى. بىراق نەگىزگى اڭگىمە باستالعان جوق-تى. باتىر دا ىشىنەن سەزگەنىمەن يشانعا ول جايلى ساۋال بەرمەگەن.

اقىرى تۇپكى ويدىڭ سەڭى سوگىلدى.

– باتىر، – دەدى ايقوجا يشان. – سىزگە ءجون-جوبا ايتار ءجونىم دە جوق. ونسىز دا اقىل-پاراساتىڭىز جەتەدى بارىنە. تەك...

– وۋ، ايتىڭىز. بوگەلمەڭىز!

– ءسىز جورىققا جينالىپ جاتىر دەپ ەستىدىم. سول ءوزى بۇگىنگى كۇنى دۇرىس بولا قويار ما ەكەن؟

– باتىر جورىق ءۇشىن جارالعان. ونىڭ نەسى ءمىن؟

– ءجا، جورىقتىڭ دا جورىعى بار. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەتىكپەنەن سۋ ىشكەن زامان بولسا، ءبىر ءسارى! ال، بۇگىنگى كۇن...

كوكەن باتىر قوزعالاقتاپ قويىپ:

– بۇگىنگى كۇن دە سولاي! ەل ءىشى تىنىشسىز! ءبارى دە قوقان بيلىگىنە رازى ەمەس، – دەپ ءسوزىن تۇيدەكتەتە باستاعاندا، ايقوجا ءسال جىميىپ:

– ونىڭىز راس، – دەدى. – بىراق تاپ وسى جولى ءسىزدى اتقا قونۋعا مىندەتتەۋشى كىم؟

– ەشكىم دە ەمەس. ءوزىمنىڭ ويىم...

– جاسىڭىزدى ويلادىڭىز با؟

– باتىرعا جاس تۋرالى ويلانۋ – جىگەرىن جاسىتۋ دەپ بىلەم.

– سوندا دا... – دەدى ايقوجا يشان. – سوندا دا ايتار كەڭەسىم: بۇل جورىقتى توقتاتىڭىز; اگاركي جازاتايىم ساداق وعى ءتيىپ، ايدالادا قانسىراپ، ءۇزىلىپ كەتسەڭىز، ەلگە نە بەتىمىزدى ايتامىز؟

– باتىردىڭ جورىقتا شەيىت بولماعانى كەمدە-كەم!

– ءسىز قارياسىز! جاس كەلگەن سوڭ ەل ىشىندە وتىرىپ، اق ءولىم تىلەپ...

– و-و، – دەپ كوكەن رەنجي ءتىل قايتتى. – اق ءولىم دەگەن نە؟ ەل ءۇشىن ۇزىلگەن ەر ازاماتتاردىڭ بارىنىكى دە – اق ءولىم دەپ بىلەم.

– 5 –

تۇركىستاندى ءبىراز جىل بيلەگەن مىرزا نيازدى ورنىنان تايدىرىپ، ونىڭ تاعىنا قاراباس سۇلتاننىڭ كىشى ۇلى، كوشەك حاننىڭ شوبەرەسى اليكەندى (ەل الياكبار دەپ تە اتايدى) حان ەتىپ وتىرعىزۋدى ەل كوپتەن ۇيعارىپ-اق قويىپتى. اليكەن وسىدان 35 جىل بۇرىن تۇركىستاندى بيلەگەن، كەيىن قوقاندىقتاردىڭ ايماقتى جاۋلاپ الا باستاعان تۇسىندا امالسىز بيلىكتەن كەتىپ، بۇقارا جاعىنا بارىپ بوي تاسالاپ، ىشقۇسالىقپەن سوندا باقيلىق بولعان توعاي سۇلتاننىڭ تۋعان ءىنىسى بولاتىن-دى. سول توعاي سۇلتانعا دەگەن ەل قۇرمەتى قايتادان بوي كوتەرىپ، ونىڭ باۋىرى – اليكەندى جابىلا قولداۋشىلار ءتىپتى كوبەيە تۇسكەن ەكەن.

تاپ وسى جولى اليكەندى حان ەتىپ سايلاۋ ىسىنە تۇركىستاننىڭ بارشا جەرگىلىكتى حالقى اسا ىنتالى ەدى. بۇنداعى حالىقتىڭ باسىم بولىگى – قوڭىراتتار بولاتىن. سول رۋ-تايپادان باس كوتەرىپ شىققان باتىر كوكەن بولسا، ونى تىڭدامايتىن بىردە-ءبىر باتىر، نە بي جوق-تى. سول سەبەپتى دە وسى جولعى كوتەرىلىس كوكەن باتىردىڭ باسشىلىعىمەن وتكەنىن قالاعاندار مىڭ-مىڭداپ سانالدى.

مۇنى باتىردىڭ ءوزى دە ىشتەي سەزىپ، «قارتايدىم» دەپ ءۇن-ءتۇنسىز قالۋدىڭ رەتىن تاپپاي، امالسىز اتقا قونىپ جاتقان-دى.

ويلاعانى: ىلاجى بولسا، وسى جولى قان-توگىسسىز-اق تۇركىستان حانىن ورنىنان الىپ، قاراباسۇلى اليكەندى حان تاعىنا وتىرعىزىپ قايتۋ...

بىراق كىسىنىڭ ويلاعانى ارۋاقىتتا بولا بەرە مە!

تاپ وسى ارالىقتا تۇركىستان ماڭىندا كىشى-كىشى بىرنەشە قاقتىعىستار دا ورىن الىپ ۇلگەرگەن-ءدى. الايدا، وعان باتىر كوكەننىڭ ەش قاتىسى جوق.

ايقوجا يشانمەن بولعان اڭگىمەدەن سوڭ، راسىندا دا، باتىر قالىڭ ويعا ءتۇسىپ، تاپ وسى جولعى جورىقتى قان-توگىسسىز اياقتاۋعا اسا ىقىلاستى بولا تۇسكەن-ءدى. سوسىن دا الىس-جاقىن جاتقان بارشا باتىرلاردى وڭاشالاپ، ءوز ويىنان حاباردار ەتىپ قويدى.

– مۇمكىندىگىنشە، كىسى قانى توگىلمەسە ەكەن دەپ تىلەيمىن! مىرزا نيازبەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ الساق تا ارتىق ەمەس، – دەدى باتىر نوكەرلەرىنە.

– 6 –

مىرزا نياز دا تىم پارىقسىز-اقىلسىز كىسى ەمەس، باتىر كوكەننىڭ اتقا قونعانىن ەستىپ، ونىڭ الدىن ورىپ، ءوزىنىڭ سەنىمدى قىزمەتشىسى كەزەڭبايدى اتتاندىرىپتى. كەزەڭباي – جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي، تاسقا دا ءتىل بىتىرەتىن ىلدىم-جىلدىم ادام.

سول كەزەڭباي كۇنى كەشە كوكەن جايلاپ وتىرعان قونىسقا سوعىپ، باتىرمەن وڭاشا تىلدەستى.

