پاۆلودار قالاسىنىڭ اكىمى جولامانوۆ مىرزاعا
كوشىرمەلەرى: پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى ساعىنتاەۆ مىرزاعا
پاۆلودار وبلىسى پروكۋرورى سارتاەۆ مىرزاعا
پاۆلودار وبلىسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى
ابىلقاسىموۆ مىرزاعا
رەسپۋبليكالىق باق وكىلدەرىنە

مەن قازاق رەتىندە، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتشاسى رەتىندە ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىن كوتەرىپ، كەڭەيتۋگە اتسالىسۋدى ءوز پارىزىم دەپ سانايمىن. البەتتە، بۇل ارادا ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن، نە ولاردىڭ ءتول تىلدەرىن كەمسىتۋ دەگەن وي استە جوق. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ پاۆلودار قالاسىندا قازاق ءتىلى ورەسكەل جولمەن اياققا تاپتالۋدا. جالپى، اياق باسقان سايىن قازاق تىلىندە سويلەيتىن جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن كەمسىتۋشىلىك كوڭىلمەن قاتار، بىزگە قاتىستى «ورتاعا بۇلىك سالۋشى» دەگەن كوزقاراس تا قالىپتاسىپ بارادى. ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، قالامىزداعى ءار ورتاعا، ءار سالاعا وسى تۇرعىدان شولۋ جاساي كەتكەندى ءجون كوردىم.

قالالىق ترانسپورت، قوعامدىق كولىك

پاۆلودار قالاسىنىڭ اكىمى جولامانوۆ مىرزاعا
كوشىرمەلەرى: پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى ساعىنتاەۆ مىرزاعا
پاۆلودار وبلىسى پروكۋرورى سارتاەۆ مىرزاعا
پاۆلودار وبلىسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى
ابىلقاسىموۆ مىرزاعا
رەسپۋبليكالىق باق وكىلدەرىنە

مەن قازاق رەتىندە، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتشاسى رەتىندە ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىن كوتەرىپ، كەڭەيتۋگە اتسالىسۋدى ءوز پارىزىم دەپ سانايمىن. البەتتە، بۇل ارادا ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن، نە ولاردىڭ ءتول تىلدەرىن كەمسىتۋ دەگەن وي استە جوق. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ پاۆلودار قالاسىندا قازاق ءتىلى ورەسكەل جولمەن اياققا تاپتالۋدا. جالپى، اياق باسقان سايىن قازاق تىلىندە سويلەيتىن جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن كەمسىتۋشىلىك كوڭىلمەن قاتار، بىزگە قاتىستى «ورتاعا بۇلىك سالۋشى» دەگەن كوزقاراس تا قالىپتاسىپ بارادى. ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، قالامىزداعى ءار ورتاعا، ءار سالاعا وسى تۇرعىدان شولۋ جاساي كەتكەندى ءجون كوردىم.

قالالىق ترانسپورت، قوعامدىق كولىك

قالا ىشىندەگى ترامۆاي، اۆتوبۋستاردان تاسپا نەگىزىندە بەرىلەتىن قازاق تىلىندەگى ايالداما حابارلاندىرۋلارى 20-30%-دان ءارى اسپايدى. سالونداعى تولەم اقى، ءتارتىپ قاداعالاۋ قىزمەتتەرى دە تەك رەسمي تىلدە. رەسمي ورىندار وزگە مالىمەت بەرۋى مۇمكىن، ايتالىق، «بىزدە قوعامدىق كولىكتەگى اقپارات تاراتۋ 100% (نە سونىڭ ماڭايىندا - اۆتور) مەملەكەتتىك تىلدە» دەپ. بىراق بۇل انشەيىن قۇرعاق ءسوز. ونىڭ سىرتىندا قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشىلەرى كوپ جاعدايدا تاسپانى ءوشىرىپ قويادى، ال، بيلەت ساتۋشىدان ايالدامانىڭ اتىن قازاقشا سۇراپ كورسەڭىز، بالەگە قالاسىز. ولار: «رۋسسكي يازىك ەششە نيكتو نە وتمەنيال!»، «گوۆوريتە نا نورمالنوم يازىكە!»، «كاكايا ۆى ناتسيوناليستكا؟ پوچەمۋ ۆى گوۆوريتە نا كازاحسكوم يازىكە؟!»، «ۋ ناس دۆا يازىكا!»، «بەز رۋسسكيح ۆى ۆىمەرەتە...» دەپ اتويلاپ شىعا كەلەدى. قازاقشا سويلەگەن جولاۋشىنىڭ كەرەكۋدىڭ قوعامدىق كولىگىندە ەستيتىندەرى وسى. ادەتتە ولار بۇل سوزدەرىن بۇكىل سالونعا ايعايلاپ، ورىس جانە قازاق ۇلتىن ءبىر-بىرىمەن قارسى قويۋعا تالپىنادى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان العاندا بۇل مەملەكەتتىك تىلگە، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر. وسىنىڭ وزىنەن-اق قوعامدىق كولىك سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى جاعدايىن، دەڭگەيىن بايقاي بەرىڭىز.

