ينتەرنەتتى اقتارىپ وتىرسام، ورىس ءتىلدى باق –تار دا توقال تۋرالى ماسەلەنى مىسقىلداپ قوزعاپ وتىر ەكەن. ولارعا بۇل تاقىرىپ قازاقتى مازاق قىلۋ ءۇشىن كەرەك، ال قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز بۇل تۋرالى تۇك بىلمەگەندەي كەيىپ ۇستانعانى ءجون.

قازىر ايەلدەرگە «قاتىن» دەسەڭ باج ەتە قالادى. ساعان الا كوزبەن قاراپ «مادەنيەتسىز، دورەكى» دەپ، سوگىپ سالادى. بۇل ءسوزدىڭ سونشالىقتى جەككورۋشىلىككە ۇشىراۋىنا نە سەبەپ؟ كەڭەس وداعى ورناپ، كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەننەن سوڭ «باي» مەن «قاتىن» دەگەن سوزگە قارعىس ايتىلدى. «باي-ماناپتاردىڭ قولدانعان ءسوزىن قولدانبايمىز، جاڭا زامان قۇرىپ، جاڭا سوزدەر ويلاپ تابامىز»، - دەگەن سوۆەتتەردىڭ جاڭاشىلدىعى «قاتىن» ءسوزىنىڭ ورنىنا «ايەل» ءسوزىن قولدانىسقا زورلاپ ەنگىزدى. قازاق حالقى اتام زاماننان ءوز ۇلتىنان العان سۇيىكتى جارىن «قاتىن» دەپ وزگە ۇلتتاردان تارتىپ العان، جاۋلاپ العان، ساتىپ العان، تۇتقىنعا العان جارىنا «ايەل» دەپ، كەيدە «توقال» دەپ كەمسىتىپ ايتاتىن بولعان. كەڭەستىك اقىن-جازۋشىلار مەن قىراعى اۋدارماشىلار توڭكەرىسكە دەيىن قازاقتىڭ قيسسا-داستاندارىندا، باتىرلار جىرىنداعى، اۋىز ادەبيەتىندەگى اراب، لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان قازاق شىعارمالارىن ورىس ارپىنە قايتا كوشىرىپ جازعاندا دا «قاتىن» دەگەن ءسوزدى «ايەل» دەپ، بايلاردىڭ ەكىنشى-ءۇشىنشى كىشىجارلارىن كەمسىتىپ «توقال» دەگەن سوزگە اۋىستىرىپ وتىردى. ءبىر عاسىردا ءۇش رەت ءالىپبيىن الماستىرعان ءتىلىمىزدىڭ قاي ءبىر جانى قالدى دەيسىڭ؟ لينگۆيست، پروفەسسور راحمانقۇل بەردىباەۆ اعامىز: «قازاقتىڭ 18 مىڭ ءسوزى بۇزىلدى» دەگەنى ەش دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. جۇما-نازار سومجۇرەك اعامىز «توقال» ءسوزىن قولدانباي «كىشىجار» دەپ اتاۋى، وتە ورىندى ۇسىنىس. اتا-بابامىز قازاق ۇلتىنان العان ەكىنشى، ءۇشىنشى جارىن وسىلاي اتاعان.

2007 جىلى پارلامەنتتە «نەكە جانە وتباسى» كودەكسى تالقىلانعاندا سول داۋ-دامايدىڭ ىشىندە مەن دە بولعانمىن. بۇل زاڭدى تالقىلاعاندا، ءبىر وكىنىشتىسى، ەكىنشى ايەل الۋ جونىندە پارلامەنت مىنبەسىنەن ايتىلعان دا، قارالعان دا جوق. دەپۋتاتتار ءجاي ءوزارا وتىرعاندا اڭگىمە بولعانى راس.تەك سول كۇنى كەشكە 31 كانال; «ەكى ايەل الۋ جونىندە ۇسىنىس وتپەي قالدى» دەپ وتىرىكتى سوعىپ جىبەردى. جۋرناليست ءبىر-ەكى دەپۋتاتتاردان سۇحبات تا الىپ جۇرتشىلىقتى الداپ سوقتى. مۇنىڭ ارتى گۋلەي جونەلدى...