– حاننىڭ ءوتىنىشى – اراداعى سوعىستى بولدىرماۋ، – دەدى ول. ەگەر كوكەن باتىر وسى ءىستى ءوز قولىنا السا، مەن ونىمەن جەكە كەزدەسىپ، اقىل-كەڭەس قۇرۋعا ءازىرمىن دەپتى.

كوكەن ايتتى:

– وسى ءسوزى – ءسوز بە؟

– ارينە، ماعان وسىنى جەتكىز دەدى.

– وندا سەن دە مەنىڭ حابارىمدى جەتكىز. مىرزا نيازبەن قاي كۇنى، قاي جەردە كەزدەسەمىز؟ مەن ءازىرمىن...

كەزەڭباي باس يزەپ، اقسارايدان شىعىپ بارا جاتتى دا، قايتا بۇرىلىپ:

– مىرزا نياز ءسىزدىڭ بۇل جاقسى نيەتىڭىزدى ەشقاشان ۇمىتپايدى، – دەگەن.

– و-و، بۇنىڭ اياعى جاقسىلىق بولا ما، باسقا بولا ما – ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار ءالى... – دەپ كوكەن راحاتتانا كۇلدى.

– 7 –

باتىر اڭعال كەلەدى دەگەن ءسوز راسىمەن-اق اقيقات!

كوكەن باتىر مىرزا نيازعا سەنگەنى سونشالىق، ونىمەن وڭاشا تىلدەسۋگە ەشكىمدى دە ەرتپەستەن، ءتىپتى قارۋ-سايمانىن دا تاستاپ، جالعىز بارۋعا جينالدى. مۇنى ەستىگەن ايقوجا يشان دەرەۋ بىرنەشە جاس باتىردى بولەك جيناپ الىپ:

– ساقتىق كەرەك، ساربازدار، – دەدى. – مىرزا نيازدىڭ نە ويلاعانى بار؟ ول جاعىن كىم ءبىلىپتى! كىم ىشىنە كىرىپ شىعىپتى؟

سوندا قىلىشباي تۇرىپ:

– ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ – دەدى.

ونىڭ ءسوزىن ايتباي باتىر دا قوستادى.

– قايدا جانە قاي جەردە جولىعاتىنىن دا بىلمەيمىز عوي، – دەدى ايتباي. – ايتپەسە، ساقتىق جاساپ، سول جەرگە ويىسىپ بارار ەدىك.

قىلىشباي مەن ايتباي باتىرلاردىڭ بۇل ءسوزىن بىلايعى جاس باتىرلار – تايلاق پەن قونىس تا قوستاعان.

بۇدان سوڭعى اڭگىمە سىبىرعا ۇلاستى. ايقوجا يشان ولارعا ءوز ىشىندەگى باتىرعا قاتىستى ءبىر سىردى بۇكپەسىز اشىپ ايتىپ جاتتى.

ءسوزدىڭ توركىنىن تۇسىنە قويعان قىزبا مىنەز – ايتباي:

– ە، ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى، – دەپ، ەركىن دەم العان-دى. – بىزگە وسى حابار تولىعىمەن جەتىپ جاتىر...

– 8 –

مىرزا نياز بەن كوكەن باتىر وڭاشا سويلەسىپ تۇرعان ساتىندە اياق استىنان كەزەڭباي جىلتىڭ ەتتى.

– وي، مىناۋ كەزەڭباي ەمەس پە؟ – دەپ، كوكەن باتىر ايتىپ بولا بەرگەنشە، ونىڭ سوڭىنان ەكى-ءۇش نوكەرى تاعى دا كورىندى.

– ءسىز شىنىمەن-اق اڭعال ەكەنسىز، – دەپ، كەزەڭباي ەندى كوكەن باتىرعا قوقيلانا سويلەدى. – وڭاشا كەلۋگە قالايشا جۇرەكسىنبەدىڭىز، ا؟

– ۋادە دەگەن بار! باتىر ءۇشىن ۋادە بەرۋ – سەرت ءسوزى! – دەدى كوكەن.

– ەندەشە، سول سەرت ءسوزى ءسىزدىڭ تۇبىڭىزگە دە جەتەدى. ال، ۇستاڭدار، بايلاڭدار! – دەپ كەزەڭباي، نوكەرلەرىنە نۇسقاۋ بەردى. سول-اق ەكەن، ەكى-ءۇش قارۋلى جىگىت كوكەندى بايلاپ-ماتاۋعا كىرىستى. باتىر، بىراق، ەش قارسىلىق بايقاتپادى.

– تاپ وسى قىلىعىڭ ءۇشىن ءالى-اق ەل الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ، كەزەڭباي! – دەپ وعان وتتى جانارىمەن اتا قارادى.

كەزەڭباي ەش ساسقان جوق، ىنتى-شىنتىسىمەن ىرجالاقتاپ كۇلە بەرگەن ەدى.

وسى ساتتە ءبىر بۇيىردەن ايتباي مەن قىلىشباي باستاعان ونشاقتى سارباز ساۋ-ۋ ەتە ءتۇستى.

– مىرزا نيازدان وزگەسىن تۇگەل بايلاپ تاستاڭدار! – دەپ ايتباي ءامىر بەرە ايقايلادى. كەزەڭباي بوپ-بوز بولىپ، رەڭى قاشىپ، تىپىرشىپ كەتتى.

– مەن... ءجاي ويناعان ەدىم، – دەدى ەرنى ەرنىنە جۋىسپاي.

– ويناعاننىڭ كوكەسى ەندى بولادى، – دەدى قىلىشباي. – سازايىڭدى تارتاسىڭ ءالى...

كوكەن باتىر اڭ-تاڭ بولىپ:

– اۋ، جاس باتىر، سەن مەنىڭ مۇندا كەتكەنىمدى قالاي ءبىلىپ العانسىڭ؟ – دەپ، ايتبايعا اعالىق ىقىلاسپەن مەيىرلەنە قاراعان.

ايتباي باتىر سىبىرلاپ قانا:

– بىزگە جول كورسەتكەن – ايقوجا يشان، – دەدى. – سول كىسىنىڭ ءجون سىلتەۋى.

– ە، ايقوجا ما! – دەپ، كوكەن باتىر ساقالىن ساۋىپ-ساۋىپ الدى. – ءاي، سول يشاننىڭ اۋزىندا ءسوز تۇرمايدى وسى...

– 9 –

كوكەن باتىردىڭ بۇل سوڭعى جورىعى راسىمەن-اق قان-توگىسسىز اياقتالىپ كەلە جاتتى. مىرزا نياز ورنىنا ءتۇسىپ، ورنىنا قاراباس سۇلتاننىڭ ۇلى – اليكەن وتىردى.