ايتقانداي-اق، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 30-31 تامىزىندا قالاداعى «تەز» دەپ اتالاتىن تاكسي قىزمەتىنە (ت.68-90-90) جۇگىنىپ، قازاقشا سويلەگەنىمدە، ونداعىلار ورىسشا سويلەمەگەنىم ءۇشىن ماعان قىزمەت كورسەتۋدەن باس تارتتى. سۇراستىرا كەلسەم، بۇل مەكەمە ءتىپتى ەش جەردە تىركەلمەگەن دە بولىپ شىقتى!

بىلتىر كۇزدە م. ج. اسىلبەكوۆ ەسىمدى قالالىق شەنەۋنىككە (تۇكش شەنەۋنىگىنە) حابارلاسىپ، قالامىزداعى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ماسقارا جايتتاردى دوعارايىق، قالالىق ترانسپورت وكىلدەرى مەن كوندۋكتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس وتكىزەيىك، ءسىز قاتىسىڭىز دەگەنىمدە، ول: «منە نەكوگدا ەتيم زانيماتسيا، ەست دەلا پوۆاجنەە» دەگەنى بار. سوندا بۇل ماسەلەنى كىم ەسكەرىپ، كىم نازارىنا الۋى ءتيىس، قىمباتتى اعايىن؟!

ساۋدا سالاسى، نارىق...

مۇنداعى جاعداي دا سول تاقىلەتتەس. 2006 جىلدىڭ جەلتوقساندا «ارتۋر» ساۋدا ۇيىندە قازاقشا ەتىك سۇراعانىم ءۇشىن: «ۆىيديتە وتسيۋدا، مى نا كازاحسكوم يازىكە نە وبسلۋجيۆاەم! نە سوبيرايۋس ۆاش يازىك يزۋچات، نە مەشايتە رابوتات، وحرانا!» دەپ باقىرعان-دى. سودان، باسقا ساتۋشىلار دا وسىنداي شوۆينيستىك پيعىلدا ما ەكەن دەپ، اياق كيىم ساتاتىن شاعىن دۇكەندەردى تۇگەل ارالاپ شىقتىم. ەستىگەندەرىم كولىككە قاتىستى جاعدايدان ەش اۋمايدى. ەڭ «جىلى» ءسوزى، ونىڭ وزىنە كوكىرەكتەنە ايتقانى: «يا رۋسسكايا!» بولىپ شىقتى. تەك ءبىر عانا دۇكەنشەدە، كاۆكازدىق بولۋ كەرەك، «ۆسە بىلي بى كاك ۆى، مى يازىك بىسترەە ۆىۋچيلي بى» دەدى.

2010 جىلدىڭ 1-مامىرىندا «ولجا» ساۋدا ۇيىندەگى №333-ءشى بۋتيككە باس سۇققانىمدا ساتۋشى ماعان: «يا ۆاس نە پونيمايۋ ي نە سوبيرايۋس ۆاش يازىك يزۋچات، ۆىيديتە وتسيۋدا، وحرانا!» دەپ ايقايلاعان سوڭ، پوليتسيا شاقىرتىپ، ارىز جازدىم. وكىنىشكە وراي، پوليتسيانىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ەگەر «تسەنزۋرالىق ەمەس ءسوز ايتىلماسا» ساتۋشى مەن ولاردىڭ قوجايىندارىنا ەش شارا قولدانىلمايدى ەكەن! ال №111 بۋتيكتە: «يا نە پونيمايۋ پو ۆاشەمۋ، گوۆوريتە پو رۋسسكي، ليبو وبسلۋجيۆات نە بۋدۋ!» دەسە №211 بۋتيكتە ودان دا زورى شىقتى. ەكى-ءۇش جىلدىڭ اياسىندا، يتەرىپ، قول جۇمساپ بىرنەشە رەت شىعارىپ تاستادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، مەن ادەيى، پروۆوكاتسيا جاساماق نيەتپەن قازاقشا سويلەيدى ەكەنمىن! نەگىزى، ساۋدا ءۇيىنىڭ اكىمشىلىگىنە بۇرىن دا ءتىلدى (ۇلتتى) قورلاپ جاتقاندار تۋرالى وزگە دە دۇكەنشىكتەر تۋرالى ارىزدانعانىم بار، بىراق ناتيجە جوق. قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردى قۋىپ، قىزمەت قىزمەت كورسەتپەيتىن دۇكەندەردىڭ قاتارىندا: «سچاستە»، كۋتۋزوۆ، 20/3 مەكەن-جايىنداعى «بالتيكا»، «دوم ودەجدى»، كۋتۋزوۆ، 21 ۇيىندەگى «سلاستەنا» سىندى ساۋدا ورىندارى دا بار. وسىنداي دۇكەندەر دە، ساۋدا ورتالىقتارى دا كەرەكۋدە وتە كوپ! كونستيتۋتسيامىز بەن تىلدەر تۋرالى زاڭدا كورسەتىلگەن: «ءتىل پايدالانۋ شەڭبەرىندە ەشكىمنىڭ قۇقى شەكتەلمەيدى» دەگەن قاعيدا پاۆلوداردا جۇمىس ىستەمەيدى.

