«ازاتتىق» ءتىلشىسى تۇرعىندارى ءبىر جانجالداسىپ بارىپ باسىلعان سارىاعاش اۋدانى جارتىتوبە وكرۋگىنىڭ اۋىلدارىن ارالاعان ەدى. وكرۋگ حالقىنىڭ سانى كوپ بولعانىمەن، ەتنيكالىق سيپاتى جاعىنان نەگىزىنەن قازاقتار مەن تاجىكتەردەن قۇرالادى. ەكى ۇلت تا ديقانشىلىقتى كاسىپ ەتكەن.

ء«بىز – قازاقستاننىڭ تاجىكتەرىمىز»

«كوكتەم شىعا كوكونىستەرىن قازاقستانعا تاسيتىن وزبەكستان ديقاندارىمەن باسەكەلەسۋ ءبىز ءۇشىن وتە قيىن» دەيدى جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق. ول ءۇشىن كليمات وتە جىلى بولۋى كەرەك. تاشكەنت قالاسىنىڭ تەلەمۇناراسى كورىنىپ تۇراتىن سارىاعاش اۋدانىنىڭ شەتكى تۇستىك ءوڭىرىنىڭ كليماتى عانا كوكونىستى جىلىجايدا ءپىسىرىپ، بازارعا ەرتە شىعارۋعا قولايلى. سارىاعاش ديقاندارى قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىندە وسپەيتىن ليمون دا ەگەدى. شىمكەنت، ءتىپتى استانا مەن الماتى قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە ەگىلەتىن كەيبىر گۇل تۇرلەرى دە وسى اۋىلداردىڭ جىلىجايىندا وسىرىلەدى. ء«دال بىزدەگىدەي ديقانشىلىققا جايلى كليمات قازاقستانىڭ باسقا وڭىرىندە جوق» دەيدى اۋىل تۇرعىندارى.

ىنتىماق اۋىلىنداعى جىلىجايلاردىڭ ءبىرى.

جىلىجاي ەگۋمەن بۇرىن نەگىزىنەن تاجىكتەر اينالىسسا، سوڭعى ءۇش-ءتورت جىل ىشىندە قازاقتار دا بەلسەندى تۇردە جەر يگەرۋگە كوشكەن. ويتكەنى، قازاقستان تاراپىنان ەگىستىكتىڭ ءاربىر سوتىعىنا بەرەتىن سۋبسيديا كوبەيگەن. «ازاتتىق» تىلشىسىمەن سويلەسكەن ىنتىماق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى سەيىتجان بايقۇلوۆ باسقا جۇمىس ورنى از بولعاندىقتان اۋىل جاستارى جىلىجايدا عانا جۇمىس ىستەيتىنىن ايتادى.

- بىراق قىرۋار ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن جىلىجايدا كوبى ىستەگىسى كەلمەيدى. ءوزى ەگەتىن قازاقتار دا، جىلىجايىن جالعا بەرەتىن قازاقتار دا بار، - دەيدى ول.

ىنتىماق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، مەكتەپ مۇعالىمى جارىلقاسىن يسمايلدىڭ ايتۋىنشا، جەر ۇلەسىن الىپ، جىلىجايدى كاسىپكە اينالدىرعان، ءسويتىپ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتقان قازاقتار كوبەيىپ كەلەدى.

 - بىراق ديقانشىلىق – تاجىكتەردىڭ اتا كاسىبى بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءونىمدى بىزدەن كوبىرەك الاتىنى راس، - دەيدى ول.

ىنتىماق اۋىلىنداعى مەكتەپ مۇعالىمى جارىلقاسىن يسمايل.

ونىڭ سوزىنشە، جارتىتوبە اۋىلدىق وكرۋگىندەگى تاجىك دياسپوراسى 1950 جىلدارى قازاقستاننىڭ بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلگەن كەزدە قازىرگى جارتىتوبە اۋىلىنا كوشىرىلگەن.

- ول كەزدە جۇمىس قولى جەتىسپەدى، سوندىقتان كولحوز باسشىلارى بوستاندىق اۋدانىنداعى تاجىكتەردى ۇگىتتەپ، بار جاعدايىن جاساۋعا ۋادە بەرىپ شاقىرىپ الدى. ىنتىماق، بوستاندىق اۋىلدارىنىڭ تاجىكتەرى سودان بەرى وسى اۋىلدا ديقانشىلىقپەن تۇراقتى تۇردە شۇعىلدانادى، - دەيدى ول.