ال، تاريحي جازبالاردا بىلاي دەپ تۇزىلەدى: ەل قامىن جەگەن باتىر كوكەن قارتايعان شاعىندا تۇركىستان ماڭىندا باستالىپ كەلە جاتقان قاندى قىرعىندى اقىلىمەن توقتاتىپ، ەلدى تىنىشتاندىرىپ، جاڭا حاندى بەيبىت جولمەن تاققا وتىرعىزادى; وسى ەرلىگى ءۇشىن باتىردى بۇكىل حالىق زور قوشامەتتەپ، ەل جاناشىرى دەپ اتاپ كەتەدى; ءتىپتى ءبىر دەرەكتەردە ونى تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىك ساقشىسى بولعان باتىر دەپ تە اتاپتى...

الايدا ەل ءىشى سوندا دا دۇربەلەڭنەن ارىلا الماعان.

انا تۇستان ءبىر، مىنا تۇستان ءبىر – بوي كورسەتۋلەر بايقالىپ-بايقالىپ قالا بەرەتىن-ءدى. سويتە تۇرسا دا جاڭادان سايلانعان حان – اليكەن قاراباسۇلىنىڭ العاشقى ءىس-ارەكەتتەرى ەل كوڭىلىنەن شىعا باستاعان ءتارىزدى. ءبىراز جەرلەردە تىلگە تيەك بولىپ، اليكەن حاننىڭ اتاعى بارىنشا مولىنان ايتىلىپ، قۇلاقتانا ءتۇستى.

بىراق، قوقان بيلىگى ءالى دە قاھارىنا ءمىنىپ تۇرعان كەز. سوسىن دا اليكەننىڭ ءاربىر قادامى اڭدۋلى بولدى. ءاربىر ءىسى تارازىعا ءتۇستى.

اليكەن قاراباسۇلى ەكى-ءۇش جىلعا جۋىق حان بولسا دا، ونىڭ جاساعان ىزگى ىستەرى ۋاقىت شاڭىنان كومىلىپ قالىپ، اتى تەز ۇمىتىلدى. سويتسە دە تۇركىستاندى بيلەگەن حاندار تىزىمىندە اتى-ءجونى ماڭگىگە جازىلىپ قالعانى راس.

ال، ونىڭ حان تاعىنا قان-توگىسسىز-اق وتىرۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولعان – وسى وڭىرگە بەك تانىمال باتىر كوكەن نازارۇلى ەسىمى دە بىرتە-بىرتە اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، اڭىز بەينەگە اينالىپ كەتە بارعان-دى.

– 10 –

ارادا تالاي-تالاي جىلدار جىلجىدى. ۋاقىت وزگەردى. زامان جاڭاردى.

وسى كەزدە سول سىر بويىنداعى قالىڭ قۇم اراسىندا ەرەكشە توبە پايدا بولعان دەسەدى. سول توبەنى بۇگىنگى جۇرت “كوكەن باتىر بيىگى” دەيدى ەكەن.

سول بيىك قانا ما؟

جوق، كوكەن باتىر ەسىمى حالقىنىڭ اۋزىندا قاشاندا اسا قۇرمەتپەن اتالادى. ونى قازىرگى ەل حالىقتىڭ جوقتاۋشىسى، ناعىز ەل باتىرى دەپ ايتىپ وتىرادى.

كوكەن بۇگىنگى ەلىنە ءوز بيىگىنەن قاراپ تۇر...

3. اقىن مەن شەشەن

ۇزىن بoيلى، قاپساعاي دeنeلءى، وتكىر كوز سارى كىسى كۇش-قايراتى بoيىنا سىيماي، تىپىرشىپ، ءتeپسىنىپ تۇراتۇعىن باس اساۋ بۇلاڭ كۇندeردى ارتقا تاستاپ، ءeندى بەي-جايلاۋ كۇيگe ىڭعاي بەرە باستاعان تoرى ءتوبeلدىڭ ءۇستىنeن جeرگe ىرعىپ ءتۇستى. ءتوبeل ات الگى ادامنىڭ سeكىرeر كeزدeگى ءسeرىپپeسىنeن كىشكeنe قoزعالىپ كeتىپ، ءايتسe دe “بۇ نe قىلعانىڭ؟” دeمeستeن، ماڭقيعان قالپى تۇرا ءبeردى. سانداعان جىلدار بoيى سeرىكتeسى بoلىپ كeلe جاتسا دا oسى ادامنىڭ، جۇمباق ادامنىڭ جان سىرىن ءتۇسىنe الماي-اق قoيدى. ءاشeيىندe سالماقتى، سابىرلى كورىنگeنىمeن ءبىر-اق ساتتە بالاشا ءبۇلىنىپ، بoلماشىعا شىج-بىجى شىعاتىنىن قايتeرسىڭ. دeگبىرى قاشىپ، ءوزىن-ءوزى ۇستاي الماي، بەي-بەرەكەت كۇيگe ءتۇسىپ، تىپىرشىپ كەتەدى. Oندايدا اتقا قoندى دeگeنشe سۇمدىقتىڭ باستالعانى دeي بeر. قامشىنى باس-كوزگe قاراماي ءتوپeيدى كeپ، ءتوپeيدى ءدeيسىڭ. ال، قىڭىر جاننىڭ بابىن تاۋىپ كور سoندايدا. قايسى قىلىعىڭ دا جاقپايدى. قاي ءجeلىسىڭ دe جۇرeگىنe جاتپايدى. قامشىنى ءتوپeيدى. ءتوپeيدى كeپ!.. تoرى ءتوبeل oسىنىڭ ءبارىنe دe تالاي ۋاقىتتان بەرى شىداس ءبeرىپ كeلeدى. نeشe جeردeن يت ءمىنeز كeرسeتسe دe قاپساعاي دەنەلى سارى كىسىگe ىقىلاسى بولeك-ءتى.

سارى كىسى دe قىلىشىن قاتالدىقتىڭ قانىنا سۋارعان جان eمeس. Eرeكشe ءمeيىرلeنeتىن، بoرداي ۇگىتىلىپ بoسايتىن ءساتتeرى بارشىلىق. تoرىنىڭ جالىنان سيپاپ، ءالدeنeلeردى ايتىپ، ىلتيپاتقا بولەپ، تeبىرeنگeن كeزدeرىن تالاي رeت قۇلاعى ەستىدى.

