مۇحتار ماعاۋين. جارماق

(رومان)

بۇل ويقى-شويقى، شيماي-شىتىرىق جازبالار كوپشىلىك جۇرت ءۇشىن ەلەۋسىز، بالكىم مۇلدە بەلگىسىز قالامگەر، شىن مانىندە بۇرىنعى-سوڭعى الاش رۋحانياتىنداعى ەڭ الىپ تۇلعالاردىڭ ءبىرى يمان قازاقبايدىڭ ارحيۆىنەن تابىلدى. مارقۇممەن ەجەتتەس دوس بولماساق تا، ارا-كىدىك تەلەفونداسىپ تۇراتىنىمىز بار ەدى، ازالى توپىراق ۇستىندە وكىنىشكە ءارى ريزاشىلىققا تولى ەكى-ءۇش اۋىز باقۇل ءسوز ايتتىم، جىل ۋاعى وتپەي، بەيباق جەسىرى دە دۇنيە سالىپ ەدى، اكە جولىنان اۋلاق بالالارى مىناۋ الماعايىپ زاماندا تىرشىلىك قامىندا كەتىپتى، الا قاعاز بەتىندەگى بارلىق مۇراسىنا جاناشىرلىق تانىتقان نەمەرە ءىنىسى مەنىڭ قولىما ءارتۇرلى سىپاتتاعى، تۋرا جارىم ساندىق قولجازبا تاپسىردى. ەندى سىزدەن باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق دەگەن.

مۇمكىن، ءوزىڭىز قابىر باسىندا ايتقانداي، قۇندى شىعار، بىراق ءبىلىپ، باعالاپ جاتقان جۇرتى قانە، ءارى وسىنشاما كوپ جازۋدى كىم اقتارىپ، كىم ساراپتاماق. ءوزىنىڭ اماناتى دا وسى. سىزگە تابىستا دەگەن. جاعدايى كەلسە، ءبىر زاماندا جارىققا شىعارار، قاجەت كورسە، ءوز كەرەگىنە پايدالانا بەرسىن دەگەن. انىعى سول. تىم قۇرسا، جاڭا ءبىر جازۋىڭىزعا شيكىزات رەتىندە كادەگە اسار، جاتىرقاماي قابىل الىڭىز، ودان سوڭعى سۇراۋى جوق دەگەن. مەن، البەتتە، بۇل سوزگە ءمان بەرمەدىم، بىراق ءوزىم سوۆەتتىك زامانداعى ۇلى جازۋشى، تاۋەلسىزدىك باستاۋىنداعى ەرەن تۇلعا دەپ رياسىز تانىعان ارىپتەسىمنىڭ بارلىق قولجازبا مۇراسى جەلگە ۇشىپ، جوعالماۋعا ءتيىس ەدى. ۇلكەن شارۋالاردىڭ اراسىندا ەرمەك، سەيىل ەسەپتى ازعانا ۋاقىت ءبولىپ، بار قاعازىن بايىپتاپ شىقپاق بولدىم. از-ماز رەتكە كەلگەن سوڭ تيەسىلى ارحيۆكە وتكىزبەكپىن.

ارينە، جارتى تەڭ قاعازدىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعى – يماننىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ۇلكەندى-كىشىلى شىعارمالارىنىڭ اۋەلگى قولجازبا نۇسقالارى ەكەن. ءار كەزدە، ارقيلى قاعازعا، ءارتۇرلى قالام، سيامەن تۇسكەن، الاباجاق، قاراقۇرىم، قىم-قۋىت تاڭبالار. جازۋى مۇنداي سۇرىقسىز بولار ما، مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە قولتاڭبام وڭىپ تۇرعان جوق ەدى، ال يماندىكى ءتىپتى سوراقى: قۇمىرسقانىڭ ىزىنەن بەتەر، جانە وڭدى-سولدى، تۋرا تارتقان ەمەس، قيعاش، كولدەنەڭ سالعان، ءبىر سويلەمگە، كەيدە ءسوز، تىركەسكە الدەنەشە ورالعان، اۋەلگى ءماتىن، كەيىنگى تۇزەتۋلەر مەن قوسىمشالار استى ۇستىنە شىعا ۇيمەلەپ جىپىرلاعان، سىزىلعان، قايتادان قالپىنا كەلگەن، قىسقارتىلعان، ۇستەمەلەنگەن، ابدەن شاتىسقان، مەيلىنشە ماتاسقان شيىرتپاق. ونىڭ ءوزى ورتاسى باسىنا شىققان، باسى اياعىنا قايىرىلعان، بىتىسقان جۇمباق. جازۋى سونشاما جامان بولسا دا، مەن سياقتى ەكىنشى قايتارا، تازالاي كوشىرۋ ادەتىندە جوق ەكەن. مەن ءۇشىنشى مارتەدە – ماشىڭكەگە انىقتاپ باساردا كەيدە ءوز قولىمدى ءوزىم تانىماي، داعدارىپ وتىرام، اقىرى ۇلكەيتكىش لينزامەن قاراپ، ارەڭ ايىرام عوي، ال يماننىڭ جازۋى تەلەسكوپپەن قاراساڭ تانىلماستاي، ايتەۋىر ۇزىن-ىرعاسى بويىنشا عانا اجىراتاتىن سياقتى، جانە ءوزى ەمەس، ايەلى باسادى ەكەن، ارينە، ول دا تانىمايدى، ءسىرا، يماننىڭ ءوزى كومەككە كەلگەنىمەن، باز-بازىندا ىركىلە قينالىپ، كوبىنە-كوپ جاڭادان تولعانىپ، جاڭعىرتا بۇتىندەپ، جەرىنە جەتكىزىپ وتىرعان سياقتى. مەنىكى نە ازاپ – اۋەلدە قىزىق ءۇشىن دولبارلاپ وقىپ كوردىم، جارياعا شىققان نۇسقاسىن بىلگەندىكتەن عانا; اقىرى، قولىما قاجەتتى كىتابىن الىپ وتىرىپ، قاي قولجازبانىڭ قاي شىعارماعا تيەسىلى ەكەنىن شامالاپ تانىعان ەدىم. سول جوبامەن ارۋاق الدىنداعى امانات دەپ ەمەس، – ءوز اماناتىما، ءوز شارۋاما دا ۋاقىتىم تاپشى، – ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ التىن قازانىنىڭ قامى ءۇشىن، يمەكەڭنىڭ، توپتاي كەلگەندە ون ءتورت تومعا تارتقان تولىق جيناعىنىڭ نەگىزگى قولجازبا نۇسقالارىن سارالاي ىرىكتەپ، رەت-رەتىمەن پاپكىلەپ ءبولدىم. سودان سوڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆكە ءسوز سالىپ ەدىم. ونداعى بىلگىر اعايىندار قاتتى تاڭىرقاعان. ەلەۋسىز، بەلگىسىز جازۋشىنىڭ ورتاقول شىعارمالارى كىمگە كەرەك. ءسىزدى سىيلايمىز، بىراق قابىلداۋعا نەگىز جوق دەگەن. بالكىم، ءوز قولجازباڭىزدى وتكىزەرسىز… «مەنەن گورى تاۋىرىرەك جازۋشى تاۋىپ الىڭىزدار،» – دەدىم قيتىعىپ. «ول كىم؟» دەپ سۇراعان. «ول – ءسىز مەنسىنبەي وتىرعان يمان قازاقبايدىڭ ۇلتاراعىنا جارامايتىن ءمۇشتار ماقانوۆ!..» – دەدىم دە، اڭگىمەنى ءۇزدىم.

ءسويتىپ، يماننىڭ بار قاعازى مەندە قالدى. ەشكىمگە قۇنى جوق، تەك ماعان عانا كەرەك ەكەن. ياعني، داۋسىز، تولىق، زاڭدى مۇلكىمە اينالعان. كەيىن، قول بوساعان ءبىر زاماندا زەرتتەۋ، نەمەسە ەستەلىك ماقالا جازسام پايداعا اسار دەپ الدارقاتام عوي ءوزىمدى. سودان سوڭ… قايتادان اقتاردىم. تۇگەل ەمەس، سوڭعى، تولىمدى، ون ءتورتىنشى بۋماسىن. مەن بۇرىن وقىپ-بىلمەگەن، ءبىرى – كىشى-گىرىم رومانعا جۋىق، قالعانى ورتاشا كولەمدى بەس-التى حيكايات. اۋەلگى شيمايىمەن قوسا، كەيىنگى، راس، ۇستىنەن اجەپتاۋىر تۇزەتىلگەن، ايتكەنمەن تاپ-تازا دەرلىك ماشىڭكە نۇسقالارى دا بار. باسقا تومداردان ايىرماسى – كوشىرمەكتەن شىققان ەكىنشى، ءۇشىنشى دانالارىمەن قوسا، نەگىزگى – ءبىرىنشى دانالارى. ادەتتە اۋەلگى دانا، ىشپەگىمەن قوسا، باسپاعا وتكىزىلەتىن. كەنەت… تاس توبەمنەن نيۋتوننىڭ تاپقىر الماسى قۇلاعانداي، سانام تارس ەتىپ اشىلدى. مەن بۇرىن وقىماعام دەپ تۇرعان شىعارمالاردىڭ ءبارى دە بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان، جاڭا دۇنيەلەر عوي! جاڭا بولعاندا، كۇنى كەشە، وسىدان ازعانا بۇرىن ومىردەن وزعان يماننىڭ سوڭعى كەزەڭدە عانا ەمەس، وسىدان بەس، ون، بالكىم جيىرما جىل بۇرىن تاڭباعا تۇسكەن، بىراق جارياعا جول تاپپاعان تىڭ تۋىندىلارى. تۇتاس ءبىر جيناق. قايتا ءتىرىلدى دەگەن وسى ەمەس پە!..