ءبىزدىڭ اۋىلدا «پروۆاكاتور»-«ارانداتقىش» دەگەن كىشكەنتاي قاندەن يت بولادى. ءۇيدىڭ جانىنان مال ما، ادام با، جىبىرلاعان بىردەڭە ءوتىپ بارا جاتسا بەتىمەن شاۋىلدەپ شىعا كەلەدى. ونىڭ داۋىسىن ەستىگەن باسقا يتتەر دە ەشتەڭە كورمەسە دە الاقتاپ-جۇلاقتاپ بەتىمەن ابالاپ شابا جونەلەدى. ورىس ءتىلدى گازەتتەر وسىلار سياقتى جاڭاعى وتىرىكتى ءىلىپ اكەتىپ، قازاق حالقىن، ونىڭ اسىل سالت-ءداستۇرىن كەكەتىپ-مۇقاتىپ، ەكى ايەل العانداردى مازاقتاپ، ايىزدارى قانعانشا كەلەكەلەدى. ءبىر قىزىعى، ءبىز، قازاقتار، «ەكى قاتىن الۋ كەرەك پە، جوق پا؟» دەپ ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەندە اۋىلىمىزدىڭ ورىسى سەرگەي ەكى قاتىن الىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. العاشقى جارتى جىلدا اۋىل ءۇشىن اڭگىمە، ەرمەك بولدى. كەيبىر وتباسىندا ۇرىس-جانجالدىڭ كوزىنە دە اينالادى. كۇيەۋلەرىنەن كۇدىكتەنگىش سەكەمشىل ايەلدەر كەشىگىپ كەلگەن كۇيەۋلەرىنە: «توقال ىزدەدىڭ بە، قايدا ءجۇرسىڭ» دەسە، باسقامەن بولىسكىسى كەلمەيتىن كەيبىرەۋى كۇيەۋىمنەن ايىرىلىپ قالارمىن دەپ «جانىم، جۇمىستان شارشاپ كەلدىڭ عوي، تاماعىڭ دايار» دەپ بالالارىنىڭ اكەسى، ءوزىنىڭ جارى ەكەنىن ەندى ءبىلىپ باعالاي باستادى. كەيبىر ەركەكتەر ايەلى ايتقانىن ىستەمەي قويسا; «توقال الىپ كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن»،- دەپ سەس كورسەتە باستادى. ال، سەرگەي اۋىلعا شەشەسىن، بايبىشەسىن، ەكى بالاسىن قويىپ، جاس توقالىمەن قالادا تۇرىپ جاتىر. ءار جەكسەنبىدە جاس كەلىنشەگىمەن، ودان تۋعان كىشكەنتاي بالاسىمەن كەلىپ، بۇكىل وتباسىمەن ءبىر ۇيدە تۇرىپ، باقشادا كوكونىس ءوسىرىپ، كۇلىپ-ويناپ، بايبىشەسىمەن دە «اۋناپ-قۋناپ»، اۋىل ايەلدەرى مەن ەركەكتەرىنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ ءجۇر. كورە الماعان ايەلدەر قىزعانىشتان ءۇي ارالاپ، سەرگەيدىڭ اۋىلداعى بايبىشەسىن: «ول قاتىن شوشقا تاعالاپ ءجۇر دەيسىڭ بە، اشىناسى بار عوي» دەپ بايىز تاپپاي تىپىرشىپ، وسەكتەپ كويادى. اسىرەسە، كەڭەس زامانىندا پارتكومدارعا ارقا سۇيەپ، ەركەكتەردى تەلپەك قىلعان ايەلدەر: «شىركىن، كەڭەس وداعى بولعاندا ەكى ايەل العانى ءۇشىن مىنا سۇمەلەكتەردى يت جەككەنگە ايداپ، تۇرمەدە شىرىتەر ەدى» دەپ، «گەندەرلىك ساياساتتى» بار باقىتى سانايتىن بەلسەندى ايەل ءتىسىن قايراپ قويادى. ال، سەرگەيدىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان وتكەن ەركەكتەر ءتاتتى قيالدارعا بەرىلىپ، كوزدەرى جايناڭداپ، الداعى كۇندەرىنە «زور ۇمىتپەن» قاراپ، جىميىپ قويادى. وسى ورىسقا زاڭ كەرەك بولدى ما، جوق. سوندىقتان ءازىر قازاققا دا كەرەگى جوق. ويتكەنى، قازىرگى قازاقتىڭ كەشەگى قۇلدىق سانادان قۇتىلا الماي جۇرگەن جەتپىس پايىزىنىڭ پسيحولوگيالىق قابىلەتى ونى قابىلداۋعا ءالى دايىن ەمەس. جەتپىس پايىز قازاقتىڭ جارتىسى - ورىستانعان قازاق. ول جارتىنىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى - ءتىلى قازاق بولعانمەن ساناسى ۋلانعان بايعۇس قازاق. قانشا جىلدىق وتارشىلدىقتىڭ زاردابى ولاردىڭ دا ساناسىن تۇمشالاپ، ەڭسەسىن ەزىپ جىبەرگەن. سوندا قالعانىنىڭ قولىنان نە كەلەر دەيسىڭ. كۇشى، بايلىعى، بيلىگى