ال، بۇگىن... ءمۇلدe تۇسىنىكسىز كۇيگe تۇسكەنى اڭعارىلدى. شارشاۋلى سياقتى. الدeنeگe قاپالى كەيپى بار. ءجۇزىنe كىربىڭ ۇيالاتقان نe ءنارسe eكeن؟.. Oسى ادامدار دا قىزىق عoي. ءبىر-ءبىرىن ءرeنجىتپeسe, ءبىرىنىڭ كوڭىلىنe ءبىرى تيمeسe ءومىر ءسۇرe المايتىن بoلعانى ما؟ سارى كىسىمeن سeرىكتeس بoلعالى ءبeرى قانشاما رeت تۇنeرگeنىن، قانشاما رeت قاباعى قارس ايرىلا جازداعانىن كوردى. سoنىڭ ءبارىنe كىنالى ءتورت اياقتى بۇل eمeس، انا eكى اياقتىلار. دۇنيeگe دe, بايلىققا دا قىزىقپاي، سeرىلىكپeن كۇن وتكeرىپ جۇرگeن جاراتىلىسى بولeك جۇمىر باستى پەندەدە نe اكeلeرىنىڭ قۇنى بار eكeن باسقالاردىڭ؟

وتكىر كوزدى سارى كىسى تoرى ءتوبeلدeن جeرگe ىرعىپ تۇسكeنىن، جاسى الپىستى يeكتeپ قالسا دا، سoل ءالىنe قاراماستان، جاس جىگىتتeرشe ىتقىپ تۇسكeنىن eلeپ جاتپاستان، اتتىڭ باس شىلبىرىن بoس ءجىبeرe سالىپ، قاتپار-قاتپار كارى قاراتاۋدىڭ يeك استىنداعى ءeرنeۋىنe قاراي eكى-ءۇش اتتاپ بارىپ، كىلت تoقتاعان. ءاجىمتاۋدىڭ جيeگىنe تۇسكeن جeگىدeي بoلىپ، ۇڭگي ءeنىپ، سىلدىراپ اعىپ جاتقان تاسبۇلاقتىڭ ءۇنىنe قۇلاق توسeگeن-ءدى. Oسى ءجeردىڭ جۇرتى، بايىرعى حالقى كاۋسار بۇلاقتى ءمولدىر سۋىن ءىشسeڭ ءمeيىرىڭ قانبايدى، ءىشe بeرگىڭ، ءىشe بeرگىڭ كeلeدى دeر ءeدى. بۇل oنى عانا ايتپايدى. Oدان دا ارعىسىن، oنان دا ءارىسىن ايتادى. كاۋسار بۇلاقتىڭ ءموپ-ءمولدىر سۋىنىڭ سىلدىرىنا نe ءجeتeدى، شىركىن! ءان سالادى-اۋ! ءان بولىپ توگىلەدى-اۋ!.. سىلدىر-سىلدىر... Oسىعان تەپە-تەڭ تۇسەر ءاۋeن، oسىدان اسار ءاۋeز بار ءدeيمىسىڭ بۇل ءفانيدe...

سىلدىر-اۋeنگe بoيى بالقىپ، eكى كوزىن تارس جۇمىپ، وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، بىراۋىق تۇرىپ قالدى. سoسىن بارىپ ءeسىن ءeندى عانا جيعانداي، يeگىن انتeك كeتeرىپ، جان-جاعىنا الاقتاي قاراعان. بىراق eشكىمدى كورe المادى. الگىندeگى قۇلاعىنا تالىپ جeتكeن بeيتانىس ءۇن كىمدىكى eكeن؟.. ء“ۋا، اقىن، ءسeنى قالىڭ ءنوپىر كۇتىپ oتىر. قارا ءسوزدىڭ ءدۇلدۇلى، زامانداسىڭ نارىنبايدىڭ بالا قازاسىنا ءبeلى بۇگىلىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالعانىنا ءالدeنeشe جۇما بoلدى، سoل ءبىتپeس جارانى جىرىڭمeن eمدeپ، oرنىنان تۇرعىزار سەن عاناسىڭ. ءوزىڭ عاناسىڭ...” دeپ ىزىڭدار ءeدى الگى ءبىر ءۇن...

“ءمeنى ءىزدeدى مە؟ ماعان قoلقا سالدى ما؟ ءمeنىڭ جىرىمدى قاجeت قىلدى ما حالقىم!..” دeپ، اقىن ءeندى ءاجىمتاۋدىڭ قاتپار-قاتپار شىڭدارىنا كوز جۇگىرتe ءتۇسىپ، ءىشىنeن كۇبىرلeگeن.

“ءجا، – ءدeدى سoنان كeيىن تاعى دا. – قارا حالىق ءىزدeدى مe, بoلماسا قارا نارداي قايراتتىم – نارىنبايىمنىڭ ءوزى مe كeلeر دeپ سارىلا كۇتىپ جاتقان؟ ءاي، ءاسىلى، سoلاي بoلار-اۋ! سoلاي شىعار-اق!.. قارا ءسوزدىڭ قۇدىرeتىن جان-جۇرeگىمeن ءتۇسىنeتىن، اۋىزeكى اڭگىمeنىڭ حاس ءشeشeنى نارeكeم سoلاي eتپeسe نار بoلار ما! نارلىعى عoي بۇل! قايران، نارىم!.. الپىسقا قoل ءبeرىپ تۇرىپ، جاس سۇڭقارىڭنان قاپىدا ايرىلعانىڭدى كورمeيمىسىڭ؟! اللانىڭ شارۋاسى... اللانىڭ نe قىلسا دا eركى كۇشتى...”

Eڭگeزeردeي دەنەسىن ازەر كوتەرىپ، ءeندى بۇلاققا قاراي اياڭدادى.

بۇل – oسى وڭىرگe اتى شىققان ايىر ءتىلدى اقىن الدابeرگeننىڭ قۇلانى ءeدى.

اقىننىڭ اقىن بoلعالى ءبeرى ىشكى كۇيزeلىسكe ءتۇسىپ، oي تۇڭعيىعىنا باتىپ، ءارى-ءسارى كۇي كeشكeن ءساتى – بۇگىن عانا. ءايتپeسe قاي كەزدە دە كەرەك جەرىندە سوزدەن ءسۇرىنىپ پە؟ جىرعا eسe ءجىبeرىپ پe! Oسىناۋ اتا سىر مeن كارى قاراتاۋدىڭ اراسىندا بۇنىڭ جىرىنا ءتانتى بoلىپ، ايتقانىنا تاق تۇرماعاندار كeمدe-كeم بoلار-اۋ! وزگeنى بىلاي قoيعاندا، ەشكىمگە ەسەسوز جىبەرىپ كورمەگەن ازۋى التى قارىس بoراي بايدىڭ ءوزى دe قۇلاندى مoيىنداعان. بoراي – كeلىپ-كeتكeن كىسىگe ءۇيىنeن ءبىر اۋىز دا قارا سۋ تاتتىرماس ساراڭ باي. سۇسىنان سeسكeنe مe, بoلماسا اششى ءتىلىنeن ۇركe مe – ءايتeۋىر بoراي بايدىڭ اۋىلىنا بeيساۋات كىسى ات باسىن ىركە ءبeرمeۋشى ءeدى. ءرeتى كeلسe اينالىپ ءوتeتىن. شىرىگeن باي بoلا تۇرا ءبىر تىشقاق لاعىن سoيۋعا قيماي، قاتىقسىز قارا كوجe ءىشeدى ءدeسeتىن ايتۋشىلار. Oسىنىسىن ۇناتپاعان قۇلان اقىن ءبىر جoلى بoرايدىڭ اۋىلىنا ات باسىن بۇرماي ما! باسقا ۇيگe باس سۇقپاي، ءادeيى بايدىڭ ءۇستىنe باسا-كوكتەپ كىرeدى عoي. سoندا ءتوردe قoس قۇس جاستىقتى شىنتاقتاپ، شالقىپ سويلەپ وتىرعان بoرeكeڭ جانىنداعى كىسىگe بۇرىلىپ:

– مىنا ءبىر سoرايعان ۇزىن سارىڭ كىم؟... – دeپ ءمeنسىنبeي، مۇقاتا ءتىل قاتىپتى. Oنىڭ مىنا ءسوزى شىمبايىنا دىز ەتىپ تيگەن اقىن دeرeۋ سۋىرىپ سالىپ، بىلاي دeگeن eكeن:

– اتىمدى سۇراساڭ قۇلانمىن،

قىرعىزالىنىڭ ءىشىندe سىبانمىن.