«ازاتتىق» تىلشىسىمەن سويلەسكەن ىنتىماق اۋىلىندا تۇراتىن ەتنيكالىق تاجىك ابدۋماناپ باحرام وزدەرىن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ەتنوستارمەن سالىستىرماۋدى سۇرايدى.

 - ءبىزدىڭ اتالارىمىز وزبەكستان اۋماعىنا بەرىلگەن بوستاندىق اۋدانىنان كوشىپ كەلگەن. ارعى بابالارىمىزدىڭ ول جەرگە قاشان كەلگەنى ەسىمىزدە دە جوق. سوندىقتان ءبىز دە ءوزىمىزدى قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتىمىز دەپ سانايمىز، ءبىز قازاقستاننىڭ تاجىكتەرىمىز، - دەيدى ول.

قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن ابدۋماناپ باحرامنىڭ ۇلى مەن قىزى قازاق مەكتەبىنە بارادى. تاجىك مەكتەبىنە بارسا، وقۋ بىتىرەردە ۇبت-عا قاتىسا المايدى، دەمەك، ءارى قاراي وسى جىلىجايدا جۇمىس ىستەۋدەن باسقا جول قالمايدى. سوندىقتان ديقان بالالارىن قازاقشا وقىتقاندى قالايدى.

كوشەت تۇگىل باس قايعى

ىنتىماق اۋىلىنىڭ باسقا تۇرعىندارى سەكىلدى ابدۋماناپ باحرام دا ەسىگىنىڭ الدىندا جىلىجاي ەگەدى. قازىر قىستا ەككەن قىزاناق پەن قىرىققابات كوشەتتەرىن ەندى دالاداعى ۇلەس جەرىنە سالعان جىلىجايىنا اپارىپ وتىرعىزۋ امالىن جاساپ جاتىر.

- كوكونىستىڭ ءار كۇنى ەسەپتەۋلى. ءدال قازىر ۇيدەگى جىلىجايدان كوشەتتى شۇعىل شىعارۋىمىز كەرەك. تاياۋداعى وقىس وقيعادان (اقپاننىڭ 5-ءى كۇنگى جانجال – رەد.) كەيىن بارلىق جۇمىسىمىز توقتاپ قالدى. ەندى كوشەتتەرىمىز ءوسىپ كەتتى، ءونىم دە ويداعىداي بولمايدى، - دەيدى ول.

«ازاتتىق» ءتىلشىسى جىلىجاي ەگۋمەن شۇعىلداناتىن بىرنەشە قازاقپەن سويلەسكەن ەدى. ولاردىڭ سوزىنە قاراعاندا دۇربەلەڭنەن كەيىن ەگىس ناۋقانى كىدىرىپ قالعان.

- كورشى اۋىلدا تۇراتىن تاجىككە كوشەت اقشاسىن الدىن الا تولەپ قويعان ەدىم. بىراق ولار كوشەت وتىرعىزباق تۇگىلى، وزدەرى باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى. ال مەنىڭ دالاداعى جىلىجايىم كوشەتكە قاراپ تۇر، - دەدى اتى-ءجونىن ايتقىسى كەلمەگەن جارتىتوبە اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ قازاق تۇرعىنى.

سارىاعاش اۋدانىنىڭ اكىمى بۇقارباي پارمانوۆ اۋداندا تۇرعىندارعا جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ جەتىسپەيتىنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، 1990 جىلدارى كولحوز-سوۆحوزدار تاراعان كەزدە جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا جەر ۇلەستىرىلگەن. ودان بەرىدە تۇرعىندار سانى كۇرت كوبەيگەن. تەك 2014 جىلى سارىاعاش اۋدانىندا 9 مىڭعا جۋىق بالا ومىرگە كەلگەن. ال اۋداندا 330 مىڭ تۇرعىن بار.

ىنتىماق پەن بوستاندىق اۋىلدارىندا ەكى كۇن بولىپ قايتاردا سارىاعاشتان شىمكەنتكە دەيىن تاكسيمەن جەتتىم. الدىڭعى ورىندا وتىرعان جاس جىگىت «قازاق-تاجىك قاقتىعىسىن» قولمەن قويىپ، كوزبەن كورگەندەي بايانداپ، اينالامداعىلاردى ۇيىتىپ تاستادى: ونىڭ ايتۋىنشا، تاجىك جىگىت ولتىرگەن قازاق جىگىتتىڭ اكەسى دە قايتىس بوپ كەتىپتى-ءمىس. «ول كىسىمەن سويلەسكەنىمە ءبىر-اق ساعات بولدى» دەگەنىمە سەنىڭكىرەمەدى. وسىنداي گۋ-گۋ، باسقا جەردى بىلاي قويعاندا، سارىاعاشتىڭ وزىندە كوپ. «قالىڭ جىگىت سارىاعاشقا اتتانىپتى» دەگەن اقپارات تا كەشە عالامتوردا ءجۇردى.