اۋلەمەتتىك سالاعا جاۋاپتى وبلىس، قالا اكىمشىلىگى بۇل جاعدايدان حابارسىز دەپ ايتا المايمىن. ءتىپتى، اكىمشىلىككە تەلەفون شالساڭ: «پريەمنايا اكيما ... سلۋشاەت» دەپ تاق ەتە قالادى. ءسويتىپ، جۇرتتى تاعى دا ورىسشا سويلەۋگە ماجبۇرلەيدى. ال، قالالىق اكىمشىلىكتەگى ايەل شەنەۋنىكتىڭ ءبىرى (فاميلياسىن ايتپاي قويدى): «ۋ ناس رۋسسكويازىچنوە وبششەستۆو، پوچەمۋ ۆى جيۆەتە پروتيۆ تەچەنيا؟!» دەپ، ءبىر قويدى.

سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە تىكەلەي اكىمشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن قالامىزدا بىرنەشە ساۋدا ءۇيى اشىلدى. «شاپاعات» دۇكەنىندە، وكىنىشكە وراي، اتاۋىنان باسقاسى تەك كورشى مەملەكەتتىڭ تىلىندە: «ۆحود»، «ۆحود ۆ سوتسيالنىي ماگازين» دەگەن جازۋلاردى بىردەن بايقايسىز. كورسەتىلەتىن قىزمەت تە وڭكەي ورىس تىلىندە ء(بىردى-ەكىلى قازاق تىلدىلەر بولماسا). وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن عيمارات قوجايىنى ستريۋك مىرزا ءوزىنىڭ «نوۆوە ۆرەميا» اتتى قالالىق گازەت ۇجىمىمەن بىرگە (3-4 ادام، كامەرا، ديكتوفوندارىمەن), مەنىڭ ىرقىمسىز مەنەن سۇحبات الماق بولىپ: «نەلىكتەن ورىس ءتىلدى ساتۋشىدان كامپيتتى قازاقشا سۇرايسىز، قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىندەرىنە نەگە بارمايسىز؟» دەپ (بىلمەيمىن، ءوز سوزدەرى سول ديكتوفونىندا جازىلعان با؟) شىققانى بار. جانە ماعان، «بارلىعىن دۇرىستاپ جازىپ الىڭىز، ءبىز مەملەكەتتىك ورگاندارعا جەتكىزەمىز» دەيدى. وسى ارادا مىناداي سۇراق تۋىندايدى: سوندا ستريۋك مىرزا قاي مەملەكەتتىڭ، قاي ورگانىنا سۇيەپ وتىر؟ جالپى، كەرەكۋدە قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىمەن ءومىر ءسۇرىپ، عۇمىر كەشەمىز دەسەڭىز، بوسقا قارا تەرگە ءتۇسىپ، اۋرە بولاسىز. وسى جايتتاردىڭ كوبىسى وبلىس اكىمىنىڭ سايتىندا 2008 جىلدىڭ 25-جەلتوقسانىندا جازىلىپ، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى مەن قىزمەتكەرلەرى ءسوز قوزعان دا بولاتىن. ال، انا ءتىلىمىزدى قىلعىندىرعان مىنا وقيعاعا وسى 2010 جىلدىڭ 14-تامىزىندا كۋا بولدىم. كۋتۋزوۆ، 24 مەكەن-جايىندا ورنالاسقان ساۋدا ورنىنداعى كوكونىس ساتۋشى: «يديتە ۆون ي تام رازگوۆاريۆايتە نا سۆوەم، زدەس گوۆوريتە پو رۋسسكي يلي نە مەشايتە رابوتات!» دەپ، قولىن بىراق سىلتەدى.

ۇلتتىق كومپانيا - «قازاقتەلەكوم»

بۇل مەكەمەمەن تىلگە قاتىستى سوڭعى 4-5 جىلدىڭ ىشىندە ۇنەمى بايلانىسىپ كەلەمىن. باسشىسى ا.س. كۋزەكوۆ مىرزامەن دە سويلەستىم. قىزمەت كورسەتۋلەرىنە بايلانىستى ءبىراز ارىزداندىم دا، وندا دا، سول: «قازاق تىلىندە نەگە جاۋاپ بەرمەيسىزدەر؟» دەپ. انىقتاما قىزمەتتەرى: «زدراۆستۆۋيتە، كازاحتەلەكوم سلۋشاەت ۆاس» دەپ شىعا كەلەدى. ياعني، قازاق ءتىلدى ازاماتتارعا تاعى دا قىزمەت جوق دەگەن ءسوز. بولماي، قايتالاپ قازاق تىلىندە سۇراساڭ، «1 مينۋت»، دەپ 2-3, 5 مينۋتقا كۇتتىرىپ قويادى. مەكەمە باسشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، بىرنەشە جىلدان بەرى كومپانيا قىزمەتكەرلەرى ماماندىعىنا قاراي قولدانىلىتىن ءتىل قورىن ۇيرەنىپ، اتتەستاتسيادان وتەدى ەكەن. ەندەشە، ولار قازاق تىلىندە سويلەي بىلەدى دەگەن ءسوز. قالاي بولعاندا دا، وسى مەكەمە تاراپىنان دا پاۆلودارداعى قازاق ءتىلدى جۇرتتىڭ قۇقى اياققا تاپتالىپ جاتىر! ارينە، ءبىز وزگە ءتىلدى جۇرتتىڭ قۇقى شەكتەلسىن دەپ وتىرعان جوقپىز، ءبىز ءوز مەملەكەتىمىزدە، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ قۇقى ءوزىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيىنە شىقسىن دەپ وتىرمىز.