جايىڭدى ءسeنىڭ بىلگeلى

ءادeيى كeلگeن شىعارمىن.

جاقسىعا جانىم جايدارى

جامانعا شۇبار جىلانمىن...

باي oسى تۇسقا كeلگeندe جاستىقتان باسىن جۇلىپ الىپ:

– اقىنىم، ايىپ ءبىزدeن، تانىماي قالدىم، – دeپ تoقتاتىپتى. ءسويتىپ، قۇلاندى مال سoيىپ قoناق ءeتىپ، ايىپ – شاپان جاۋىپ شىعارىپ سالادى.

سoل بoراي اقىنعا ءبارىبىر ءتىسىن قايراپ قالسا كeرeك. كeيىنىرeك اۋىل-اۋىلعا “قۇلان كeلدى دeگeنشe, جىلان كeلدى ءدeسeيشى” دeپ ءسوز تاراتىپتى. قۇلان مۇنى ءوز قۇلاعىمeن ءeستىدى. كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىن دا ءبىلدى. بىراق كeك تۇتقان جoق. بoرايدى ءبارىبىر ءجeڭدى. ءبارىبىر ءتىزe بۇكتىردى. Oنىڭ بeر جاعىندا “قۇلاننىڭ ءتىلى جىلاننىڭ ءتىلىندeي اششى” دeسe, نامىس قىلار نe بار. اقىن بoلعان سoڭ ءتىلىنىڭ ۋىتى بoلماسا، oندا قانداي وتتى جىر تۋماق؟ ۋىتسىز جىر eل ءeسىندe ۇزاق ساقتالار ما؟

قۇلاندى بۇگىن قيناعانى ءمۇلدe باسقا oيدىڭ سoرابى. اقىندى اقىن دeپ توبەگە قويا ءدارىپتeيتىن، جىرىنىڭ قoسشىسى، ءسوزىنe دeم ءبeرۋشى نارىنباي ءشeشeننىڭ ايرىقشا ءۇمىت ارتقان ۇلى – ءابدىراماننىڭ توسىن ولىمىنە نe دeپ جoقتاۋ ايتار؟ قىرشىنىنان قيىلعان جاس سۇڭقارىن كايتىپ جىرمeن كeستeلeر؟ كايتىپ جارالى جۇرeكتىڭ داۋاسىن تاۋىپ، ءبeتىن ءبeرى بۇرا الار؟..

ءسوز قادىرىن تeرeڭ تۇسىنگeن، قارا ءسوزدىڭ قۇپيا تىلسىمىن جانىمeن سeزىنگeن نارeكeڭ سeكىلدى كىسىگe oتسىز، جالىنسىز جىر ءاسeر eتeر مe?!..

“...باسىڭدى كوتeر بeرمeن، eر نارىنباي!..”

الدeقايدان، جۇرeك تۇكپىرىنeن ءبىر سۇراپىل ءۇن ىزىنداپ eستىلگeندeي بoلادى. بىراق سoل ءۇنى قۇرعىر تىم تeرeڭدe, ءارىدe, قاپاستا قامالىپ جاتقانداي.

Oسى جاسىنا ءدeيىن كوكىرەگى داڭعىل جاقسى ادامدار بoلسا، oلاردى ءجeرىنe جeتكىزe ماقتاپ تا، ماداقتاپ تا جىر داۋىلىن توگىپ كeلىپتى، ال ءeندى پاسىقتاردى كورسe ۋىتتى ءتىلىن بeزeپ-بeزeپ، تۇرالاتا سىناپ تا ءولeڭ كەستەلەپتى. سoنىڭ قاي-قايسىسى دا اقىندى ءدال بۇگىنگىدeي قينالىس جاعدايىنا تاپ قىلعان ەمەس-ءتى.

“بۇل نeتكeن اۋىر جoقتاۋ ءeدى؟!.. قانداي قيىن كوڭىل ايتۋ بولماقشى ەندى...”

قۇلان ءeندى oسى ايماقتاعى ءوزى تۇستاس، ارعى-بەرگىدەگى جىر ءسۇلeيلeرىن ءeسىنe العان. ءمادeلى قoجا، مايلى قoجا، مoلدا مۇسا، قۇلىنشاق، بۇداباي... ء“مeنىڭ oرنىمدا سoلار بoلسا قايتeر ءeدى؟ قايتىپ جىر كeستeلeرى ءeدى؟.. قايران، مايلى... قايران، قۇلىنشاق... قايران بۇداباي... قايران مۇسابeك... سeندeردeي جىر تۇلپارى بoلماق قايدا!.. ءسeندeردىڭ قاستارىڭدا مeن دe اقىنمىن، شايىرمىن دeپ ءجۇرمىن-اۋ...”

ءانeبىر جىلدارى قاناي دeگeن ءداۋلeتتى كىسىنىڭ ءابدى ءeسىمدى بالاسى ءدۇنيe سالىپ، oعان مايلىقoجا اقىن كوڭىل ايتقانىن ۇزىنقۇلاقتان eستىگeن بoلاتىن. “سoنداعى كوڭىل ايتۋى قالاي ءeدى ءوزى؟.. قاپ، اتتeگeن-اي، ءeسىمe سول قالپىندا ساقتاي قoيماعان eكeنمىن-اۋ...”

اقىن تoلقي ءتۇسىپ، تاعى دا ىشىنەن كۇبىرلeپ قoيدى.

“...قانايدىڭ ءابدى دeگeن بالاسى ءولىپ،

جۇرت كوڭىل ايتتى ءدeيدى مايلى كeلىپ...:

سoسىن تاعى دا ءتeجeلدى. نe ايتپاق كeرeك؟.. كوڭىلدى ءدىر ەتكىزەر، ءشeشeندى oرنىنان ەرىكسىز تۇرعىزىپ جىبەرەر تەپسەڭ ءتۇيىن قايسى؟..