اۋىل ادامدارىنىڭ ىشىندە قىجىل بار

مەنىڭشە، بۇل وقيعانى ەكىگە ءبولىپ قاراۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى – كىسى ءولىمى. ەكىنشىسى – تاجىكتەردىڭ ءۇي-مۇلكىنىڭ جاپپاي ورتەلۋى. كىسى ءولىمىنىڭ دەتالدارىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءالى تولىق انىقتايتىن شىعار. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، جىلىجايىن جالعا بەرىپ، اقشاسىنا كەلىسە الماعان ەكەۋدىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ سەبەپ بولعان. «قازاق بولعانى ءۇشىن ولتىرگەن» دەگەن اڭگىمە جوق. بىراق قازا بولعان جىگىتتىڭ جانازاسى شىعار-شىقپاستا-اق، ينتەرنەتتە «ۋا، قازاقتار، قايداسىڭدار!» دەيتىن قان قىزدىراتىن سوزدەر تاراعان. اۋدان اكىمى، پوليتسيا، ءورت سوندىرۋشىلەر ءبارى سوندا بارعان. وقيعا بولماي تۇرىپ. كەشكى 6-لار شاماسىندا جەرگىلىكتى اشۋلى قازاقتارعا ىرگەلەس اۋىلداردان جاستار كەلىپ قوسىلعاندا، پوليتسيا ولاردى ۇستاپ تۇرا الماعان. جينالعان توپ ءاپ-ساتتە جولىندا كەزدەسكەن العاشقى تاجىكتىڭ كولىگىن گاراجىنان شىعارىپ، ۇيىمەن قوسا ورتەگەن. ءارى قاراي وسىلاي جالعاسا بەرەدى. ونداعان كولىك، ونداعان ءۇي. تۇنگى 12-دەن وتە جان-جاقتان ومون كەلگەندە وزدەرى دە تاراۋعا اينالعان. «تاياق جەپتى، ومون-دار سويىپ ساپتى» دەگەندى ەستىمەدىم. ءۇي ورتەگەن جاستار قامالماعان. سوعان قاراعاندا جاعدايدى ۋشىقتىرماي، وسىمەن جىلى جاۋىپ قويۋى مۇمكىن. نەمەسە كەيىنىرەك ءۇش-ءتورت ادامدى جاۋاپقا تارتۋى دا عاجاپ ەمەس.

الدەبىر سۇمدىقتى سەزە تۇرا قاۋىپسىزدىك شارالارىن جاساي الماعان، ەلگە ءمان-جايدى تۇسىندىرە الماعان بيلىكتىڭ شالالىعى دا بار. الگى ومون-دار ساۋ ەتىپ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ىشىندەگى كولىگىمەن قوسا ورتەنگەن تاعى ەكى ءۇيدى كوردىم. بەلگىسىز بىرەۋلەر كەشكى اپاق-ساپاقتا گۋ ەتكىزگەن. وقيعانىڭ الدىن الا الماعان بيلىك ىلە-شالا ناقتى اقپارات تاراتۋدىڭ ورنىنا ينتەرنەتتى ءوشىرىپ، اۋىلدا تەمىردەي ءتارتىپ ورناتۋعا كوشكەن.