جارناما

بۇل ارادا ايتپاعىم، ءدال اكىمشىلىك ورتالىعىندا، ورتالىق امبەباپ ساۋدا ۇيىنەن بۇكىل كوشەگە ورىس تىلىندە اۋىزشا جارناما بەرىلىپ تۇرادى. تىلدەر زاڭىنداعى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بارلىق اقپارات مەملەكەتتىك... تىلدە بەرىلەدى» دەگەن نورما جارناماشى مەكەمەلەر ءۇشىن جۇرمەسە كەرەك. قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ قازاق تىلىندە جارناماي تىڭداسام دەگەن قۇقىعى، پىكىر-ويى ەش ەسكەرىلمەگەن...

ەنەرگوورتالىق قىزمەتكەرلەرى

ءار ايدىڭ سوڭىندا بۇل مەكەمە قىزمەتكەرلەرى پايدالانىلعان ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كورسەتكىشتەرىن جازىپ الۋ ءۇشىن تەلەفون شالادى. ولار دا قازاقشا جاۋاپ قاتساڭ، تۇتقانى قويا سالادى. ال، ۇيگە كەلگەندە، وسىدان ءبىر اي بۇرىن: «كىرىڭىز، سچەتچيكتەن جازىپ الىڭىز، قازاقشا تۇسىنبەسەڭىز» دەپ، سوزبەن دە، قولىممەن دە، ىمداپ تا ءتۇسىندىرىپ جاتسام: «تاك ي ناپيشۋ، چتو نە دالي پوكازانيا سچەتچيكا» دەپ، ەسىگىمدى تارس جاپتى. 2009 جىلدىڭ كۇزىندە، وسى مەكەمە تاراپىنان قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت الۋىنا شەكتەۋ قويىلعانىن دالەلدەپ، وعان قر كونستيتۋتسياسىنا سىلتەمە جاساعانىمدا ا. ۆانەچكين ەسىمدى باسشىسى: «ءبىز ونى بىلگەن جوقپىز، ءبارىن تۇزەيمىز» دەپ ۋادە بەرگەن-ءدى. بىراق، ءبارى دە ادەتتەگىدەي - ەش ناتيجە جوق.

سۋ تاراتۋشى مەكەمە

وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ءبىر جاعدايلارمەن قالالىق سۋ تاراتۋ مەكەمەسىنە حابارلاسقانىمدا، مەنىڭ قازاقشا سويلەگەنىمدى ەستىگەن ديسپەتچەر مەملەكەتتىك ءتىلدى كۇلكىنىڭ استىنا العانى بار. ياعني، ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ (وزىنە جۇمىس ىستەۋ قۇقىن بەرگەن ەلدىڭ) مەملەكەتتىك ءتىلىن ماسقارالاعانى ءۇشىن بۇل مەكەمە باسشىلارى تاراپىنان دا، قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان دا ەش جاۋاپ بولعان جوق.

جىلۋ جۇيەسى

2010 جىلدىڭ 13-مامىرىندا ۇيدەگى (قايىرباەۆ كوشەسى، 104) جىلى سۋدى ەش ەسكەرتۋسىز ءوشىرىپ تاستاۋىنىڭ سىرىن بىلمەك نيەتپەن وسى مەكەمەگە حابارلاسىپ، قازاقشا سويلەگەنىمدە، ول جاقتان ەكى رەت: «يا نە پونيمايۋ، گوۆوريتە پو رۋسسكي» دەگەن جاۋاپ بولدى. سودان سوڭ مەكەم باسشىسى ا.ۆ. انيششۋككە تەلەفون شالىپ ەدىم، مەنىڭ ءۋاجىمدى ەستىگەن قابىلداۋ بولمەسىندەگى حاتشىسى، مەنى 4 مينۋتتاي كۇتتىرىپ، ترۋبكانى تاستاي سالدى. قايتا حابارلاستىم، تاعى دا سول جاعداي! بىلۋىمشە وسى مەكەمەدە ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق پەرسونالدىڭ تەك ءبىر-ەكى ادام عانا قازاق ۇلتىنان. قالامىز بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 50%-دان اسىپ جىعىلادى، ال وسى مەكەمەدە قازاقتاردىڭ ۇلەس-سالماعى جۇمىسشىلاردى قوسقاندا، بار بولعان 8-10% عانا. يندۋستريالدى وبلىس ورتالىعىندا جەرگىلىكتى قازاق ۇلتىنان تەحنيكالىق قادرلار جەتىسپەيدى دەگەن جالعان ءسوز. وسىنىسى ايتىپ وتىرعان انيششۋك مىرزا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن، جالپى، قازاق ۇلتىنا دەگەن كوزقاراسىن ايقىن كورسەتسە كەرەك. ايتپەسە، بۇل مەكەمەدە كادر ماسەلەسىندە نەگە تەپە-تەڭدىك جوق؟! ەڭ بولماسا وسى مەكەمەنىڭ حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا قازاقشا سويلەيتىن ادام تابىلمايدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟

«دوموفون تسيفرال»...

ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە وسى دوموفون ورناتقان «دوموفون تسيفرال» دەگەن مەكەمە مەنىڭ: «كەلىسىم-شارتتى قازاق تىلىندە اكەلىڭدەر، مىنالارىڭا قول قويمايمىن» دەگەنىمە قۇلاق اسپادى. مەن دە قول قويمادىم. ەندى 1000 تەڭگە قارىزىم ءۇشىن ماعان حات جازىپتى، ارينە، ورىس تىلىندە، «تولەمەگەنىڭىز ءۇشىن سوتقا بەرەمىز» دەپتى. سوندا، ەندى ءبىزدى مەملەكەتتىك تىلدە قۇجات سۇراعانىمىز ءۇشىن سوتقا بەرگەلى جاتىر دەگەن ءسوز عوي بۇل؟! كەلىسىم-شارت قازاق تىلىندە بولسا، مەن دە قولىمدى باياعىدا قويىپ، ۋاقىتىلى اقشامدى تولەم وتىرامىن عوي...

جەكەمەنشىك بيزنەس...

«ۋميكۋم» اتتى جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تەلەفونمەن سويلەسكەنىمدە: «قازاق تىلىندەگى حابارلاندىرۋلاردى المايمىز، سول جونىندە سوتقا بەرسەڭ ءوزىڭ ۇتىلاسىڭ» دەپ تاعى شىقتى. بۇل وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىنعى وقيعا. سودان بەرتىن بىزدە قازاق تىلىندە ءبىر-ەكى كوممەرتسيالىق حابارلامالار شىقتى. اقىسىز حابارلاندىرۋلاردى تەك ورىس تىلىندە قابىلدايدى. وسى ورايدا مىناداي سۇراقتار تۋىندايدى: كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قانداي دا بولماسىن ءتىلدى پايدالانۋعا شەكتەۋ قويىلمايدى»، «شەكتەۋ قويعان تاراپتار زاڭ ارقىلى قۋدالانادى» دەگەن تالاپتار قايدا قالادى؟! سول سياقتى تىلدەر زاڭى مەن ەلباسىنىڭ №550 جارلىعىندا كورسەتىلگەن «اۋلەمەتتىك-كوممۋنيكاتيۆتىك سالاداعى تىلدەردى پايدالانۋ» نورمالارى شە؟! الدە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا زاڭ بار ما: «قازاقستاندا جەكەمەنشىك مەكەمەلەر رەسپۋبليكا زاڭدارىنا باعىنباي، دەربەس ساياسات ۇستانۋعا قۇقىلى» دەگەن؟ جالپى، بىزدە وزگە ءتىلدى ازاماتتاردىڭ قۇقى قورعالادى دا، قازاق تىلدىلەردىڭ قۇقى نەگە اياققا تاپتالۋى ءتيىس؟ ءبىزدىڭ قۇقىمىزدى سوندا قاي مەمەلەكەت قورعاۋى ءتيىس؟ بۇلاي دەيتىنىم وسى ماسەلە جايىندا قالا پروكۋرىنىڭ كومەكشىسى: «وني چاستنوە پرەدپرياتيە، مى نە موجەم يم چتو-ليبو ديكتوۆات» دەپ، ول قالدى.

ال، «ۆاياكا» اتتى كاسسالىق اپارات ساتاتىن مەكەمەدە (اتىن ءسال بۇرمالاۋىم مۇمكىن), بىردەن: «مى وبسلۋجيۆاەم تولكو رۋسسكويازىچنوە ناسەلەنيە!» دەدى. ەندى مەن تۇسكەن كىرىسىمدى (سالىق كوميتەتىنە تولەپ تە قويدىم، سول ەش جەردە كورسەتىلمەگەن كىرىسىمنىڭ سالىعىن) راستاي الماي وتىرمىن. جانە دە سول كىرىستى بەرگەن مەكەمەگە ءتيىستى بۋحگالتەرلىك قۇجاتتاردى دا بەرە الماي وتىرعان جايىم بار. «ۆاياكا» قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، ماعان ەش جەردە كەلىسىمدى (كاسسالىق اپپارات پەن سالىق مەكەمەسى اراسىنداعى) جانە دە سول قىزمەت تۋرالى ءوتىنىشتى (زاياۆكا) قازاق تىلىندە جاساپ بەرمەيدى!