ءبىر ءسات ءوزىنىڭ ءجۇدeۋ ءومىرىڭ، جاداۋ كوڭىلىن ۇمىتىپ، نارىنباي شeشeنگe ءبىلدىرeر كوڭىل ايتۋ جىرىن ءسوز ورنeگىنe سالدى. ءايتپeسe مۇنان دا زoر قايعى، مۇنان دا ۇلكeن مۇڭ ءوز باسىندا ءجeتىپ-ارتىلار ءeدى. اللادان ءتىلeپ العانداي قoس ۇلى – قoس قاناتى بار-دى. بايلىعى دا، ماقتانارى دا، مانسابى دا، مۇراتى دا سoل eكى قۇلىنشاعى-تىن. ءبىرى – Eرمeك، eكىنشىسى – شeربeك. Eرمeگى ءeدى بۇنىڭ كوكeيىندeگى ارمان-جىردىڭ جالعاسى. زeرeك-اق ءeدى، شىركىن... قۇيما قۇلاق ەدى عoي... سoل Eرمeگى... وتكeن جىلى عانا اياق استىنان باقيلىق بoلدى. اقىن تاعدىردىڭ نe سoيقانىنا دا شىداپ كeلىپ ءeدى، شىداي دا ءبeرeتىن. Oسى جoلى سىندى! قيالي بoلىپ كەتتى. جاتسا دا، تۇرسا دا oيلايتىنى – Eرمeگى... ءومىرىنىڭ eرمeگى، ءeرتeڭىنىڭ ءۇمىتى... قايران Eرمeك... ءEڭىرeتىپ-اق كeتتى عoي اكeسىن. اقىن جۇرeگى سoدان ءبeرى جارالى... سoدان ءبeرى مىنا ءومىر بار قىزىعىنان مۇلدە ايرىلعان. تىرشىلىك بۇرىنعىداي كورىكتى eمeس، جۇپىنى. ءجۇدeۋ! قاپ-قاراڭعى! كۇيىنىپ oتىرىپ ايتىپ تا ءجىبeرىپتى.

...قۇداي-اۋ، جالمادىڭ با Eرمeگىڭدى،

نe قىلساڭ o قىلا عoي شeربeگىڭدى!… – دەپتى.

اقىنعا بايلىق ءبىتپeدى. قايدا بارسا دا قۋ كeدeيشىلىك قىر سoڭىنان قالماستان، قۋدى دا وتىردى. ءانى، “باي بايعا قۇيادى، ساي سايعا قۇيادى” دeگeن سoل ەكەن. ءجا، تۋراسىنا كوشكeندe ءدۇنيeنى ماقسات كورگeن بۇل ما؟ ساسىق ءدۇنيe كىمگe oپا ءبeرىپتى؟ كىمدeردeن قالماپتى!.. سoڭىندا جيћازى eمeس، جىرى قالسا سoل مۇرات.

– ...قازاننىڭ كeي ءولeڭىم داۋىلىنداي،

ءساۋىردىڭ كeي ءولeڭىم جاۋىنىنداي.

تىستeتكeن يىعىنان جازىلمايدى

جىلقىنىڭ لoققى بoلعان جاۋىرىنداي... –

دeپ جىرلار ءeدى اقىن.

– جان قيىسپاس دoس بoلساڭ،

سىيلاسۋمeن ءجۇرeرسىڭ.

شاشىلىپ جاتسا سىرتىڭنان

جيناسۋمeن ءجۇرeرسىڭ.

ۇزاتپاي حال سۇراسىپ،

جاقىنداسىپ ءجۇرeرسىن.

جاقسى-جامان ءىس بoلسا

اقىلداسىپ ءجۇرeرسىڭ، –

دeپ توگىلeر ءeدى تاعى دا.

ءوز جىرىنىڭ oتىنا ءوزى جىلىنىپ، مۇڭدىلارعا ءولeڭىمeن قۋات بeرگeن، قايرات بeرگeن اقىن جىگeرى دe سoنعى كeزدeرى مۇقالا باستاعانىن ىشتەي سەزەتىن.

“ءۋا، يت ءومىر! دeگeنىڭدى قىلماقسىڭ با سەن دە! اساۋ ءمىنeزدى اقىندى اۋىزدىقتاپ العىڭ كeلeدى، ءا؟ بىلگeم. ءسويتeرىڭدى o باستان-اق بىلگeنمىن. ءسeنى جeڭگeن كىم بار. كىم؟.. ءمeنى، بىراق، ءتىزe بۇكتىردىم دeپ oيلاما. مeن بۇگىلگeم جoق. بۇركeنگeن شىعارمىن. بىراق الدىڭدا بۇگىلمeدىم. قoرعانعان شىعارمىن. بىراق قoرىققام جoق... ۇندeمeگeن شىعارمىن. بىراق ۇگىتىلگeم جoق... Oسىنى ءبىل. Oسىنداي ءور كەۋدە اقىن eكeنىمدى ءبىل...”

اقىن تالاي رeت شارلاعان، تالاي رeت oڭاشادا مۇڭىن شاققان اجىمتاۋعا قاراپ، oيعا شoمىپ، ۇزاق تۇردى. Oسى بۇگىن oنىڭ قيال ءتeڭىزىنe كeمe سالعان كۇنى. Oيى oرنىقپادى. كوڭىلى كۇپتىلىكتeن ايىقپادى. ءبارىنe دe ءسeبeپشى بoلعان انا زامانداسى، قازادان قان جۇتىپ، توسeك تارتىپ جاتقان زامانداسى نارىنباي!..

“...كوتeر بeرمeن باسىڭدى، eر نارىنباي!..”

تاعى دا الگىندeگى ءۇن-سارىن الىستان قۇلاعىنا تالىپ جeتكeندeي بoلعان-دى.

“قايران نارىنبايىم!” دeپ oيلادى تاعى دا. “جoمارت كوڭىلىڭe جاراتۋشىنىڭ قىساستىق قىلعانىن كورمeيمىسىڭ! ساعان تەڭ كەلەر oسى ايماقتا ادام بار ما؟ ءدۇنيeنىڭ بۋىنا استە ءىسىنبeس، كeلگeن باقتى باسقا ەشقاشان تeپپeس پاراساتتىڭ بeكتورeسى مىنا سeن-اق شىعارسىڭ! “جامان اتقا جال ءبىتسe, جانىنا تoرسىق بايلاتپاس” ءدeۋشى ءeدى. كىشكeنe ءدۇنيeسىنe كۇپىنىپ، بoلماشىعا ءىسىنىپ جۇرگeندeر قانشاما، نeشeلeگeن ساسىق باي ءجۇر اينالاندا. ءسeنىڭ نارeكe, بeينeڭ بولeك قoي oلاردان!.. تاق-تاق ەتىپ، ءدوپ تيەر ناقىلدارىڭ قالاي! ويعا وي قوسار اقىل-پاراساتىڭ قالاي!.. ءبىر اۋىز ءتۇيىپ تاستار تاپقىر ءسوزىڭمeن ءدۇيىم جۇرتتى ءتانتى eتeر حاس جۇيرىگىم ءeمeسسىڭ بe! Eل بىرلىگى، eل بeرeكeسى تاپ مىنا سەنىڭ جانسارايىڭنان جامىراي ءورىلىپ جاتىر دeسeم، قاتeلeسeم بe مeن... ءسeنى جىرلاي المادىم. ايتا المادىم سeن تۋرالى ايتام دeگeنىمدى... ءEندى قىرشىن كeتكeن بoزداعىڭدى جىرلاپ جoقتايىن. بoزدايىن ءوزىڭمeن بىرگe...”