جۇرتتىڭ زارەسىن الىپ ارى-بەرى جوڭكىلگەن پوليتسيا، ويدا جوقتا كەلگەن ءتىلشىنىڭ ارتىندا سالاقتاپ جۇرگەن ء«ۇش ءارىپ»، فوتواپپارات پەن كامەرا ۇستاعان جۋرناليستكە ءۇش اۆتوماتتى تۋرا كەزەپ، كولىكتەن ءتۇسىرىپ الىپ، جوقتى-باردى تەرگەگەن سپەتسناز... كورىنگەننىڭ ۇيىندە تاماق ءىشىپ، دەمالىپ جاتقان ومون-نىڭ باستىقتارى، مەكتەپ اۋلاسىنا پالاتكا تىگىپ، اۋىلدىڭ قىز-قىرقىن، قاتىن-قالاشىنا پياز بەن كارتوپ ارشىتىپ جۇرگەن ومون-دار. قازىرگى كورىنىس وسىنداي. «تاعى قايتالانباسىن» دەيتىن شىعار. بىراق ولار كەتەدى، اۋىل قالادى. قايتالانباسىنا كەپىلدىك جوق. ويتكەنى، اۋىل ادامدارىنىڭ ىشىندە قىجىل بار. ءارتۇرلى ادىلەتسىزدىكتى سەزەدى، زاڭ جولىمەن شەشە المايتىندارىنا كوزى جەتكەن. كىسى ءولىمى سوعان تۇرتكى بولدى دا شىقتى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، تاجىگى مەن قازاعى ارالاس بۇل اۋىلداردا بۇرىن دا وسىعان ۇقساس بىرنەشە وقيعا بولعان. بىراق كىسى ولىمىنە جەتپەگەن، ىمىرامەن بىتكەن. كەيبىرى پوليتسيانىڭ اۋزىن مايلاپ قۇتىلىپ كەتكەن-ءمىس. قازاقتاردى اشىندىرعان ءبىر سەبەپ وسى. تاعى ءبىر سەبەپ – «تاجىكتەردىڭ باي تۇراتىندىعى، جەرىنىڭ كوپتىگى». جەرى كوپ بولعان سوڭ وكىمەتتەن الاتىن سۋبسيدياسى دا كوپ. جەرى كوپ بولعان سوڭ تەپليتساسى دا كوبىرەك، پايداسى دا مولىراق. ءتاپ-ءتاۋىر كولىكتەرى، ۇيلەرى بار. قازاقتارعا سۋبسيديا ازداۋ، تاجىكتەرگە مولداۋ تيەتىن كورىنەدى. وقىس وقيعادان كەيىن شۇعىل جەتكەن وبلىس اكىمىنە اشىنىپ ايتقان ارزالارىنىڭ ءبىر پاراسى وسىلاي. «قازاقتار 10 پايىز بەرسە، تاجىكتەر 20 پايىز وتكات بەرىپ، سۋبسيديانى كوبىرەك الادى ەكەن» دەيتىنى تاعى بار. راس پا، وتىرىك پە، بىلمەيمىن. بىلەتىنىم: سول اۋىلدىڭ دا، اۋداننىڭ دا، وبلىستىڭ دا اكىمدىكتەرى – تايلى-تاياعىنا دەيىن تۇگەل قازاق. جەردى دە، سۋبسيديانى دا بەرەتىن سولار. بۇرىن قازاقتىڭ ەسەسى كەتىپ، تاجىك قىلمىسكەر جازادان قۇتىلىپ كەتسە، ءىستى جاۋىپ وتىرعاندار دا ء(بىرى سوت، ءبىرى پروكۋرور، ءبىرى پوليتساي) – قازاقتار.

سارىاعاشتىڭ جەرى – سوزىلا بەرەتىن رەزەڭكە ەمەس

مەن تۇسىرگەن ۆيدەودا («ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتىندا جاريالاندى – رەد.) ءورتتىڭ سالدارى كورسەتىلدى. ورتەنگەن ءۇي-مۇلىك – قىلمىسكەرگە ەش قاتىسى جوق تاجىكتەردىكى. وقيعادان زارداپ شەككەن قازاق بايقامادىم. بايقاسام، ءبىرىنشى سونى كورسەتەر ەدىم. ايتپاقشى، اكىمدىك قىزمەتكەرلەرى دە سونداي ادام ىزدەپ تابا المادى. بولسا الاقايلاپ ايتار ەدى. اۋەلى قازاقتارمەن سويلەستىم. جاسى دا، كارىسى دە ەشتەڭە كورمەگەن، بىلمەگەن. تاجىكتەر دە سولاي. «تەك جۇرسەڭ توق جۇرەسىڭنىڭ» كەرى. سوۆەت وكىمەتى 70 جىل حالىقتىڭ ساناسىن قالاي جانشىسا، بۇگىنىمىزدىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. «ايتپا، قۇرىپ كەتەسىڭ» دەگەن وي ءسىڭىپ قالعان. سۇراۋ بىزدەن، ايتپاسا وزدەرىنەن. ال كامەراعا سويلەگەندەر – ءۇي-مۇلكىنەن ايىرىلعاندار عانا. «ورتەنگەن مۇلىكتەرىڭدى ايتىپ قالىڭدار» دەپ جاتقان بيلىك جوق. قايتا «ايتپاسا ەكەن، ەش اقپارات شىقپاسا ەكەن» دەيدى.

ىنتىماق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءادىلجان حاسانوۆتىڭ ورتەنگەن ءۇيى مەن ەكى كولىگى.