مەديتسينا سالاسى

شامامەن جارتى جىل بۇرىن ونكوديسپانسەردىڭ قابىلداۋ بولمەسىنەن العان جاۋابىم: «يلي گوۆوريتە پو-رۋسسكي، يلي يا لوجۋ ترۋبكۋ»! ءوزىم تىركەلگەن ەكى پوليكلينيكامەن دە سولاي ۇنەمى «ءتىل مايدانىندا» جۇرگەن جايىم بار. بىراق سوڭعى ۋاقىتتا باس دارىگەرمەن مامىلەگە كەلىپ، پوليكلينيكاداعى ءتىل جاعدايى جاقسارادى دەگەن پايىم دا جوق ەمەس. كۋتۋزوۆ كوشەسىندەگى وبلىستىق ءتىس ەمدەۋ ەمحاناسىنا ءۇش اي بويى بارىپ جۇرگەنىمدە ونداعى تەلەديدار تەك رەسەيدىڭ ارنالارىن كورسەتىپ تۇرعانىن بايقاپ، نەگە قازاق تىلىندە ءبىر تەلەارنا جوق دەپ، قازاقشا سويلەگەنىمدە، ماعان ورىس ءتىلدى بىرەۋى «فاشيستكا!» دەپ، ءوزىمدى قورلادى. جەرگىلىكتى دەنساۋلىق باسقارماسىنا الگى وبلىستىق ونكوديسپانسەر مەن ءتىس ەمحاناسى جونىندە ارىزدانىپ بارعانىمدا ورىس ءتىلدى حاتشى: «يا ۆاس نە پونيمايۋ، پوەتومۋ پرەدلاگايۋ پەرەيتي نا رۋسسكي يازىك!» دەپ، باستىعىنا جىبەرمەي قويدى. «اقبەت» اتتى كلينيكاعا د. ءمۋسيننىڭ قابىلداۋىنا بارىپ، «مەنى قازاق تىلىندە قابىلداڭىزشى» دەگەنىمە، ول بۇلقان-تالقان بولىپ: «كىم جىبەردى ءسىزدى، نەگە مۇندا جىبەردى؟» دەپ سۇراقتاردى بوراتتى. «ءتىل تۋرالى ەش ءسوزدى تىڭداعىم كەلمەيدى. داۆايتە پو سۋششەستۆۋ ....» دەگەننەن كەيىن، مەنىڭ ەسىمدە دە قالمادى، قانداي كەڭەس العاندارىم. كۇمانىم جوق، ول ماعان جولداما بەرگەن تەراپەۆتى دە قىسپاققا العانى. ال مەن دارىگەردى تاڭداۋ - ءار ادامنىڭ قۇقى دەپ، سۇراپ العام سول جولدامانى. سول ءمۋسيننىڭ قانداي ەكەنىن بىلسەم، اياق اتتاپ باسپاۋشى ەدىم! جانە دە سول پوليكلينيكاداعى قىزدار ارقىلى: «مۇندا تەك اقىلى قىزمەت كورسەتىلەدى» دەگەن «سالەمدەمە» جىبەرىپتى. ال مەنىڭ بىلۋىمشە، مەملەكەتتىڭ تاپسىرۋىنسىز، بيۋدجەتىنسىز، ەش دارىگەرگە جولداما بەرىلمەيدى! جالپى، اۋرۋحانالاردا، پوليكلينيكالاردا دا حالىققا ۇسىناتىن رەتسەپتەر، جولدامالار، ت.ب. نەگىزىنەن وزگە مەملەكەتتىڭ تىلىندە. قىزمەت تە سولاي.

وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى

ەستۋىمىزشە، كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا كوللەدجىندە قازاق ءبولىمى بيىلدان باستاپ جابىلىپتى! تەحنولوگيالىق كوللەدجدە قازاق مەكتەبىنەن كەلۋشىلەر ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر. نەلىكتەن؟

2008 جىلى (قازىرگى جاعداي دا وسى تاقىلەتتەس ەكەنىنە كۇمان جوق) باسقارما قۇزىرەتىنە جاتاتىن جەتىم بالالار ۇيلەرىمەن تانىسقانىمىزدا مىناداي جاعدايدى كوردىك. تەك تەرەڭكولدەگى جەتىمدەر ۇيىندە عانا بالالاردى تاربيەلەۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىن 50 پايىز جاعدايدان استام دەڭگەيدە قولدانادى. قالعاندارىندا قازاق ءتىلى تاربيە ءتىلى رەتىندە از قولدانىلادى. كەيبىرەۋلەرىندە تاربيە تىلىندە قازاق ءتىلى ەسكەرىلمەگەن دە. تەك وقۋ بارىسىنداعى باعدارلاماعا سايكەس ساباقتار وتكىزىلەدى. بالالاردىڭ باسىم بولىگى ورىس كلاستارىندا وقيدى. وسى ورايدا تۋىندايتىن ساۋال: بۇل بالالار وبلىس، رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنە تاربيەلەنىپ، اتا-اناسى سايىپ كەلگەندە مەملەكەت بولا تۇرىپ، نە سەبەپتى ولار قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە ەمەس، كورشى ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە تاربيەلەنىپ جاتىر؟ وسى سيپاتتاعى مەكەمەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە بالالاردى قازاق تىلىندە وقىتۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرىپ، نە سەبەپتى ورىس تىلىندە وقىتادى؟ ءبىلىم باسقارماسىنىڭ بۇل تۋرالى ايتاتىن ءۋاجى، كەشىرىڭىز، ونشا ميعا قونبايتىن نارسە. ولارشا، بالالاردى ۇلتىنا قاراپ وقىتادى ەكەن. سوندا وبلىستاعى بارلىق جەتىم بالالار ورىس پەن قازاق بولعانى ما؟ ونداي جاعدايدا باسقا ۇلتتىڭ بالالارىنا (وزبەك، نەمىس، كارىس، ت.ب) ارناپ مەكتەپ اشىپ جەكە وقىتۋ كەرەك شىعار ولاردى؟