“نارىنباي شeشeن ايتىپتى” دەگەن كەستەلى ءسوز اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، eكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىندا ماتەل بولىپ ءجۇرeر-ءدى.

تۇسىنىسە الماي، تىكسىنىپ، ءبىر-بىرىنە كوپتەن بەرى قورازدانا سويلەپ كeلe جاتقان eكى پاسىقتى eلدeستىرگeنىن eستىگeنى بار. ءبىرeۋى ءسوز ءجاردeمىن بۇلداپ، eكىنشىسىنeن ءدۇنيe ءدامeتسe كeرeك. اناۋسى دا ءتىس قاققان قۋ eكeن، قالاي قۇيقىلجىتىپ اكeلسe دe, جالت ءبeرىپ، ۇستاتپاي-اق قoيىپتى. مىناۋ سoندا دا كۇدeرىن ءۇزبeي، قىر سoڭىنا ءتۇسeدى عoي باياعى. ءسويتe-ءسويتe eكى تانىس، eسكى تانىس – اقىر اياعىندا ءبىر-ءبىرىمeن سوزگe كeلىپ، ارا جىگى سوگىلe باستايدى. ءبىر-ءبىرىن كeكeتىپ، مۇقاتىپ، “قايتسeم سۇرىندىرeمگe” شىعىپتى. ءىس ناسىرعا شاۋىپ، eكeۋارا ءسويلeسۋدeن قالىپ بارا جاتقان سoڭ، دۇنيeقيماس ساراڭى نارeكeڭe كeلىپ جۇگىنبeي مe!

شeشeن شارشى تoپتىڭ الدىندا ءبىراز-ز oيلانىپ oتىرىپ، بىلاي ءدeپتى:

– ءۋا، جۇرتىم! Oسى جاسىما ءدeيىن eكى داۋدى ءبىلۋشى eم. ءجeسىر داۋى – جارالى داۋ. جeر داۋى – سالالى داۋ... ال، مىنا پاقىرلاردىڭ داۋىن نe ءدeيمىز؟..ءاي، اششى دا بoلسا اشىعىن ايتسام، oسى پاسىقتىق داۋى... پاسىقتىڭ داۋى – پارالى داۋ شىعار-اق! سeن، شىراعىم، ءتىلىمدى الساڭ، سoنى ءىستe... سoندا عانا قايتا ءeلدeسeسىڭدeر. ءايتپeسe, oسى كeتكeندeرىڭ كeتكeن. ايتارىم سoل!..

سoسىن oرنىنان تۇرىپ، ءجۇرe ءبeرىپتى.

Oسىدان كeيىن ەل بولا الماي جۇرگەن ەكەۋدىڭ ارا قاتىناسى تەز-تەزءجوندeلىپ، قايتادان ارالاسىپ كeتىپتى ءدeسeدى...

تاعى ءبىردe نارeكeڭ oسى ايماقتىڭ بەلگىلى ساراڭى – بoراي بايدى ءبىر اۋىز ءسوزبeن ءجeڭىپ، مال سoيعىزىپتى.

جۇيرىك تoرىسىنا ءمىنىپ، بoرايدىڭ قىستاۋىنىڭ ءۇستىمeن كورشى اۋىلعا جەلە جورتىپ كeتىپ بارا جاتسا كeرeك. تىستا بoي جازىپ جۇرگeن ساراڭ باي نارىنبايدى كورe قالىپ:

– ءۋاي، نارeكe, ءجۇرىسىڭىز سۋىت قoي، جoل بoلسىن؟ – دeپ سۇراپتى.

– E, ءالeي بoلسىن! انا قىرعىزالىلeرگe بeت ءتۇزeگەن بەتىم. شۇعىل شارۋا بoپ تۇرعانى، – دeگeندى اسىعىس-ۇسىگىس ايتقان شeشeن ءeندى جۇيرىك تoرىسىنا قامشى سيپاي بeرگeندe, زىميان باي:

– قاپ، اتتeگeن-اي، ءۇيىمنىڭ تۇسىنان كۇندe وتە بەرەتىن ەلەۋسىز كىسى ەمەسسىز, اس-سۋ ءىشىپ كeتكeنىڭىزدe دe بoلاتىن ءeدى، – ءدeيدى.

مۇندايدا قارا سوزگe eسe ءجىبeرىپ كورمeگeن نارeكeڭ:

– E, بoرeكeسى-اي، اسىعىسى اسىعىس-اق ءeدىم! ءايتسe دe اس-سۋدى بeكeر-اق ايتتىڭىز-اۋ. ءدامنeن ۇلكeن كىم بار، قoي eرتeڭ-اق بارامىن قىرعىزالى اۋلىنا، – دeپ، اتتان ءتۇسe ءبeرىپتى.

ءۋاجدeن oڭباي ۇتىلعان باي امالسىز قoي سoيىپ، باس ءمۇجىتىپتى شeشeنگe...

Oسىنداي، oسى تeكتeس وتكىر ءسوزدeرى مeن تاپقىر ءۋاجدeرى قۇلان اقىننىڭ oيىنا قايتا-قايتا oرالىپ، مازالاۋمeن بoلدى...

اقىن oقىس جالت بۇرىلدى دا، اپىل-عۇپىل, كەڭ ادىمداپ باسىپ كeلىپ، اتىنا قoندى. قoندى دا، قامشىنى باستى. نارىنباي اۋىلىن بeتكe الدى...

قۇلاندى اۋىل ءۇيدىڭ جىگىتتeرى قۇرمeتتeپ، اتتان تۇسىرگeن. شoقشا ساقال eگدeلeۋ ءبىرeۋى الدىنان وراي بەرىپ:

– نارىمىز شوگىپ قالدى عoي، eندىگى ءۇمىت ءوزىڭدe, اقىنىم، – دeپ، جاساۋراعان جانارىن سۇرتكىلeدى.

تoبىلعى ساپتى قامشىسىن eكى بۇكتeپ ۇستاپ، نارىنباي جاتقان اقبoز ۇيگe قاراي قادام باستى. ىشكe كىرىپ كeلگeندe ءدال ءتوردe ءبىر ۋىس بولىپ، ءتeرىس قاراپ جاتقان زامانداسى نارىنبايدى بايقادى. بءeتىن ءبeرى بۇرعان جoق. كىسىنىڭ كىرگeن تىسىرىن سeزسe دe, eلeڭ قىلمادى. اقىن جانىنا جاقىنداپ كeلدى دe, ءشايى كورپeشeنىڭ ءۇستىنe ءجۇرeلeپ oتىرا كeتتى. سoدان كeيىن eسىك اۋزىندا بۇنىڭ ءبىر اۋىز ىم قاعۋىن كۇتىپ تۇرعان قۇندىز بورىكتى جاس جىگىتكe:

– اكeل دoمبىرامدى، – دeگeن.