تاجىكتىڭ دە اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىرعانى شامالى. ۇيلەرى سىرت قاراعاندا ءاپ-اجەپتەۋىر كورىنگەنىمەن، ىشىنە كىرسەڭ – جارتىسى گاراج، جارتىسى – ساكىگە ارنالعان ورىن. ەرتەدەن وتىرىقشى ۇلتتىڭ ءۇي-جايعا ۇسىنىقتى ەكەنى بايقالادى. ەسىگىنىڭ الدى – جىلىجاي-تەپليتسا. جىل ون ەكى اي توقتاۋسىز كوكونىس ەگەدى ەكەن.

تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن سارىاعاشتىڭ جەرى – سوزىلا بەرەتىن رەزەڭكە ەمەس. حالىق كوپ. ءوسىم دە كوپ. لايىم كوپ بولسىن. ءبىر اۋداندا 330 مىڭ ادام بار. 2050 جىلعا دەيىن ءبارىن جوسپارلاعان بيلىك وسىنى ۇمىتىپتى. ەندى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشۋدى ىنتالاندىراتىن جاڭا زاڭ قابىلداماق.

بازبىرەۋلەر كىجىنگەندەي، قازاققا كەلگەندە وزگە ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاپ، ىنتىماقشىل، بىرلىكشىل بولا قالاتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەسپىن. بىراق كوزسىز، ساۋاتسىز، اسىرە ۇلتشىلدىقتى دا قولپاشتاي المايمىن. ويتە بەرسەك، ەرىنبەگەننىڭ ءبارى سىنايتىن رەسەيلىك سكينحەدتەردەن ايىرمامىز نە؟ بار اشۋىن تاجىكتەردەن العان اۋىل جىگىتتەرىن تۇسىنەمىن. ناقاقتان كەۋدەسىن باستىراتىن قازاق جوق ول جەردە. بىراق تاجىكتەرمەن بىرگە تۇراتىن – ءبىز ەمەس، سولار. تارتىسادى، تابىسادى، كەتپەندى بىرگە شابادى ەرتەڭ. ول جەردە ءوزىڭ تۇرماساڭ، فەيسبۋكتە اتتانداي بەرۋدىڭ، مەنىڭشە، قاجەتى جوق.

جەر يەسى ەكەنىمىزدى سەزدىرگىمىز كەلسە، ساۋاتتى ۇلتشىلدىقپەن، بەينەتكەشتىگىمىزبەن باسەكەلەسەيىك. ءتىپتى شىداماساڭ، سەنىڭ تىلىڭدە سويلەپ، سەنىڭ قۋانىشىڭ مەن قايعىڭا ورتاقتاسۋعا مۇمكىندىگى بار از ۇلىسپەن ەمەس، «قابىرعالى ەلمىز» دەپ ءتىلىڭنىڭ ءورىسىن تارىلتىپ، تالتاڭداپ جۇرگەندەردىڭ كەۋدەسىن باس. سوتقا بەر، ارىزدان.

P.S. سۋبسيديادان وزگە دە، تاجىكتەن باسقا دا سارىاعاش قازاعىنىڭ پروبلەماسى شاش ەتەكتەن. جۇدەۋ اۋىل، ويدىم-ويدىم جول. قاۋساعان كولىكتە كەتىپ بارا جاتىپ، ەحرو وتكىزۋ ءۇشىن افريكانىڭ «ارتتا قالعان» ەلدەرىنە 150 ميلليون دوللار بەرۋگە ۋادەلەسكەنىمىزدى اۋىل قازاعىنىڭ بىلە قويۋى ەكىتالاي ەكەنىنە قۋاناسىڭ. بيلىك ءۇشىن قازاقستان دەگەنىمىز – سارىاعاش، سوزاق، ارال، تارباعاتاي، جانىبەك، تايپاق، ەگىندىكولدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ جاتقان قازاقتار ەمەس، مەلدەكتەگەن استانا مەن الماتىعا اينالىپ كەتكەنىن بۇ قازاقتار بىلە بەرمەيتىنى قانداي جاقسى. ايتپەسە مىنا وقيعادان سوڭ قيىن بولار ەدى...

اسىلحان ماماشۇلى

(فوتوسۋرەتتەر - اۆتوردىكى)

دەرەككوز:  http://www.azattyq.org/

رەداكتسيادان: دەرەككوزدەگى رەپورتاجدىڭ تۇپنۇسقا تاقىرىبى – «جەر ەمگەن سارىاعاش». اۆتوردىڭ فەيسبۋكتەگى تۇسىندىرمە جازباسىن (كەيىنگى ەكى تاقىرىپشا) ءسال ىقشامدالعان رەپورتاجبەن بىرىكتىرە بەرگەندى ءجون سانادىق.