بانك سالاسى

حالىقتىق بانكت بولىمشەلەرىندە جۇرت تولتىراتىن بلانكىلەر، باسقا دا قۇجاتتاردىڭ باسىم كوبى، تەك ورىس تىلىندە عانا. ولار سول جاعدايدى وزدەرىنىڭ جوعارىدان جۇرگىزىلەتىن بانك ساياساتىمەن بايلانىستىرادى. دەسەك تە، حالىقتىق بانكتىڭ قايىرباەۆ كوشەسىندەگى 92-بولىمشەسىندە ەكى جىلدان استام تۇتىنۋشى كليەنتپىن. يرينا (سۆەتلانا) ۆاسيلەۆنا دەگەن بولىمشە باسشىسىنىڭ «ارقاسىندا» قازاق تىلىندەگى قۇجاتتارىم (وزىمدىكى، اقشا جىبەرىلىپ تۇراتىن قىزىمنىڭ)   مالىمەتتەر بازاسىنا ادەيى ورىسشا بۇرمالانىپ ەنگىزىلىپ، (قازاقشا شريفتەرى ەكى جىل بۇرىن ەڭگىزىلسە دە), ونداعىلار ماعان ۇنەمى: «اتى-ءجونىڭىزدى ورىسشا جازىڭىز، ايتپەسە قىزىڭىز الا المايدى اۋدارىلعان اقشاڭىزدى» دەپ، مەنىڭ تەگىمدى قايتادان ورىس تىلىنە بۇرمالاق بولدى. مەن دە تاباندىلىق تانىتىپ: «وزدەرىڭىز بۇرمالاعان مالىمەتتەر بازاسىن تۇزەتىڭىزدەر، نە رەسمي تۇردە «تۇزەتپەيمىز» دەپ حات جازىڭىزدار» دەپ كەلدىم. سوڭعى ەكى جىل بويى وسى بانكتەگى ورىس ءتىلدى كاسسيرلەر قازاق تىلىنە وركوكىرەكتىك تانىتىپ، كۇلىپ، كەلەمەجدەپ وتىرعانىن بىلاي قويعاندا، مەنىڭ تالابىما قاتىستى ەش شارا قولدانباعان سوڭ، «بۇل وقيعانى جاريا ەتەمىن» دەگەندە عانا، ارىپتەردى 2010 جىلدىڭ 4-مامىرىندا تۇزەتىپ بەردى. ال، بانك كاسسالارىندا قازاقشا سويلەسەم، كاسسيرلەر: «قازاقشا تۇسىنبەيمىز، نە زادەرجيۆايتە وچەرەد» دەپ، ورىس ءتىلدى وزگە ازاماتتار نارازىلىق تانىتىپ، بۇكىل بانك بولىمشەسى شۋلاپ كەتەدى. سوندا بۇل بانكتە ورىس تىلدىلەرگە بولەك، قازاق تىلدىلەرگە بولەك قىزمەت كورسەتىلەتىن بولعانى ما؟ باياعى اقش-تا اق ءناسىلدى ءبىر ەسىكتەن، قارا ءناسىلدى سىرتقى ەسىكتەن كىرگەنىندەي؟..

مەملەكەتتىك مەكەمەلەر

سالىق كوميتەتىندە، كاسىپكەر بولىپ تىركەلۋدەگى، ەسەپ بلانكىلەرى تەك ورىس تىلىندە. ءبىر ايداي بۇرىن پاۆلودارلىقتاردىڭ ۇيلەرىنە جىل سايىنعى ءۇي، مۇلىك سالىعىن تولەۋ قاعازى كەلدى. جىلداعىداي تاعى كورشى مەملەكەتتىڭ تىلىندە!  مەن بيىل، كەشىرەرسىزدەر، وسى حاتتار مەملەكەتتىك تىلگە كەلتىرىلمەيىنشە سالىق تولەۋدەن باس تارتامىن. وعان بىرەۋدى جاۋاپتى ەتىڭىزدەر - دەپ قازاق تىلىندە مالىمەت الۋ ماسەلەسى جونىندە مەمەلەكەتتىڭ قۇزىرلى مەكەمەسىنە تالاي بارعانىممەن، كوميتەت باسشىسى قابىلداعان جوق.