جوق، تىرىلمەپتى. ويلاپ تۇرسام، باياعى جابىق جول سول قالپىندا. بۇرىن جوسپارلى ىرىكتەۋ، مەملەكەتتىك تەكسەرىس، ساياسي تسەنزۋرا بار ەدى. ەندى… قالتالى قاپشىق شەشەدى. كىتاپ شىعارۋ ءۇشىن اقشا تولەۋىڭىز كەرەك. قازىر قالامگەر جازعان شىعارماسى ءۇشىن المايدى، بەرەدى، ياعني پالەنباي ۋاقىت بويى تاس قوپارىپ، توپىراق قازىپ، ۇلكەن بە، كىشى مە، عيمارات سالساڭىز، سول، قوعامدىق مەنشىككە وتۋگە ءتيىس قۇرىلىم، تابان اقى، ماڭداي تەردىڭ بوداۋىنا تاعى قانشاما قاراجات جۇمساۋىڭىز قاجەت. جۇمىس جاساعانىڭىز ءۇشىن اقى بەرۋ – ەشكىم تاڭىرقاماس ادەپكى وقيعا، تابيعي زاڭدىلىققا اينالعان. ورتا كولەمدى كىتاپقا – ورتاشا قىزمەتكەردىڭ ەكى-ءۇش جىلدىق جالاقىسى. ءوز كىتاپتارىمدى ارەڭ ساۋمالاپ جۇرگەندە، مەيلى، دانىشپان، كلاسسيك بولسا دا كولدەنەڭ اعايىنعا قالاي سەپتەسەرسىڭ. ەكىنشىدەن… قاقىسىن ارتىعىمەن تولەپ تۇرساڭ دا، ادەپكى حالتۋرا، وتىرىك ەستەلىك بولسا ءبىر ءسارى، مۇنداي ورايسىز، وقىس، ولەرمەن شىعارمالاردى كىم قابىلداماق. ات، تونىن تاستاپ، كويلەك-دامبالسىز تۇرا قاشسىن. جالپاق جۇرت الدىندا ابىرويدان ايرىلعانى ەشتەڭە ەمەس، عۇزىرلى بيلىككە جاماناتتا قالماق. جارايدى، اقشاسىنا قىزىعىپ قابىلداسىن، تاۋەكەل دەپ شىعارسىن. بيلىككە جالعاس، قالتاسى قالىڭ الپاۋىت باسپاگەرگە شاڭ جۇقپايدى ەكەن. ارعى جاعى تاعى كۇمان. ەركىندىك الىپ، نارىققا بەيىمدەلگەلى كىتاپ اتاۋلىدان جەرىپ شىققان حالىق، حاق پاتشاعا جاعىنۋدان، ايبارلى اكىمدەردىڭ قىبىن تابۋ، ساسىعان بايلاردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋدان باسقا تىرشىلىك قامى جوق ادەبي قاۋىم، ناداندىق پەن پارىقسىزدىق جايلاعان اعىمداعى ءباسپاسوز قالاي باعالاماق؟ اۋەلى «ەڭبەكشىلەردىڭ» ۇجىمدىق نارازىلىعى، وعان جالعاس «زيالىلاردىڭ»، بەرىسى – سالالىق مينيستر، ارىسى – تۋرا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ اتىنا قاراتىلعان شاعىم ارىزى، ودان سوڭ كۇندەلىكتى اقپارات بەتىندەگى بىلعانىش ناۋقان… ناتيجەسىندە، ونسىز دا ەسىمى بۇلدىر يمان قازاقباي قاراڭعى كورگە ءبىرجولا كومىلەدى ەكەن. بەلگىسىز شىعارمالاردى جارىققا جەتكىزۋ تالابىنان باس تارتۋعا تۋرا كەلگەن.

بىراق كوڭىلدەگى تۇيتكىل تارقاماعان. وزعىن، وزگەشە نۇسقالاردى ۇمىتا المادىم. سودان سوڭ ويلادىم. مەن ءداپ وسىلاي جازسام قايتەر ەدى؟ مەيلى، جابىلا ارىزدانسىن، الاتەر بوپ شاپقىنداسىن، – قىرىق بىردەڭە جىل بويعى ويباي مەن اتتان، پالە مەن جالاعا ۇيرەنگەن عازيز باس، نەم كەتىپتى، نەم كەتەدى؟ تەك جازۋ كەرەك. جازايىق، جاريالايىق، ودان سوڭعىسىن كوتەرىپ الامىز. ءيا، ايتاسىڭ. جازۋ… جازۋ بولعاندا، سىپىرا سىلتەگەن جويداسىز وتىرىك ەمەس، توڭقاڭداي تەپەڭدەگەن جايداق جاۋىر دا ەمەس. ءتىپتى، كولدەنەڭ كىسىنىڭ ءوزى سۇيسىنەر، سۋىرىلا شاپقان سۇيرىكتەي تۇلپار دا ەمەس. ەشكىم ءمىنىپ، تۇسپەگەن، باس-اساۋ تارپاڭ، جەلمەن جارىسا، قيادان ءوتىپ، قۇزعا سالعان تاعى. ياعني، ۇيرەنشىكتى قالىپتان تىس، الىمدى، اردا-بۇلا ۇلگىلەر. كۇنى-ءتۇنى ويلادىق، الاسۇرا قيالدادىق. تاپ… پادىق. قۇرىققا ىلىنگەننىڭ ءبارى شامالى. اناۋ – قيسىنسىز، مىناۋ – قيالي. انە بىرەۋ – كوتەرەم، مىنە بىرەۋ – قۇر كوبىك. ەشكىمنىڭ تۇسىنە كىرىپ، وڭىندە كورمەگەن وزگەشە سيۋجەت ويلاپ تابۋ مۇمكىن ەمەستەي. بۇلدىرى تۇگىلى ەلەسى جوق. سەن ءۇشىن. ال يمان تاپتى عوي… ءدال سول ساتتە ماناعى نيۋتوننىڭ قۇرت جەپ، ساباعىنان مەزگىلسىز ۇزىلگەن كوكشىل الماسى ەمەس، باياعى ءوزىمىزدىڭ القىزىل اپورت شىقىر ەتىپ، بىتەۋ، جالپاق توبەمە سوقپاي، تۋرا اشىق اۋزىما كەلىپ ءتۇستى. ەۆريكا – تاپتىق! نەشە مىڭ جىل بويعى جۇمباق بولسا دا، قازىر مەكتەپ وقۋشىسىنا دەيىن بەلگىلى الەمدىك تارتىلىس زاڭىنان دا وڭاي ەكەن. وپ-وڭاي. مەن ءۇشىن يمان ويلانىپ، جاساپ، قالىپتاپ كەتىپتى عوي. بىراق ءوز اتىنا بەكىتە المادى، عىلىمدا ونداي جاعدايلار بولعان، كىم الدىمەن قامتىسا، اتاق سونىكى. سوندا مەن باسىرە ەنشىمە سۇراۋسىز، تالاسسىز، ءبىرجولا بەرىلگەن ءتورت قاداق قولجازبانى نەگە سۇرلەپ وتىرۋىم كەرەك؟ ءيا، شامالاپ تۇرسىز، ءوز اتىمنان، ءوزىمنىڭ جازعانىم رەتىندە جارياعا شىعارام. ءسىز ويلاعانداي، يمەكەڭە وبال ەمەس، ساۋاپ. بىرىنشىدەن، ەشقاشان جارىققا جەتپەيتىن، ياعني جوق ەسەپتى، بەلگىسىز دۇنيەلەرگە جاڭا عۇمىر سىيلايمىن. ال قاس قالامگەر ءۇشىن ەڭ باستىسى – اتاق، ابىروي ەمەس، جازعانىنىڭ جۇرت الدىنا جول تابۋى. ەكىنشىدەن، ءوز باسىن ارىلماس داۋعا قالدىرار پالە-جالادان اراشالاپ اكەتەم. ۇشىنشىدەن مەن – الدىمەن مەملەكەتتىك باسپادا، سودان سوڭ جاستار الماناعىندا، قايتادان باسپادا، اقىرى ادەبي جۋان جۋرنالدا، جيناقتاپ كەلگەندە، جارتى عۇمىر – تۋرا وتىز جىلعا جۋىق ۇزاق ۋاقىت بويى تەجەۋسىز تورە بولدىم، يماننىڭ اۋەلدە ەشكىم مەنسىنبەگەن، كەيىنگى جۇرت جاپپاي ۇرىككەن عاجايىپ شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەنىڭ قولىمنان ءوتتى، قولدادىم، قورعادىم، ەڭ ءبىر قيىن ساتتەرىندە سۇيەسىن، دەمەسىن بولدىم، بىزدىكى پارىز دەسەڭىز دە، ونىكى – قارىز، ەندى ونسىز دا دالادا قالاتىن، ماكۋلاتۋراعا وتكىزبەسە دە، قوقىستا توزاتىن ءبىر كىتابىمەن بار بورىشىنان قۇتىلادى. ءبارىن جيناقتاپ قويعاندا، جالعىز-اق دايەك: ءوتتى – ءبىتتى، ەندى وعان ءبارىبىر. ياعني، مەن نە قىلسام دا ايىبى جوق. جەتە مە؟ جەتپەسە، ءبىزدىڭ اقتىعىمىزعا، ادالدىعىمىزعا الدەنەندەي كۇمانىڭىز قالسا، ءبارىبىر كىمنىڭ جازعانىن، كىمنىڭ كوشىرگەنىن ايقىنداي المايسىز، ەندەشە، ءبىزدىڭ مانادان بەرگى بار لەپەسىمىزدى ادەپكى كوركەمدىك ءتاسىل دەپ تانۋعا تۋرا كەلەدى. بۇدان بۇرىن دا كىتاپ وقىدىڭىز، بىلەسىز، مەن دەگەننىڭ ءبارى – مەن ەمەس، ول دەگەننىڭ ءبارى – ول ەمەس. ول دەگەن – مەن، مەن دەگەن – ول. جازعان – ءوزىم، جاريالاپ وتىرعان دا – ءوزىم. ال كەزەكتى ويباي-سۇرەن، ارىز-اتتاننىڭ ءدۇبىرى… بىزگە جەتپەيدى. مەن قازىر الىس شەت ەل – ورتالىق ەۋروپاعا قونىس اۋدارعام. بۇل حيكايات تا سوندا جازىلىپ، سوندا كىتاپقا شىققان. سىزگە جەتىپ وتىرعانى – كولەڭكە، كوشىرمەسى عانا.