بار قازاقتاردىڭ كوبىسىنىڭ بويىندا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى ويلاۋ، ويىنا دا كەلمەيدى. وسىدان بەس جىل بۇرىن شەشەنستانداعى شەشەن ايەلدەرى ءبىر اۋىزدان: «بايلارىمىزدى، بالالارىمىزدى ورىستىڭ اسكەرلەرى قىرىپ سالدى. سولاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن شەشەن ۇلدارىن تۋىمىز كەرەك. ءتىرى قالعان شەشەن ەركەكتەرىنە ءتورتىنشى، بەسىنشى بولىپ تيسەك تە شەشەن حالقىن كوبەيتىپ، ۇلتىمىزدى ساقتايمىز» دەپ كۇندەستىكتى، ناداندىقتى قويىپ، جاپپاي كىشىجار بولىپ كۇيەۋگە ءتيىپ جاتتى. ال بىزدە، پارلامەنتتىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى باقىت سىزدىقوۆا «ەركەكتەر كوپ ايەل السا، ايەلدەر كوپ بايعا ءتيسىن» دەپ ويباي سالىپ ەدى. ەگەر الدا-جالدا پارلامەنتتە ەكى ايەل الۋ جونىندە زاڭ قابىلداي قالسا، قازىر ول قازاققا جۇمىس ىستەمەيدى. كەرىسىنشە، وراسان زيانى ءتيىپ، قازاق حالقىنا ورنى تولماس وكىنىش اكەلەدى. سىرتقى دا، ىشكى دە جاۋلارىمىز وسى زاڭنىڭ قابىلدانعانىن كۇتىپ وتىر. قابىلدانعان كۇننىڭ ەرتەسىنە ىشتەن، سىرتتان شىققان جاۋلاردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن مىڭداعان «ايەل قۇقىعىن»، «بالا قۇقىعىن»، «ايەل تەڭدىگىن قورعاۋ» ۇيىمدارى تاراقانشا قاپتاپ، بۇكىل اقپارات قۇرالدارى وزىمىزدىكى بار، سىرتقى جاۋلاردىڭ ورىس ءتىلدىسى بار ەرمەگى ءبىزدىڭ ءاربىر تاتۋ-ءتاتتى تۇراتىن ەكى ايەلى بار وتابسىلارىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، سونى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، بالالارىن باقىتسىز، ايەلى قورلانعان، زورلانعان، ازاپتانعان، قۇقىعى اياققا تاپتالعان قىلىپ كورسەتەدى. كىشىجاردى ارانداتىپ، اجىراتىپ سوسىن ولار ءۇشىن ارنايى بەيىمدەلۋ ورتالىقتارىن اشىپ، «قول ۇشىن» بەرىپ الەمگە كۇنىنە مىڭ رەت جارنامالاپ، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇل مەن قىزداردىڭ ساناسىنا جيىركەنىشتى ەتىپ كورسەتىپ، قازاق جاستارى قازاق بولۋدان قاشادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالتىن، ءداستۇرىن، ءدىنىن جەك كورەتىن بولادى. ىشكى ساياساتىمىز تۇرمىسقا شىقپاعان قىزىمىز بەن اجىراسقان ايەلدەرىمىزدى ەكى ايەل المايتىن وزگە ۇلتتارعا بايعا تيسە باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ، بالالارى سورلى بولمايتىن قىلىپ كورسەتەدى. وزگە ۇلتتاردىڭ سورلى، الاياق، ۇرى-قارى، القاش، جامان-جاۋتىكتەرىنە دەيىن قازاقتىڭ باي، بيلىكتەگى ايەلدەرىن قاتىن قىلىپ مامىراجاي ءومىر سۇرەتىن بولادى. بۇنداي سۇرقيا مىسالداردىڭ ميلليونداعان ءتۇرىن ايتۋعا بولادى.

سوندىقتان ءبىرىنشى مىندەت - قازاقتىڭ توقسان پايىزى قازاقشا جازىپ، قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلايتىن دارەجەگە جەتكەنشە ەكى ايەلى بار وتباسىلارىنىڭ جاقسى جاقتارىن ۇنەمى اراسىن ۇزبەي كۇندە جارنامالاپ كورسەتە بەرۋ كەرەك، ايتا بەرۋ كەرەك، جازا بەرۋ كەرەك. سوسىن بارىپ «كوپ ايەل الۋ» تۋرالى زاڭدى قابىلداۋعا بولادى. ءدال قازىرگى جاعداي دا وتە قاۋىپتى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى،

 استانا.

اباي.kz