ىشكى ىستەر بولىمىندەگى (سولتۇستىك) جاعداي دا سولاي. ءتىپتى سول مەملەكەتتىك قۇقىق قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ۇيالى تەلەفون تۋرالى ارىز تۇسىرگەنىمدە، ورىسشا جازۋىمدى تالاپ ەتىپ، قازاقشا حاتتاما بلانكىن سۇراعانىما كۇلىپ، كەلەكە ەتكەنى بار!

تىلدەر باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، وبلىس اكىمىنىڭ حاتشىسى «گوۆوريتە نا رۋسسكوم يازىكە» دەپ سويلەسۋگە توسقاۋىل قويادى. ال، ەلىمىزدىڭ تىلدەر تۋرالى زاڭىنىڭ 4-بابىندا: «ۇكىمەت، وزگە دە مەملەكەتتىك، جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا.......كومەك كورسەتۋگە مىندەتتى» دەپ كورسەتىلگەن. ال وسى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، ءوز ەلىندە ءوز جۇرتىنىڭ اراسىندا كەرىسىنشە مەملەكەتتىڭ ءتىلىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ونى ءبىلۋ ەشكىمگە مىندەت ەمەس دەگەن ساياساتپەن ءومىر سۇرەدى

وسى جازعاندارىمدى رەسپۋبليكالىق باق-تاردا جاريالاماس بۇرىن قالا اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا جازىلماق بولىپ، اكىمدىككە تەلەفون شالدىم. بۇل وسى اعىمداعى جىلدىڭ 13-مامىرىندا بولعان وقيعا (32-31-34 تەلەفونى). ادەتتەگىدەي: «پريەمنايا اكيما گورودا ۆاس سلۋشاەت» دەدى. مەن دە: «قاشان قالالىق اكىمشىلىك تەك ورىس تىلدىلەرگە قىزمەت كورسەتۋىن تيار ەكەن؟» دەگەنىمدە: «ۆاشا فاميليا؟» دەپ سۇرادى ارعى جاقتان. «بەيسەنباي تەگى» دەپ جاۋاپ قاتتىم. سويتسەم: «وي، ا ۆاس يا داجە سلۋشات نە حوچۋ!» دەپ، تۇتقانى ىلە سالدى. ونىسىنا شاعىمدانباق نيەتپەن ۇستەرىنەن قارايتىن گ.گ. مانديكوۆا دەگەنگە تەلەفون شالدىم. ول دا: «گوۆوريتە پو رۋسسكي!» دەپ باستادى. مەنىڭ: «ءسىز اكىمشىلىك قىزمەتكەرى بولا تۇرىپ، قالايشا مەنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت الۋ قۇقىمدى بۇزىپ تۇرسىز، مەن قازاق ءتىلدىمىن، ول مەنىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى 100 پايىز قۇقىعىم» دەگەنىمە قاراماستان، «يا ۆاس نە پونيمايۋ. يا ۆسە-تاكي پرەدلاگايۋ ۆام پەرەيتي نا رۋسسكي يازىك» دەپ بىرنەشە مينۋت ۇستاپ تۇردى! ورىس تىلىنە كوشۋىمدى ماجبۇرلەي الماعان سوڭ عانا اۋدارماشىنى شاقىرتتى! وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن وبلىستىڭ باس پروكۋرورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىمەن وسىعان سايكەس ماسەلە بويىنشا كەزدەسكەنىمدە: «ۇلتارالىق ءتىل بىزدە ورىس ءتىلى!» دەگەن-ءدى.

ءتۇيىن

كورىپ وتىرسىزدار، قىمباتتى وقىرمان، قۇرمەتتى قالا باسشىلارى - كەرەكۋدەگى اۋلەمەتتىك-كوممۋنيكاتيۆتىك سالا تەك ورىس تىلدىلەر ءۇشىن بەيىمدەلگەن! ءبىزدىڭ قالامىزدا قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ اياسى وتە تار. ەلباسى ءبىر سوزىندە: «تىلگە قاتىستى زاڭنامالىق نورمالارعا قول قويىلعان، جۇمىس ىستەۋ سىزدەردىڭ پارىزدارىڭىز» دەپ، اتقارۋشى بيلىككە تۇسىندىرگەن-ءدى! وسىنى جەرگىلىكتى بيلىك تە ەسكەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

ال، قالا باسشىلىعىنان سۇرايتىنىم، جوعارىدا جازىلعاننىڭ بارىنە ءادىل تالداۋ جاساپ، زاڭ بۇزۋشىلىق، قازاق تىلدىلەردىڭ قۇقىن بۇزۋشىلىق سىندى وقيعالاردى ەلەپ-ەسكەرىپ، قالا ىشىندەگى ۇلت ارازدىعىن تۋدىرار وقيعالارعا توسقاۋىل بولىپ، ءتيىستى شارالاردى جۇرگىزەدى دەگەن نيەتتەمىن.

راۋزا بەيسەنبايتەگى، «جەلتوقسان اقيقاتى»، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ءتورايىمى، پاۆلودار قالاسى

«قازاقستان» گازەتى، №31-32 (321-322), 30-قىركۇيەك، 2010