بۇل حيكايات دەپ جەكەشەلەپ وتىرعانىم – يماننىڭ تۇيىق كەزدە جازعان، بىزدە دايىن تۇرعان وسپادار شىعارمالارىنىڭ اۋەلگىسى عانا. ەڭ بەيكۇنا، جەڭىلى. وتكەن، ءبىزدىڭ جۇرت كۇنى بۇگىنگە دەيىن وكىرە جىلاپ، وكسي جوقتاپ جۇرگەن سوۆەتتىك ءتارتىپ جۇيەسىنە قايشى دەرلىك اناۋ-مىناۋ پالەكەتتەن ادا. بۇگىنگى ەگەمەن تاجال، جەتەسىز جەبىرلەرگە دە تىكەلەي قاتىسسىز. ءبىز ءسوز باسىندا بوپسالاعانداي، شىتىرمانى، شاتاعى جانە جوق. وڭاي جازىلعان، وڭاي وقىلادى. قاجىپ وقىساڭىز، جازىعى سىزدە ەمەس، قالاي جىلاساڭىز دا قايتىپ كەلمەس سوۆەتتىك وقۋ جۇيەسىندەگى جالپاق جۇرتىن ەسكى ەرتەگىمەن جاڭا زامانعا بۇيدالاپ اكەلگەن جازۋشىلار قاۋىمىندا. بىراق ءبىز، جوعارى ءبىلىمى بولار، بولماس، قاراپايىم قازاقتىڭ زەردەسىنە سەنەمىز. مىنا ءبىزدى ابىروي، اتاققا جەتكىزگەن – اناۋ، تانىمى تومەن ادەبيەتشى، ارىپتەس قاۋىم ەمەس، بۇزىلماعان تالعام، وزىندىك پايىم، پاراساتى بار وسى ءسىز بولاتىنسىز. ءبىز، سەنەرسىز، سەنبەسسىز، ايتتىق جانە قايتپايمىز – دايىن تۇرعان بەيمالىم ءبىر توپ سونى تۋىندىلار ىشىندەگى ەڭ جەڭىلىن، ءزىلسىزىن تاڭداپ الدىق تا، ون بەس-جيىرما كۇن قىزىقتاپ وتىرىپ، سول قالپىندا كوشىرىپ شىقتىق. ەندىگى كەزەكتەگى بار ءسوز يمانعا تيەسىلى.

ايتپاقشى، حيكاياتىمىزدىڭ اۋەلگى، تۋما اتاۋى – «قيلى تاعدىرلار» ەكەن. ودان سوڭ «كولەڭكە»، «سىڭار»، «استار»… اقىرى «سۇلدە». ءبىز ەشقايسىسىن ماقۇل تاپپادىق. ءبارى دە ءجون، بىراق تاقىرىپتى تولىق قامتىمايدى. سوندىقتان ءوز تارابىمىزدان باسقاشا اتاۋدى ءجون كوردىك. «جارماق.» ياعني، ءبۇتىننىڭ بولشەگى. ەكىنشى جارىمى. ءسويتىپ، ەجەلگى تىلىمىزدەگى تاعى ءبىر زاتتىق اتاۋ قايتا ءتىرىلدى. ەڭ باستىسى – جاڭا شىعارماعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوستىق. بار وزگەرىس تە سول عانا. قالعانى، تاعى دا ايتايىن، العاشقى جازىلعان قالپىندا. تەك شىعارما اتاۋى مەن وسى باستاپقى، تۇسىندىرمە تاراۋ عانا بىزگە تيەسىلى. ۋاقىت تاۋىپ، ءتوزىمىڭىز جەتىپ، اقىرىنا دەيىن وقىپ شىقساڭىز، تۇگەلىمەن بىزگە تيەسىلى بولادى. جانە سىزگە.

ال، كەتتىك…

بار كىلتيپان، كىلتيپان ەمەس، پالەكەت، جاي عانا پالەكەت ەمەس، قايىرىلماس باقىتسىزدىق، ءتۇپ نەگىزى بۇدان تۋرا قىرىق جىل بۇرىن ساباق تارتقان قوس ايىر تاعدىر سىرى، ناتيجەسىندە مەنى بۇگىنگى مۇشكىل حال، شاراسىز ازاپقا جەتەلەگەن ادام سەنگىسىز وقيعا جارىقتىڭ سونۋىنەن باستالدى. كادىمگى، ءتۇندى ءتۇرىپ، توڭىرەگىڭدى اشىپ تۇرعان ادەپكى، جاساندى جارىق، ياعني ۇيدەگى ەلەكتر شام. مەن كۋحنيادا شاي ءىشىپ وتىرعام. تۇنگى ۇزاق جۇمىس الدىنداعى ازعانا تىنىس. عىلىمي جۋرنالعا وتكىزبەك، ورتا عاسىرداعى دالا تاريحىنا قاتىستى كولەمدى ماقالانىڭ قورىتىندى بولىگىن ءتامامداپ، باسىنان تۇسە تۇگەل بايىپتاپ، ءبىرجولا دايىن قىلۋعا ءتيىس ەدىم. شاي ۇستىندە تاعى دا تولعانىپ، تۇيىنگەم. كوكجيەگىم كەڭەيە تۇسكەندەي. كولەمدى بولسا دا، شەكتەۋلى ماقالا – عۇمىر بويى بىتىرە الماي كەلە جاتقان ۇلكەن شارۋانىڭ ءبىر بولشەگى عانا. جاڭا ءبىر تاريح. الدىڭعىنىڭ نۇسقاسى، كەيىنگىنىڭ سۇلباسى بار. بىراق تۇتاستاي العاندا، ءبىتىپ تۇرعان ەشتەڭەسى دە جوق. تىم اۋماقتى، ايرىقشا اۋقىمدى. تياناقتى، تۇبەگەيلى، ءماندى، ماعنالى ەڭبەككە اينالۋعا ءتيىس. مىنا، نەگىزى ەسكى بولسا دا، تۇرعىسى جاڭا، كولەمدى ماقالا جاڭا زاماننىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە جاڭعىرىپ، قايتادان كۇش الۋىمنىڭ ءبىر كورىنىسى ءتارىزدى. قالاي ايتقانمەن دە، كوڭىلىم تولىپ وتىر. ەڭسەم كوتەرىلىپ وتىر. تىنىسىم كەڭىگەن، سەنىمىم ارتقان. بۇل – وزگەشە كەزەڭنىڭ، ءونىمدى ەڭبەكتىڭ باسى عانا دەپ ءبىلدىم. قايتكەندە دە بۇگىن ءبىتىرىپ، تەزىنەن جارىققا شىعارۋ كەرەك… ءتۇيىنىپ، بەكىنىپ، ء«اۋپ» دەمەسەم دە، «اللا» دەمەسەم دە، سەرگەك كوتەرىلىپ، ورنىمنان تۇرا بەرگەندە جارىق ءوشتى.

ءيا، جارىق ءسوندى. وقىس ەشتەڭەسى دە جوق. تاۋەلسىزدىككە جەتتىك دەگەن بەيمازا ءۇش-ءتورت جىل ورايىنداعى ۇيرەنشىكتى جاعداي. شىلپارا ىدىراعان الىپ يمپەريانىڭ قاي تاراپتاعى بولشەگى بولماسىن، اياق، قولىن جيناي الماي جاتقان. نەو-بالشابەكتەردىڭ باسسىزدىعى جانە جاپپاي تالاپاي، بۇقارا جۇرتتى جانىشتاعان تارشىلىق، دەفيتسيت پەن ينفلياتسيا، ادامنىڭ ازۋى، مورالدىڭ توزۋى… ايتەۋىر ەلىمىز ەركىندىك الىپتى-مىس دابىرادان باسقا كوڭىل الدانار ەشتەڭە جوق. پوست-سوۆەتتىك باسقا تاراپتىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىن دەسەدى، بىراق بۇرىنعى وتانداس، قازىرگى تاعدىرلاستىڭ سەنەن دە اۋىر سورى – مۇنداعى احۋالدى ەشبىر جەڭىلدەتپەيدى. ايتسە دە، اۋەلدە انىق كورىنىس بەرگەن، باياعى زورلىقپەن كولحوزداسۋ كەزەڭىندەگى عالامات اشارشىلىق ەلەسى ەندى بىرتە-بىرتە الىستاي تۇسكەندەي. ناننىڭ قىمباتتاعانى، قانتتىڭ ازايعانى، سابىننىڭ تاۋسىلعانى، قولداعى قاراجاتتىڭ كۇلگە اينالىپ، ايلىق تابىستىڭ اپتالىق تاماعىڭا جەتپەۋى – وتكىنشى كەزەڭ دەسەدى. ال كۇن قۇرعاتپاي ءسونىپ جاتقان جارىق ماسەلەسى – ەشتەڭە ەمەس. جارتى ساعاتتان سوڭ، ءتورت-بەس ساعاتتان سوڭ، ۇزاپ كەتسە، ەرتەڭ كەشكە جاعىلادى. جانا بەرە قايتا وشسە تاعى دا ۋاقاسى جوق. بىراق ءبىزدىڭ بۇل جولعى قاراڭعىلىق – بۇرىن بولماعانداي. جارىقتىڭ ءوزىنىڭ ءسونۋى باسقاشا كورىندى. بىلتە شام سياقتى جالپ ەتكەن جوق. ەلەكتر شامىنا ءتان، ۇيرەنشىكتى جونىمەن جارق ەتكەن دە جوق. الدەبىر تىلسىم كۇش جالماپ، جۇتقانداي، شىڭىراۋعا، تۇڭعيىققا باتقانداي، دىمسىز جوعالعان. بىردەن ءتۇپسىز تۇنەك ورنادى. ءتىلسىز، ساڭىلاۋسىز، مەڭىرەۋ، شويىن قاراڭعىلىق. تىستا اي تۋماعان، اسپان بۇلتتى سياقتى. سول قارا اسپان تومەن قۇلاپ، جەر بەتىن تۇمشالاپ باسىپ قالعانداي. سىرتقا قاراعان تەرەزە ۇڭىرەيىپ كورىنسە كەرەك ەدى، تۇنەكپەن استاسقان، ەشقانداي بەلگى، بەدەر جوق. تىم قۇرسا كەڭ كوشەدەن ارلى-بەرلى وتكەن ماشينالار جارىعى اڭدالمايدى. تەرەزە سىرتقى جالپاق دۇنيەگە ەمەس، تۋرا قۇردىمعا باعىتتالعانداي. ال وتىرعان ءۇيىڭىزدىڭ ەسىك، قابىرعاسى جوق، قاراڭعىلىق الەمىنە توعىتىلعان. توڭىرەك تۇگەل تىلسىم. ۇيرەنشىكتى، ناقتى دۇنيەنىڭ جالعىز بەلگىسى – استىڭداعى ورىندىق. جانە الدىڭداعى ستول بولسا كەرەك. مەن قارمالانىپ، كەسە تۇبىندە قالعان شايىمدى ىشپەك ەدىم. ەشتەڭە ىلىنبەدى. كەسە تۇگىلى، سول ستولدىڭ جيەگى. قولىمدى العا سوزا بەرە، ىركىلدىم. قاراڭعىدا بىردەڭەلەردى توڭكەرىپ، بىردەڭەنى شاعىپ الارمىن دەپ، بۇدان ءارى ەشقانداي تالاپ جاسامادىم. بويىم تۇرشىكسە دە، تۇنەككە اسىلعان ءوز كەيپىمدى قىزىقتاپ، ازعانا بوگەلدىم. بار تياناعىم – مانا سىلق ەتىپ، قايتادان وتىرا كەتكەن جالاڭاش ورىندىق ەدى. بىراق بۇلايشا، بەلگىسىز، دەرەكسىز قالىپتا قالا بەرۋگە بولمادى. ورىندىقپەن قوشتاسۋعا تۋرا كەلگەن. تۇرەگەلدىم. بۇل جولى جايلاپ، قورعالاقتاپ. سول بەتى قايىرا سىيپالانىپ ەدىم، ورىندىعىم دا الدەقايدا جىلجىپ كەتكەندەي. İزدەپ كورسەم، تۇنعان تىنىشتىق بۇزىلىپ، توڭىرەگىم تۇگەل بۇلىنەتىندەي. جانە ىزدەپ قاجەتى دە جوق ەكەن. ەندىگى تىرەك، ادەپكى الەممەن بايلانىس – وكشەسىز ەسكى كەبىسكە سۇعىلعان ەكى اياق قانا. جەر باسىپ تۇرمىن. انىق. قارا جەر ەمەس، ۇستىنە لينولەۋم توسەلگەن تاس ەدەن.