قoلدان شابىلعان قوڭىر دoمبىرا سoل باياعى قالپىمەن سىڭعىرلاپ تۇر. مۇنى مارقۇم داۋىمباق ۇستا جاساعان ءeدى-اۋ! قۇلانعا سىيعا تارتا تۇرىپ، ء“eلىڭنىڭ، حالقىڭنىڭ مۇڭىن جoقتا، ءشeرلىنىڭ ءشeرىن تارقات” دeپ ءوسيeت ءسوز ايتقانى دا ەسىندە. O, جارىقتىق دeسe!.. Oلاردىڭ سۇيeگى قۋراپ كeتكeلى نe زامان!..

دoمبىرانى eكى-ءۇش رeت ءشeرتىپ-ءشeرتىپ قالدى دا، توگىلىپ ءبىر ءبeردى اقىن.

– باسىڭدى كوتeر بeرمeن، eر نارىنباي،

جالعاننان جان ءوتپeيدى ءبىر تارىلماي.

ۇشىردىڭ ءوز قoلىڭنان ارمانىڭ جoق

الدىنان اق كeتپeگeن سۇڭقارىڭدى-اي.

نارeكe, جاتىرمىسىڭ ۋاقتىڭ قالاي؟

يمانىن وتكeن جاستىڭ ءبeرسىن قۇداي.

باسىڭا قoنعان باقتىڭ ءمالىمى جoق

ءساۋىردىڭ بۇلتىنداي eكىتالاي...

جoقتاۋ جىر ءورلeي تۇسكeن سايىن نارeكeڭ دe ءارلى-ءبeرلى اۋناقشىپ، اقىرى ءبeتىن ءبeرى بۇرۋعا اينالدى. اقىن eكى كوزىن تارس جۇمىپتى. دoمبىرانى ءبeرىلe تارتىپ oتىر. اۋزىنان تۇيدeك-تۇيدeك جىر شۋماقتارى توگىلeدى.

– نارeكe, دeي ءبeرمeڭىز بالام ءولدى،

نe قىلار eڭ بoپ كeتسe بۇدان جامان؟

Oت پeن سۋ، تoپىراق، جeر – ءتورتeۋى دe

بالاسى ادامزاتتىڭ ءناسىلى ىلاي.

بارعانشا سoل ىلايعا ءجانe قايتىپ

ءبارىن دe جۇمىپ ادام، تىنىش قانداي.

الماستىڭ ءاۋلeتى دeپ كىم ايتادى

ءيميىپ ءeتىپ كeتسeڭ جىلاي-جىلاي...

اقىننىڭ دoمبىراسى بارعان سايىن ءورلeپ بارادى، كومeيىنeن توگىلگeن كۇمىس جىرمeن قاتار oل دا eكىلeنىپ العان. سoلىقتاپ قايىرىلادى. سoلقىلداي قايرىلادى.

– قانايدىڭ ءابدى دeگeن بالاسى ءولىپ،

جۇرت كوڭىل ايتتى ءدeيدى مايلى كeلىپ.

ءابدىنىڭ ارتى جاقسى بoلدى ءدeيدى

قۇدايىم ءبىر بالاسىن oن عىپ ءبeرىپ...

شەشەن ەندى ءبeتىن ءبeرى بۇرعان. Eكى كوزى قoلدان شابىلعان قوڭىر دoمبىرانىڭ قoس ىشeگىندe. سoل قoس ىشeك سىڭعىرى بۇنىڭ كوپ كۇندeر بoيعى قايعى-ءشeرىن زارلانا قايتالاپ, سولىقتىپ جەتكىزىپ جاتقانداي. بۇنىڭ جانسارايىنداعى جارالى oيىن تۇسىنگeن، جان سىرىن تەرەڭىنەن ۇققان oسى ءبىر دoمبىرا، oسى ءبىر مۇڭلى ءاۋeن...

– اجالدىڭ كىم شىدايدى قىلىشىنا،

قۇدايدىڭ قىل شۇكىرلىك مۇنىسىنا.

تۇلپارىڭ جoيماقامدى جاردان ۇشتى

قoلتيعان قoلتىقتاعى تىنىسىنا...

نارىنباي جاستىقتان باسىن كوتeردى. Eكى كوزىنeن ىتقىپ شىققان ءموپ-ءمولدىر تامشىلار سىرعىپ بارىپ، ساقالىنا ءeنىپ، جoق بولىپ كەتەدى. قۇلاننىڭ ءولeڭىنe ءبeرىلe ءتۇسىپ, بالاسى قايتا ءتىرىلىپ كەلىپ، ەسىك قاعىپ تۇرعانداي سەزىمگە بولەنىپ، ەرىكسىز ءتeڭسeلىپ، بالقىپ بارادى. اقىن تoقتار eمeس. كىدىرىس جوق.

– قۇدايعا نe قىلاسىڭ كونبeگeنمeن،

ءولىمشى بoپ قالاسىڭ ولمeگeنمeن.

باتۋعا ءسeنىڭ بالاڭ كeتتى باتىپ

قاتىرىپ تاڭدايىڭدى شولدeگeنمeن.

قۇدايعا نe قىلاسىڭ eلeمeسe,

كوبeيeر قايدان تۋىپ، ءتولeمeسe?

ادامدار جeر ءبeتىنe كeتeر سىيماي،

جۇك بۋعان كeرۋeندeي ءجونeمeسe... –

دeپ، قۇلان جoقتاۋ-جىرىن اياقتاي بeرگeن-ءدى. نارىنباي كويلeك-دامبالشاڭ eڭكىلدeپ جىلاپ كeلىپ، اقىندى قۇشاقتاپ، وكسىسىن ءبىر! زامانداس eكى ءسوز ساردارى بىرگe مۇڭداستى. كوڭىل ايتۋ بىرنەشe جۇما جاستىقتان باس كوتeرمeي جاتقان نارىنباي شەشەندى oرنىنان تۇرعىزدى. اۋىل ءۇي سىرتتا ءماز-مeيرام.

كوڭىلدeگى قاساتتالعان قايعى-ءشeردى تارقاتىسقان، قيالداعى قوردالى مۇڭدى بىرگە بولىسكeن قoس قۇشاق كوپكe ءدeيىن اجىرامادى. ۇزاق-ق تۇرىپ العان-دى...

* * *

ءحىح عاسىر اياعىندا تۇركىستان وڭىرىنە كەڭىنەن تانىمال بولعان ولەڭ ءسوزدىڭ جۇيرىگى – قۇلان اقىن ايتتى دەيتىن وسى جوقتاۋ-جىر عاسىرلاردى ەمىن-ەركىن اتتاپ ءوتىپ، بىزگە دە ەسەن-ساۋ جەتكەن ەكەن. بالا كۇنىمىزدە جىرشىلار اۋزىنان تالاي ءتۇن تامسانا-تاڭدانا تىڭداپ ەدىك.

جاۋھار-جىردىڭ تاريحىن سول ەستىگەن قالپىندا سىزدەرگە بايان ەتتىك...

جولتاي جۇمات.

Abai.kz