قالاي وتىرعانىم ەسىمدە. گازدى پەش، كراندى استاۋشاعا قارسى. ياعني، شىعىس بەتكە. ودان بەرىرەك، كولدەنەڭ قابىرعادا شاعىن عانا، تاپالتاق مۇزداتقىش. الدىمدا، ايتتىم، ءدال قازىر بار-جوعى بەلگىسىز، تەكشە بۇرىشتى، كىشكەنتاي اس ستول. وڭ قول – شىعار ەسىك. ميكرواۋداننىڭ نەبارى سەگىز شارشى مەترلىك ۇيشىك-كۋحنياسى عوي. ەندى سول كۋحنيادان، ياعني وڭ جاعىمداعى ەنسىز ەسىكتەن ءوتىپ، اششى ىشەكتەي تار، بىراق قىسقا دالىزبەن قارسى قابىرعاعا دەيىن ءجۇرۋىم كەرەك. سودان سوڭ تاعى دا وڭعا. مەنىڭ جۇمىس كابينەتىم. وزىمشە ايتقاندا. ويتكەنى، ءۇش قابىرعاسى، توردەگى جازۋ ستولىنىڭ ەكى جاعى، ارعى قوس بۇرىش تولعان كىتاپ – جارىمى سورەدە، جارىمى جەردە. بەرگى، كۋحنيامەن جالعاس قابىرعادا ديۆان-توسەك بار. ياعني، جاتىن بولمەمىز دە وسى. ءارى قوناقجاي زال. الپىستى القىمداعاندا وسىنداي كارىپ جاعدايعا جەتتىك. نەمەسە، وزگەشە باقىتقا. ءبىر زاماندا ءۇش بولمە ءۇي بولعان. جانە ءۇش بالا. جانە ءبىر ايەل. قۇدايعا ءتاۋبا، بالالار ءوستى، كەتتى. بالا بولعاندا، تۇگەل قىز. ورىندارىن تاپتى، وزدەرىمەن وزدەرى. ايەل دە… ءجونىن تاپتى. قارتايعاندا بيزنەسمەن شىقپاق. ازىرگى كاسىبى – الا قاپ. تۇركياعا بارادى – توبىمەن تون اكەلەدى، قىتايعا بارادى – تەڭ-تەڭ كيىم-كەشەك، كاكىر-شۇكىر. العاشقى جىلى، اش-ارىقتان شىعىپ، تۇرمىسىمىز اجەپتاۋىر تۇزەلىپ قالعان. سودان سوڭ… مەن سياقتى تابىسى تاپشى ارامتاماقتى اسىراپ-ساقتاۋ – ارتىق شىعىن كورىنگەن. الا قاپتى جالعىز ءوزى ارقالاۋدان قاجىپتى. عىلىم اكادەمياسىنداعى، اتاعى دارداي، ەندىگى اقشاسى بۇل اكەلىپ جۇرگەن جالعىز دوربانىڭ جارتى قۇنىنا تولماس، قادىرسىز، قاجەتسىز، ارام قىزمەتتى تاستاپ، ادال ساۋداعا ارالاسۋىم كەرەك. ءوز بەتىممەن ەشتەڭە جاسامايمىن، سەلبەسە ەرىپ، ءبىر باسىن ەكى ەسەلەپ، ياعني ءار جولى جەتكىزبەك تاۋاردىڭ مولشەرى مەن ورايلاس پايداسىن ەكى ەسە ءوسىرىپ. مەن الا تۇگىلى، تارعىل قاپ ارقالاۋدى نامىس كورمەيمىن، بىراق ءوزىم عىلىم ەسىگىنەن سىعالاعان وتىز بەس جىل بويى ويعا كەلمەگەن، ياعني بارلىق جولى جابىق بولعان ەجەلگى قازاق تاريحىنا قاتىستى تۇبەگەيلى زەرتتەۋگە – جاڭالىقتى ماقالا، جان-جاقتى مونوگرافيالارعا كىرىسۋىم قاجەت ەدى. سونىدان باستامايمىن، بۇرىندا ۇزىلگەن، توقىراعان، جەرىنە جەتپەگەن ەڭبەكتەرىمدى جاڭعىرتىپ، تەرەڭدەتىپ، اياسىن، اۋماعىن كەڭەيتىپ، جاڭا ءبىر ورىسكە شىعام. تاۋەلسىزدىك كەلدى، تاريح – بوستان، ءسوز – ەركىن. الەمنىڭ كوكجيەگى جاڭا عانا اشىلعان. قالاي عانا قيىپ تاستارسىڭ. «يلي – يلي!» – دەدى قاتىن. نە الاي، نە بىلاي شىعاسىڭ. مەن الاي دا، بىلاي دا شىققام جوق، ءوز ورنىمدا قالدىم. تەك تۇرعىن ءۇيىم عانا اۋىسقان. ءۇش بولمەنى ايىرباستاپ، ەكىگە جاردىق: ايەل وزىنە لايىق ۇلكەن ۇلەس – ەكى بولمە، ماعان وسى اياداي، ۇياداي ءبىر بولمە. ارينە، سايكەسىنشە، كىپ-كىشكەنتاي كۋحنيا، تىزەڭ ارەڭ بۇگىلەتىن تۋالەتى، ارقاڭدى ىسساڭ، شىنتاعىڭ قابىرعاسىنا تىرەلەتىن، استاۋى ارەڭ سىيىپ تۇرعان ۆانناسىمەن. كىتاپ اتاۋلىنى تۇگەل ءوزىڭ الاسىڭ، سوندا تەپە-تەڭ شىعامىز، دەگەن، ادىلدىك جولىن قالاعان قوساعىمىز. شىنىندا دا، زاڭ جۇزىندە ورتاق شارۋاشىلىق، جارتىسى ماعان دەپ جارماسسا قايتەتىن ەدىم. ەكى بولمەسىمەن قوسا، وزىنەن دە، سوزىنەن دە قۇتىلدىم. ءتىپتى جاقسى بولدى. تولىق ەركىندىك، تىپ-تىنىش وڭاشالىق. بار تابىسىم ءبىر باسىما جەتپەيتىنى راس، بىراق وسى قالادا تۇراتىن ۇلكەن قىزىم ارا-كىدىك جارىم قاداق ماي، بىرەر اسىم ەت دەگەندەي، قولىندا بارىن اكەپ تاستاپ تۇرادى. الماساڭ رەنجيدى، قىسىلا تۇرىپ قابىل كورەسىڭ. قىزدىڭ جاناشىرلىعى مول ەكەن، ۇلىم جوق دەپ ىشتەي قامىعۋشى ەدىم. شىنىندا، وسىنداي ازعانا كومەك بولماسا، قارا نان، قارا شايمەن اشتان قاتۋىم انىق ەدى. ال ايەلدىڭ كومەگىنەن باس تارتتىم. ۇنەمىن ءوز ۇلەسىنە قوسسىن. بايىسىن. مۇمكىن، ەلۋدى القىمداعان شاعىندا، وزىندەي ىسكەر، الا قاپ ارقالاۋعا ماشىققان، لايىقتى باي تابار. قايتا اينالىپ كەلىپ سورىمدى قايناتپاسا. ايتسە دە، كەلمەسىنە، مولىنان كەتكەنىنە سەنەم. سونىمەن، راقات تىرشىلىك كەشىپ جاتقام. شامنىڭ ءسونۋى دە رەنىشسىز، ادەپكى جاعداي. تەك بۇگىن… از-ماز توسىرقاپ تۇرعانىم بولماسا.

توسىرقاۋ… نەمەسە، ۇرەيگە جاقىن داعدارىس. راس، جارىق جوعالعان سايىن ابدىرايتىن ەدىم. قاراڭعىلىقتان قورىققانىم ەمەس. جاساپ جاتقان جۇمىسىڭ ەرىكسىز ۇزىلەدى. شاراسىز ىركىلىس – ءبىر كۇندىك بوگەسىن ۇستىنە، ۇلكەن شارۋانى، قالىپتى جۇمىس ىرعاعىن بۇزاتىن كولدەنەڭ كەسەل. اقىرى، مۇنىڭ دا ەمىن تاپقانداي ەدىم. جازۋ ستولىمدا جۋان مايشام تۇر. تۇبىندە سىرىڭكە. باياعىدا، بالا كەزىمىزدە، اۋىلدا، كارەسىن كەيدە بار، كەيدە جوق، پيالا شام جانباي قالعاندا، كەشكى ساباعىمىزدى كەز كەلگەن شۇقىر، كىشكەنتاي ىدىسقا، كوبىنە توڭكەرىلگەن سىنىق كەسە تۇبىنە جاسالعان مايشاممەن وقىدىق قوي. قولدان شيراتىلعان بىلتە ورناتىپ، ەرىتىلگەن توڭماي قۇيىلعان جابايى شىراعدانمەن. ال مىناۋ – ونىمەن سالىستىرعاندا سامالاداي. قايتكەندە دە باسقا امالىڭ جوق. كەيىنبەسەڭ، تارىنباساڭ بولعانى. تۇتاتاسىڭ دا، بابىمەن كۇندەلىكتى جۇمىسقا كىرىسەسىڭ. ەلەكتر شام كەلەر ساتتە قايتادان ءتىرىلۋى مۇمكىن. نەمەسە بىرەر ساعاتتان سوڭ. جانا سالا، كوپ ۇزاماي، قايتا ءوشۋى تاعى وڭاي. مەيلى، جانباي-اق قويسىن. ءبارىبىر جۇمىسىڭ شورت ۇزىلمەيدى. ءسىرا، بۇگىن دە وسى مايشامعا سىعىراياتىن سياقتىمىن. تەك… جۇمىس ورنىما جەتۋىم كەرەك. مىنا ۇيىعان قويۋ قاراڭعىلىقتا. راس، گازدى پەشتىڭ جاقتاۋىندا سىرىڭكە تۇر. بىراق وعان جەتكەنشە، سىيپالاپ ءجۇرىپ تاپقانشا… كابينەتكە شىعۋىم الدەقايدا جەڭىل.

سونىمەن، ورنىمنان تۇردىم. از با، كوپ پە، امالسىز داعدارىستان كەيىن، قالتيعان كۇيىمدە ەكپەتىمدى وڭعا بۇردىم. ەكى، الدە ءۇش قادامنان سوڭ كۋحنيانىڭ ەنسىز، تار ەسىگى. ەكى قولىمدى ەكى تاراپقا قارمالانىپ ەدىم، جاقتاۋ، قابىرعا – ەشتەڭە ىلىنبەدى. تاعى بىرەر قادام باستىم. توڭىرەگىم تۇگەل قۋىس سياقتى. ءوتىپ كەتكەن بولدىم. ەندى جايلاپ، تۋرا ءجۇرۋ كەرەك. بەس، التى قادام. جەتى… سەگىز قادام ءجۇردىم. قارسى قابىرعاعا تىرەلمەدىم. ءسىرا، قيعاش كەتكەن ءتارىزدىمىن. ەندى جۇرسەم، بىردەڭەگە سوعىلۋىم مۇمكىن. ونسىز دا كوردەي قاراڭعىدا كوزىمدى جۇمىپ، ازعانا بوگەلدىم دە، وڭعا بۇرىلدىم. توقسان گرادۋسقا. سودان سوڭ، باعىتىمدى ءبىرجولا تۇزەۋ ءۇشىن تاعى دا ازعانا – جيىرما، جيىرما بەس گرادۋسقا. ەندى ءوزىم كابينەت دەپ اتايتىن جاتىن، دەمالىس – ۋنيۆەرسال بولمەنىڭ ەسىگىنە بولماسا دا، قابىرعاسىنا تىرەلۋىم كەرەك. ودان كەيىن ءارلى-بەرلى سيپالانىپ ءجۇرىپ ىشكە كىرەم دە، بۇرىنعىشا قارمالانىپ، جازۋ ستولىما، ياعني تۇنەكتى ءتۇرىپ، جارىق دۇنيەگە قايتا ەنگىزەتىن شىرپى مەن شامعا. ءبىر قولىمدى العا، ءبىر قولىمدى كولدەنەڭ سوزىپ، ەكى اتتادىم. ەسىك. وڭ قولىم الدى قۋىس جاقتاۋعا ىلىنگەن. سول قولىمدى جازىپ ەدىم، تار ەسىگىم ولشەۋسىز كەڭەيىپ كەتكەندەي، ەكىنشى جاقتاۋعا ارەڭ ءتيدى. كەڭ قاقپانىڭ قاق ورتاسىندا، قۇلاشىمدى كەرە سوزىپ، ازعانا تۇردىم. سىرلى، بەيمالىم، جات ەسىك. بالكىم، ار جاعىندا… الدەبىر تاريحي رومانداعىداي شىڭىراۋ زىندان. مەن شوشىنا سەسكەنىپ، بوگەلىپ قالدىم. اتتاسام با، اتتاماسام با… اقىرى بويىمدى جيىپ، وڭ قاناتتاعى جۋان، جالپاق جاقتاۋ، ولشەۋسىز قالىڭداپ كەتكەن سالقىن قابىرعانى قۇشاقتاي سۇيەنىپ، سول اياعىمدى كولدەنەڭ سوزىپ، تۇرتىنەكتەپ كوردىم. ەدەن ءتارىزدى. قيسايا جامباستاپ تۇرىپ، ودان ارعى ازعانا جەردى تاعى بايقاستادىم. ويىق جوق، اپان، زىندان جوق. بىرىڭعاي، تەپ-تەگىس. كادىمگى ەدەن. تەك لينولەۋم توسەلگەن جىلماعاي ەمەس، الدە كىلەم، الدە تۇكتى پالاس… باسىم اينالعانداي، تاعى ازعانا كىدىردىم. سودان سوڭ وزىمە ءوزىم كۇلدىم. ءسىرا، اۋىسا باستاعان شىعارمىن. نەمەسە، جالعىزدىقتان، تۇرمىس تالقىسىنان ەسەڭگىرەگەن. ءتۇسىم ەمەس، ءوڭىم. جاڭا عانا جارىق ءسوندى. الاقانداي جەردە اداستىم. ەندى ءوزىمنىڭ، جاتىن دەيسىز بە، كابينەت دەيسىز بە، ەكى جىلدان بەرى باۋىر باسقان ۇيرەنشىكتى، مەنشىكتى بولمەمنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرمىن. وسىلاي، تاڭ اتقانشا تۇرۋىم كەرەك پە؟.. ءبىر قولىمدى ەسىك جاقتاۋىنان ايىرماعان قالپى، العا قاراي نىق اتتادىم. ەكىنشى اياعىمدى جيدىم. قولىمدى جاقتاۋدان بوساتىپ، قالت تۇردىم. كۇزەتتەگى سالداتتاي. سودان سوڭ دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، جايلاپ تاعى ءبىر اتتادىم. سول ساتىندە جارق ەتىپ شام جاندى. مەن ەرىكسىز قارىعىپ، كوزىمدى كولەگەيلەدىم.

جارق ەتىپ شام جاندى. مەن كولەگەيلەپ، كوزىمدى جۇمدىم. سول ساتىندە قۇلاعىما داڭعىر-دۇڭعىر مۋزىكا، دابىر-دۇبىر داۋىستار جەتكەن. كوزىمدى اشىپ، قولىمدى كوتەرە بەرە، قايتادان قورعاندىم. جارىق – مەنىڭ بولمەمدەي، جىبىنەن سالبىراعان جالعىز شام ەمەس، سانسىز شام – سامساعان جارىق. اۋماعى ات شاپتىرىم دەرلىك كەڭ سارايدىڭ كىربەرىس بوساعاسىندا تۇر ەكەم. توبە تولعان اسەم ورنەك، ارقيلى كەيىپتى، ءبىر ەمەس، قاتارلاسا جامىراعان الدەنەشە شاڭىراق ليۋسترا، حرۋستال مونشاق، ۇزىندى-قىسقالى سالپىنشاقتارعا شاعىلىسقان التىندى، كۇمىستى، قىزعىلتىم، كوگىلدىر، اقشاڭقان نۇردان كوز تۇنادى. ءتورت قابىرعا – التىن كاسەكتى، ەسكىلىكتى، ارعى، بەرگى زامان سۋرەتشىلەرىنىڭ ارقيلى تۋىندىلارى. ەدەن – ەسىكتەن تورگە دەيىن، تۇگى تۋسىرىلعان، بولەك-بولەك ەمەس، ءبىرتۇتاس، كوك-الا قالى كىلەم. وسىنشاما ءساندى، كەڭ سارايدىڭ ءىشى تولعان سالتاناتتى قاۋىم. ءبىرازى توردە – اق داستارقاندى دوڭگەلەك ستولدار باسىندا. ەندى ءبىرازى – كوبىنە جاستار، توپىرلاتا بيلەپ ءجۇر. ەرەكشە جاعدايداعى وزگەشە ءبىر مەرەكە ءتارىزدى. كەنەت… ءتوردىڭ توبەسىندە، بيىگىرەك قۇرىلعان ۇزىنشاق داستارقان ۇستىندە، قاق ورتادا كۇلىمسىرەي ەڭسەلەنىپ وتىرعان… ەكى جاعىندا ءۇش-ءتورت كىسىدەن، ايەل، ەركەك، ولار دا باي مەن بايبىشە – ناعىز مارعاسقالار ەكەنى اڭدالادى… سول ۇلكەندەردىڭ ۇلكەنى، شىن ورتالىق، ەڭ باستى ادامعا… كوزىم ءتۇستى. مەن – مەنىڭ ءوزىم وتىرمىن قاق توردە. توي يەسى، وسىنشاما جۇرتقا مول داستارقان جايىلعان دۋماندى، مەرەكەلى سالتاناتتىڭ باستى تۇلعاسى – مىنا مەن ەكەم!..

مەن ءوزىمنىڭ وداعاي احۋالىمدى – مۇنداعى تۇرىسىم، انداعى وتىرىسىم – ءىستىڭ ءمان-جايىن اڭداپ، بايىپتاپ ۇلگەرمەدىم، قارسى الدىمدا ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، ۇستىندە سۇرعىلت، ىقشام كيىم، بەلىندە تاپانشا، قولىندا راديوتەلەفونى بار، رازەڭكە تاياق پا، الدە وزگەشە قارۋ ما، تاعى دا ءبىر سالپىنشاقتى، سۋىق ءجۇزدى جاس جىگىت پايدا بولدى. ءبيشى، تويشى قاۋىمنان، ەڭ باستىسى – ءتوردىڭ توبەسىندەگى قوجايىننان تاسالاي بەرگەن.

– ءسىز كىمسىز؟ – دەگەن، ىسىلداي دىك ەتىپ.

جاۋاپ كۇتپەدى، مەنى كەۋدەلەي ىسىرىپ، جاڭاعى كەڭ قاقپادان وتكەرىپ، دالىزگە شىعاردى. ءدالىز دەگەنىم – اۋىزعى بولمە، بولمە بولعاندا، جوعارىداعى اق سارايعا جەتە-قابىل، ءساندى، سالتاناتتى، تەك توي داستارقانى جاسالماعان، ورتاسى بوس، شەت قابىرعالارعا جۇمساق ديۆان، ۇلكەن كرەسلولار قويىلعان كىشى ساراي ەكەن.

– ءسىز كىمسىز؟ – دەدى كۇزەت ساقشىسى سول قاتقىل قالپىندا. ەندى ەركىنىرەك. – قايدان كەلدىڭىز، قالاي كىرىپ كەتتىڭىز؟

– مەن ءوز ۇيىمدە… – دەدىم تۇتىعىپ. – ەشقايدان كەلگەم جوق، ءوز ۇيىمدە…

ساقشى ماعان بايىپتاپ، تاڭىرقاي قارادى.

– اتى-ءجونىڭىز؟.. – دەگەن سودان سوڭ سىپايىراق اۋەزبەن.

– مەن… مەن – مۇرات قازىبەكوۆ… – دەدىم.

– اكەڭىزدىڭ اتى…

– بەيسەن. مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ.

ەندى ساقشى مۇلدە ابدىرادى. مەنى قولىمەن جاسقاپ، قوزعالماي تۇرا تۇرىڭىز دەگەندەي بەلگى بەردى دە، ەكى-ءۇش قادام شەگىنىپ، قىرىنداي بۇرىلىپ، قولىنداعى رەديوتەلەفون ارقىلى الدەكىممەن، ءسىرا، باستىعى بولسا كەرەك، قىسقا سويلەستى.

كەلەر مەزەتتە ءبىرى ساقشى كيىمدى، تورتپاق، ەكىنشىسى كوستيۋم، گالستۋكتى، قوزىقارىن، دەمبەلشە – ەكى جىگىت جەتىپ كەلگەن. ۇشەۋى ازعانا تىلدەستى. ۇشەۋى ەمەس، اۋەلى دەمبەلشە – ەڭگەزەر ساقشىمەن. ءيا، قيمىلى ەركىن، تۇرىسى وكتەم، باستىق بولدى. ماعان قاتىستى ءىستىڭ ءمانىن ەكى قايتارا پىسىقتاپ سۇراعاننان سوڭ، العا قاراي اتتاپ، بەت-بەينەمە باجايلاي قارادى دا، جىلى جۇزبەن، قول بەرىپ امانداستى.

– ءبىز ءسىزدى ءوز بولمەڭىزگە اپارىپ سالايىق. قاي قابات ەدى؟

– ەكىنشى قابات، – دەدىم مەن ەرىكسىزدەن.

– ەكىنشى قابات… ءبىز سول ەكىنشى قاباتتا تۇرمىز. مۇندا… قابىلداۋ بولمەسى جانە سالتانات سارايى. مۇمكىن ءۇشىنشى شىعار؟ الدە ءتورتىنشى؟

– مەن قاي قاباتتا تۇراتىنىمدى جاقسى بىلەم، – دەدىم. – جاڭا، جارىق سونگەندە اداسىپ…

– جارىق سونگەن جوق، – دەدى ساقشىنىڭ كەيىنگى، تورتپاعى. – ال ءسىز…

ساقشىلاردىڭ اۋەلگىسى، ءسىرا، ورتانشى باستىق، ماعان تاۋىرىرەك كورىنگەن زور جىگىت قولىن كوتەرە بەرە، الاقانىن توسىپ، كىشىسىن توقتاتتى. ال ۇلكەنى… قوزىقارىن دەمبەلشە مەنىڭ يىعىمنان قاعىپ، جىميىپ كۇلگەن.

– اداسىپ كەتتىڭىز… ءسىرا، از-ماز سىرقاتتانىپ جاتقانسىز عوي. نەمەسە، مىنا ۇلكەن مەرەكە قۇرمەتىنە، ەپتەپ…

– ءسىز مەنىڭ باسىمدى اۋىرتپاڭىز، – دەدىم شىنىمەن ىزا بولىپ. – مەن ىشىمدىك اتاۋلىنى تاتىپ المايتىن كىسىمىن. اقىل-ەسىم ءتۇزۋ. عۇمىرى اۋىرىپ كورگەم جوق. مەنى كىم دەپ تۇرسىز؟!

– اعاسى، كەيىمەڭىز، – دەدى ۇلكەن باستىق مەنى وزىمسىنە قۇشاقتاپ. – سىزگە ەشقانداي كۇمانىمىز جوق. ايتكەنمەن، ءىنىڭىزدىڭ مەرەيتويىندا… دوس-دۇشپان دەمەيىك، قانشاما كولدەنەڭ كىسى بار…

قالت بوگەلدىم. مەندە بىرگە تۋعان، ءتىپتى، نەمەرە، اتالاس اعا-ءىنى، اپا-قارىنداس بولعان ەمەس. جالقى تۋعام، جالعىز كەلەم. وسى تۇرعان بويىم. سونىمەن قاتار… الدەبىر بەلگىسىز تۇيسىك… مىنا مەن، ءيا، مەنىڭ ءوزىم… سىرتتا ەمەس، ىشتە، تويلى سارايدىڭ قاق تورىندە قاسقايىپ وتىرعان سياقتىمىن. مەن وتىرمىن!

– ءوتىپ جاتقان – كىمنىڭ تويى ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ – دەدىم كەنەتتەن، كومەيىمە ءوزىم دە ويلاماعان وزگەشە لەپەس تىعىلىپ. – اناۋ – وسىنداي تويدىڭ تورىندە سالتانات قۇرىپ وتىرعان – مىنا مەن!

توي تورىندە مەيىرلەنىپ وتىرعان قالپىمدا، ءتۇر-تۇلعاما قارادىم، – البەتتە ءوز كوزىممەن: ۇستىمدە كونەتوز كوك حالات، اياعىمدا ارتى توزعان كيىز كەبىس، ءوزىم، – توردەگى تورەمەن سالىستىردىم، – ءتۇرىم اۋماعانمەن، ءوڭىم جۇدەۋ، ءارى… جوق، توي – مەنىكى! ماناعى تالاپ، بۇيرىق ەسەپتى قاتقىل سوزدەردەن سوڭ ءسال-ءپال ابدىراپ قالعان ۇلكەن باستىققا تىكە قارادىم:

– توي – مەنىكى! – دەدىم. – بارام، وتىرام، كورەم!.. ەگەر ءدال وسى قازىر ماعان وزىمە لايىقتى قۇرمەت جاساماي، دالاعا سۇيرەمەك بولساڭدار، ارتى ۇلكەن شاتاققا اينالادى!

– وندا… – دەدى باستىق ازعانا اڭىراپ بارىپ، زورلانا جىميىپ، – تىنىش وتىرساڭىز…

– وتىرام، – دەدىم. – تىنىش وتىرام. كورەمىن، ىشەمىن، جەيمىن! سولاي! كىم دەپ تۇرسىڭدار مەنى؟!

– ءجون، – دەدى ۇلكەن باستىق. – تەك كيىمىڭىز…

– بايعا تاي مىنسە دە جاراسادى، – دەدىم، ىرجيىپ كۇلگەن كەيىپتە. – كيىم بىزدەن قالعان. ايتكەنمەن، ىڭعايسىز بولار، ۇيگە بارىپ، كوستيۋم كيىپ…

– جارايدى، وعان ۋاقىت تار، – دەدى ۇلكەن تاعى دا وزىمسىنە، يىقتان قاعىپ. – سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، – دەدى ەكى ساقشىعا. – تەك… سۇق ساۋساعىن ەرنىنە تيگىزدى. – قازىر دە، كەيىن دە. ال بۇگىن، تويدىڭ اقىرىنا دەيىن اقساقالدى باعىپ-قاعۋ، بار كۇتىمى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا… ەندى، اعاسى، – دەدى سودان سوڭ ماعان. – ەندى تويعا وزىڭىزگە لايىق كەيىپتە، ساقاداي سايلانىپ باراسىز… – مەنى قولتىقتاپ الدى. – تومەنگە تۇسەيىك.

تومەنگە ادەپكى باسپالداقپەن ەمەس، مەن بۇرىن كورمەگەن، شىنىلى، تاپ-تازا ليفتىمەن تۇستىك. جارقىراعان امبەباپ دۇكەن. ارينە، ات شاپتىرىم، كول-كوسىر. پالتو، تون. كويلەك-كونشەك. كوستيۋم، كۇرتەنىڭ نەشە اتاسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىمبات كيىم-كەشەك. ۋاقىت كەشكىرىپ كەتسە دە، ءالى جابىلماعان ەكەن. كىسى قاراقۇرىم ەمەس، ايتكەنمەن اجەپتاۋىر. نەگىزى قالتالى الارمان سياقتى، تاڭدايدى، ولشەيدى، تاماشالاپ جۇرەدى، كاسسا الدىندا ەسەپ ايىرىسىپ جاتقانى دا بار – ساۋدا توقتالماعان. باستىعىم مەنى دۇكەن ارالاتقان جوق، تۇكپىردەگى ءبىر بولمەگە الىپ باردى. ورتا جاستاعى، تولىقشا كەلگەن، سۇيكىمدى ايەل وتىر ەكەن.

– گۇلجان اپاي، – دەدى مەنىڭ قامقورشى باۋىرىم. – مىنا ءبىزدىڭ اقساقالعا بۇگىنگى كەشكە جاقسى كيىم كەرەك، – دەدى. – قارا سموكينگ… – مەنى باستان-اياق ءبىر شولىپ شىقتى. – قارا سموكينگ – ەلۋ ەكىنشى ولشەم، ءۇشىنشى كەسىم، اق كويلەك، جاعاسى… وتىز توعىز، قارا، جوق، ءيا، قارا كوبەلەكشە، سودان سوڭ قارا تۋفلي، قىرقىنشى رازمەر…

مەڭگەرۋشى ايەل ىقىلاسپەن ورنىنان تۇرىپ، ماقۇلداپ باسىن يزەگەنمەن، ماعان تاڭىرقاي قاراپ، بوگەلىپ قالىپ ەدى.

– بۇل كىسى از-ماز سىرقاتتانىپ، ەمحانادا جاتقان ەدى، سۇراۋسىز شىعىپ كەتىپتى، ەندى تويدان قالمايمىن دەپ تۇر. ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي، – دەدى. گۇلجان اپايى ءالى دە تۇسىنە قويماسا كەرەك، – شەفتىڭ ەسەبىنە جازاسىز، – دەدى. – بۇل كىسىنىڭ اتى-ءجونى مۇرات بەيسەنوۆيچ قازىبەكوۆ. ەندى ۇقتىڭىز با؟ وسى ءبارىمىزدىڭ اعامىز!

مۇزداي كيىنگەن قالپىمدا سالتاناتتى سارايعا قايتىپ اكەلدى.

– عافۋ ەتىڭىز، – دەدى قامقورشى ءىنىم. – سىزگە قاي ستول بەكىتىلگەنىن بىلمەيمىن. ءسىرا، كەلمەيدى دەپ، بەلگىلەمەگەن شىعار. جوعارىداعى ورىندارعا وتىرىپ قويدى. مىنا جاستار جاقتا… ارتقا ساقتالعان ءبىر ورىن بار ەدى…

– ماعان سول شەت جاقتىڭ ءوزى جاقسى، – دەدىم. ماناعى كۇمان ەلەسى تارقاماسا دا، سەنىم مولايعان. اۋەلدە قالتىراعان جۇيكەم تۇگەلىمەن قالىبىنا تۇسكەن.

– تەك بوتەن مىنەز كورسەتپەڭىز، – دەدى قامقورشىم. – بىزگە دە تىنىشتىق كەرەك. بىلەسىز عوي، جۇمىس… جانە بەيساۋات اڭگىمەنىڭ قاجەتى جوق. ءİنىڭىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن…

مەن كەلىپ تومەنگى جاعىنان، تورگە قىرىنداي جايعاسقان، ءسال-ءپال شەتكەرىرەك، مول داستارقاندى، ون كىسىلىك دوڭگەلەك ستول – جاستار ەكەن، بوتەن اڭگىمەگە ەشقانداي زاۋىقتارى دا جوق، ءوز قىزىعى وزدەرىندە، مەن كەلىپ وتىرعان كەزدە بەت-جۇزىمە تاڭىرقاي قارادى، سودان سوڭ بۇرىن كورمەگەندەي، جاڭا تانىعانداي، توردەگى توي يەسىنە كوز سالدى، ماعان قايىرا قارادى دا، ريزاشىلىقپەن جىميىپ، جاپپاي جامىراماسا دا، ۇلكەن قۇرمەتپەن ورىندىقتارىنان تۇرىپ، كونياك، ۆيسكي، تازا اراق، اقشىل، قىزىل ءتۇستى شاراپ قۇيىلعان رۇمكە، فۋجەرلارىن كوتەرىسىپ، مەنىڭ اپەلسين شىرىنى تولتىرىلعان سارى بوكالىممەن سوعىستى، ء«سىز ءۇشىن جانە مارات بەيسەنوۆيچ ءۇشىن!» – دەسكەن.

ءوستىپ، توردە وتىرعان توي يەسىنىڭ اتى-ءجونىن ءبىلدىم. مەن – مۇرات. ول – مارات. بەيسەنوۆيچ. بەيسەنۇلى. ارينە، سويى دا بىردەي – قازىبەكوۆ. مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ! ەندى تانىس-بەيتانىس باۋىرىم… الدە سىڭارىم… الدە جىن-شايتان… قايتكەندە دە مىنا جۇرت ماعان تەلىگەن، كۇمانسىز تۋىسقا بالاعان وزگەشە كىسىنى بايىپتاپ، باجايلاپ تەكسەرە باستادىم. قيعاش وتىرمىز. بەرگى جاقتاعى، قالىڭشاش، جاۋقاباق، مارلات جۋانعا بۇرىلعان كەزىندە عانا تىكە كورەم. ماناعى، ەكپىندەي كەلىپ، اڭىرىپ قالعان كۇزەت ساقشىسى، ودان كەيىنگى، مەن تۋرالى تىم ءتاۋىر ويلاماسا دا، سوزىمنەن ىققان، بار كەيپىممەن قابىلداپ، مۇزداي كيىندىرىپ، توي داستارقانىنا اكەپ وتىرعىزعان، ءسىرا، اتقارۋشى توراعا، نەمەسە باس مەنەدجەر، مۇنداعى، اۋەلدە تاڭىرقاسا دا، قولما-قول جۋاسىپ، ىزەت، ىلتيپاتپەن قارسى العان ابىر-دۇبىر جاستار – كوزى كورگەن كىسى اتاۋلىنىڭ شاتىسپاۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. تۋرا مەنىڭ ءوزىم. ياعني، اينا-قاتەسىز، اۋماعان سىڭارىم. ديۋمانىڭ كوپكە تانىمال ءبىر رومانىنداعىداي، ەكەۋىمىزدىڭ ورنىمىز اۋىسىپ كەتكەن جوق، جانە تۋا سالا تاعدىر ەكى ايىرماعان. سوندا نە؟..

كەنەت… ماراتتىڭ ارعى، وڭ جاعىندا وتىرعان كەلىستى بايبىشەگە كوزىم ءتۇستى. اۋەلدە قۇلاعىنداعى، كوگىلدىر، قىزعىلتىم نۇر شاشا قۇبىلعان گاۋھار سىرعاسىن عانا اڭداعان ەدىم. ەندى اپپاق بەتىن بەرى بۇرىپ، كۇيەۋىنىڭ الدەبىر ءسوز، كەڭەسىنە مەيىرلەنە جىميىپ، ەڭسەسىن جازعاندا قاپىسىز تانىدىم. جۇرەگىم زىرق ەتە تۇسكەن. بۇل… بۇل – قازىر ەلۋ… ەلۋگە ىلىنسە دە، وتىز بەستەگى تولىقسىعان كەلىنشەكتەي كورىكتى، باعلان ايەل… – باياعى بالجان ەدى. مەنىڭ ارمانداعى عاشىعىم. جاز شىعا قوسىلامىز دەپ، قالتقىسىز تابىسقان قالىڭدىق. شەشۋشى، الماعايىپ ساتتە، ءبىر-اق كۇن، باس-اياعى جارىم ساعاتتا زىم-زيا جوعالىپ كەتكەن، سودان بەرى، عۇمىر بويى كوكەيىمدە تۇرعان قاسىرەت-مۇڭ. بەتىنەن نۇرى توگىلگەن قايران بالجان… مەڭ-زەڭ كۇي، جارىم كوڭىلدە، جۇرەگىمە قايعى قۇيىلىپ، ەزىلىپ، جانشىلىپ بارام. كەنەت… بالجاننىڭ قاسىندا اناۋ ەمەس، ءوزىم وتىرعانداي، بويىما ءتاتتى جىلۋ تارادى. ايرىلماپپىن. ارمانىما جەتىپپىن. بالجان باسقاعا كەتپەي، وزىمە بۇيىرىپتى. ەندى مىنە، بار عۇمىردى بىرگە وتكەرىپ، يىق سۇيەسە، قاتار وتىرمىز…

تاعى دا اۋىسا، الجاسا بەرە، ەسىمدى جيدىم. بالجاننىڭ قاسىندا وتىرعان – مەن ەمەس، اناۋ. مەن – مۇندامىن، بەلگىسىز ورتاعا اداسىپ كەلگەن. ءداپ سولاي… ءوزىمنىڭ ەرەكشە احۋالىمدى بايىپتاۋ كەرەك ەدى. بىراق مەن بالجاننان كوز ايىرا المادىم. مەنىڭ بالجانىم. مەنىڭ… جۇزىندە مۇڭدى مەرەي بار بالجان قايتادان الىستاپ، مەنىڭ جانىمدا ەمەس، بوتەن كىسىنىڭ قاراۋىندا وتىر. سالقىن، بەيقام قالپى، قاتارىنداعى جاس كەلىنشەككە بۇرىلدى. بالجاننىڭ بويىنان بايسالدى، قازاقى سۇلۋلىق تانىلسا، ونىمەن جىميا كۇلىپ، شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ كەتكەن ۋىزداي كەلىنشەك – بۇگىنگى زاماننىڭ ارۋى ەدى. شۇيكە باس، اققۋ مويىن، تاكاپپار. جازىق ماڭداي، بالعىن يەكتى قىرمۇرىن. ارتىق اشەكەيسىز، بىراق تالعاممەن، سانمەن كيىنگەن. بالجاننىڭ قىزى ما دەپ ەدىم.

– ءبىزدىڭ شەف كورەگەن ەكونوميست، الىمدى بيزنەسمەن عانا ەمەس، عاجايىپ ساياساتكەر عوي، – دەدى مەنىمەن كورشىلەس وتىرعان جىبەك جاعالى قارا سموكينگ كيىپ، اق كويلەگىنە تەڭبىل-سارى كوبەلەكشە تاققان تومپاق جىگىت، اۋەلى ماعان، سودان سوڭ قاسىنداعى قۋىرشاقتاي كەلىنشەگىنە قاراپ، سىپايى كۇلىپ الىپ، داستارقانداس باسقا جىگىتتەرگە. – ءبىز جالعىز ايەلدى ارەڭ يگەرىپ جۇرگەندە، ول كىسىدە – بايبىشە، توقال. جانە باسقا جۇرت سياقتى استىرتىن ەمەس، كوپە-كورنەۋ. ءتىپتى، جۇرتقا جاريالاپ توقال العانداردىڭ ءوزى وسىلايشا، بايبىشەسىمەن قاتار وتىرعىزىپ قويا الماس ەدى.

– شەفكە كۇمان جوق، – دەدى قياق مۇرتتى ەكىنشى جىگىت، قاسىنداعى كوكيگەن، ورىسبايلاۋ كەلىنشەگىنە قاراپ الىپ. – ءبىزدىڭ بالجان جەڭگەمىز وسىنشاما اقىلدى بولماسا…

– الدىمەن وسى ماكە-اعانىڭ دارەجەسىنە جەتىپ الىڭدار، – دەدى ءۇنسىز كۇلىپ وتىرعان ءۇشىنشى جىگىتتىڭ، جەلكە شاشىن سانمەن تۇيگەن كەربەز كەلىنشەگى. – ءبىزدى بار جاعىنان، تولىق قامتاماسىز ەتىڭدەر. بالا-شاعامىز ءوسىپ-جەتسىن. سوندا، بالكىم، ءبىز دە بال-جەڭگەمىز سياقتى اقىل تابارمىز…

ءبارى قوسا كۇلدى.

– ءسىز قالاي قارايسىز، اعا، – دەدى ماعان اۋەلگى، بەتى تومپاق جىگىت. ءİشىم وتقا ورانىپ وتىرسا دا، ەرىكسىز كۇلدىم.

–مەن بىرەۋدىڭ ءوزىن ۇستاي المادىم… بالجاننىڭ ءجونى بولەك قوي…

–اعا دۇرىس ايتادى، – دەدى ماناعى كەربەز كەلىنشەك. – جىگىتتەر، ءبارى دە ايەلدىڭ ارقاسى، مويىنداۋ كەرەك. ال ەندى… وسى بال-جەڭگەمىز ءۇشىن ىشەيىك…

جاستار ىدىستارىن سوعىستىرىپ، قايتادان جامىراي گۋىلدەسىپ كەتتى. ءيا، بالجان… وزگەشە ەدى عوي. قازىر دە وزگەشە. بالجان قىز، بالجان كەلىنشەك، بالجان بايبىشە. اتتاس ەمەس، سول بالجاننىڭ ءوزى. ءوزى ەكەن!

ال مارات… سىڭار ەمەس. ۇقسار ەمەس. مەن. مارات دەگەن – مىنا مەن. مۇرات. ەسىمىندە جالعىز-اق دىبىس الماسقان. قالعانى – ءتۇر-تۇلعا، بالكىم، بولمىس-بىتىسكە دەيىن ەشبىر ايىرعىسىز. باسقاداي وزگەرىس… – ونداعى ەمەس، مەندەگى ۋاقىت تاڭباسى ەكەن. بۇگىنگى مارات – مىنا مەنىڭ بۇدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى، تارشىلىققا تۇسپەي تۇرعان كەزدەگى كەيپىم. شاشى، قاسى قاپ-قارا. بەتى، ءسىرا، مەندەگى ءاجىمسىز. جانە ءدال مەندەي ارىق-تۇراق ەمەس، باز بىرەۋلەردەي بىرجيعان، سىتىرلاعان سەمىز دە ەمەس، شاقپاق ەتى بويىنداعى جاراۋ اتتاي قۋناق. ارينە، مولشىلىقتا عۇمىر كەشىپ جاتىر. اسى ءدامدى، ءنارلى. تاڭداپ، تالعاپ ىشەدى. بۇگىنگى بايلاردىڭ ءبارىنىڭ دە جەتىسكەن ءداستۇرى: گولف وينايدى، اڭعا شىعادى، شالعاي كۋرورت، تاڭداۋلى دەمالىس جايلارى، تۇراقتى ەم-دوم، سەرىگۋ، ساۋىعۋ شارالارى. سودان سوڭ… قول جەتكەن بار بايلىعىن ساقتاۋ، مۇمكىندىگىنشە ودان ارمەن ۇلعايتۋدان باسقا قام-قايعىسى جوق، جانى تىنىش. تىنىش بولعاندا، ءدۇنياۋى تىرشىلىكتەن تىسقارى ەشتەڭەمەن باسىن اۋىرتپايدى. ۇلتتىق مۇددە، ەلدىك مۇرات، ۇرپاقتىڭ بولاشاعى… – ءبارى دە بوس ءسوز، كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن. ءوز مۇددەسى، ءوز مۇراتى عانا بار. ال بولاشاعى ايقىن. ساۋلەلى، نۇرلى، داڭعىل. قامسىز، قاپاسىز عۇمىر. ماڭدايىنا جازىلعان. ونىڭ. ول دەگەن… – مەن ەكەن عوي. سوندا مەن دەگەنىم… كىم؟ قايتادان كوزىم بۇلدىراپ، سانام تۇمانىتىپ بارا جاتتى. ماناعى تۇنەك قاراڭعىلىق باسقان ۇرەيلى، سۇرىقسىز بولمەمە قايتىپ ورالعانداي، مەڭ-زەڭ بولىپ ازعانا وتىردىم. وسىنىڭ ءبارى ءتۇسىم شىعار دەپ ويلادىم.

ءتۇسىم… ەمەس ەكەن. كەلەر مەزەتتە دۇنيە قايتادان جارقىراپ اشىلدى. ساپىرىلعان بي، ىڭ-جىڭ مۋزىكا، ۋ-دۋ توپىر توقتالىپ، جۇرت تەگىس داستارقان باسىنا ۇيىرىلگەن ەكەن. زارجاق تامادا… – قازاق تويىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ءارى ۇيىتقىسى سانالاتىن اسابا – مۇندا بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋ كورىنەدى. ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل جانە ورىس جىگىتى. ياعني، اۋەلگى ەكەۋى قازاق. زارلاپ ەمەس، جارلاپ، سانمەن، سالتاناتپەن، ءبىرىنىڭ لەپەسىن ەكىنشىسى قۋا جالعاستىرىپ، ورىسشا-قازاقشا، تولعاي كۇڭىرەنتىپ جاتىر. قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن اسى كەلىپتى. ەت قوي باياعى. ەڭ ۇلكەن استاعى ەڭ قادىرلى سياپات – باس. بۇل باس – اۋدانىمىزدىڭ جانە ورتالىق قالامىزدىڭ مارتەبەلى باسشىسىنا لايىق. ەندى اسقا باتا، ۇلاعاتتى ءسوز الدىندا، وسى كىسىنىڭ قۇرمەتىنە – مۋزىكا!.. الدە قالماق، الدە سىعان، الەم-جالەم كيىنگەن جالبىرباس، قوجالاق جىگىت ساحنا سىرتىنان اتقىپ شىعىپ، دالبىرلاپ، تەڭسەلىپ، ەڭكەيىپ، شالقايىپ، قيسايىپ، بۇگىلىپ، جەر تەپكىلەي سەلكىلدەپ، شىڭعىرا ۇلىپ، وكىرە موڭىرەپ، ورىس پا، ورمان با، الدەبىر سۇرىقسىز اۋەزبەن كوكىرەگىڭدى ارالاپ، توبەڭدى بۇرعىلاي باستاعان. بىراق ۇزاققا بارمادى. مانا، اتى اتالىپ، ءسوز بەرىلگەندە ورنىنان كوتەرىلگەن باستىق، – توي يەسىنىڭ سول جاعىنداعى دۇڭكيگەن جاۋقاباق قولىن كوتەرىپ ەدى، داڭعىر-دۇڭعىر بالتامەن شاپقانداي، قالت تيىلدى. ءانشىنىڭ جەلبىرشەك قوس قاناتى ەربەڭ ەتىپ جايىلعان كۇيى اۋادا ءىلىنىپ، اڭىراعان ءۇنى سوزىلا بەرە، ورتاسىنان ءۇزىلىپ توقتاعان. باستىق جاۋقاباق قانا ەمەس، ىزبارلى، كەۋدەلى كىسى ەكەن.

– عافۋ ەتىڭىز، – دەدى تاماعىن كەنەپ الىپ. – ماعان ارتىق قۇرمەت جاسالىپ جاتىر. اۋدان اكىمى – جاكەڭ، مەن نەبارى سول كىسىنىڭ كومەكشىسى ەسەپتى، ماعان وسى ورتالىق قالا عانا قارايدى; ال ەندى بارىمىزگە سىيلى، مارتەبەلى اكىم مىرزا وبلىس ورتالىعىنداعى ۇلكەن اكىمشىلىكتىڭ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءوزى قاتىناسىپ، ءوزى باسقارىپ وتكىزەتىن توتەنشە ءارى ماڭىزدى جينالىسىنا كەتتى، ايتپەسە بۇگىن مىنا توردە وتىرار ەدى. جالعىز جاكەڭ عانا ەمەس، وبلىسىمىزدىڭ، ۇلكەن قالامىزدىڭ باسشى ازاماتتارىنىڭ ءبىرازى سول جينالىستا، ايتپەسە، ولار دا قۇرمەتتى قوناق بولار ەدى. جاڭا ايتقانىمداي، مىنا مەن نەبارى ءوزىمىزدىڭ وسى ماركەنت اۋدانىنىڭ اكىمى جاكەڭنىڭ ءامىر-جارلىعىن، ياعني يۋبيليارعا ارناعان قۇتتىقتاۋ سالەمىن جەتكىزۋشىمىن. – دەمىگىپ، از-ماز بوگەلىپ، الدىندا تۇرعان سۋسىننان ءبىر ۇرتتاعان. كومەكشى مە، قىزمەتشى مە، تومەنشەكتەپ تۇرىپ ۇسىنعان قىزىل پاپكىگە قول سوزدى.

– باكە، – دەدى باستىقتىڭ الدىنداعى ميكروفونعا يەكتەگەن مارات. – ءسىز ءبىزدىڭ كۇننەن كۇنگە كوركەيىپ كەلە جاتقان، قازىردىڭ وزىندە وبلىسىمىزداعى ماڭىزدى ءبىر بيزنەس ورتالىعىنا اينالعان قالامىزدىڭ اكىمى عانا ەمەس، اۋدانىمىزدىڭ ابىرويلى باسشىسى، بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال جاكەڭنىڭ ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولاسىز. ياعني، ۇلكەن تۇلعانىڭ وڭ قولى. ءوزى بولماساڭىز دا، كوزى دەپ قابىلدايمىز. ءبىزدى ەلەپ-ەسكەرىپ كەلگەنىڭىز ءۇشىن، مەرەيىمىزدى كوتەرىپ، ءتورىمىزدى كوركەيتىپ وتىرعانىڭىز ءۇشىن سىزگە مىڭ دا ءبىر راقمەت!..

باكەڭ ۇلىقتانا جىميىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىردى دە، كوزىلدىرىگىن كيىپ، باپتانىپ تۇرىپ ۇلكەن اكىمنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقۋعا كىرىستى. قالىپتى ءداستۇر ىڭعايىنداعى مەرەكەلىك قۇجاتتا مارات بەيسەنوۆيچ قازىبەكوۆتىڭ ەڭبەك جولى، اتقارعان بارلىق قىزمەتى ەسكە سالىنعان ەكەن. عۇمىربايان شەجىرەسى مەرەيتوي يەسىنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلۋىنەن باستالىپتى. سول جىلى، سول اي، سول كۇنى سول جەردە، سول اتا-انادان تۋعام… تۋعان. مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇس… كەن. تاريح فاكۋلتەتىنە. 1961, ياعني ءدال سول جىلى قىزىل ديپلوممەن، ۇزدىك ءبىتىر… گەن. اسپيرانتۋرا… بىراق اسپانداعى عىلىمنان جەردەگى ناقتى ەڭبەك جولىن ارتىق ساناپ، بىتكەن، قورعاعالى تۇرعان جۇمىسىن كەيىنگە شەگەرىپ… باسقا ءبىر، ءونىمدى، ۇتىمدى، حالىققا دا پايدالى جاڭا جول تاپقان كورىنەم. ياعني، مەن ەمەس، اناۋ. وسى كەزدەن باستاپ مەنىڭ، ياعني مۇراتتىڭ بار ءومىرى سىرتتا قالادى دا، ونىڭ، ياعني ماراتتىڭ باسقا ءبىر تاعدىرى قيالاي تارتىلادى. قالاي تارتىلسا دا، ءوزىمنىڭ جالعاسىم ەكەن دەيمىن. سونىمەن مارات اۋىلعا، اۋىل بولعاندا، تۋعان جەرىنە ەمەس، قايىن جۇرتىنا، وسى وبلىس، وسى اۋدانعا كەلگەن. مۇنداعى ەل جىگەرلى جاستى جاتىرقاماي قابىل الادى. ال ول، ياعني مەن… ءومىردى تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن… قويشى ايتەۋىر، يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپپىن. ەندى مىنە، اتاقتى بيزنەسمەن. ءبىزدىڭ، نەبارى قازاقى، شالعاي اۋدان ورتالىعى بولسا دا، ۇلكەن بيزنەس ۇيىتقىسىنا اينالىپ بارا جاتقان باركەنت… الدە جاركەنت، سارقانت، جوق، …كەنت، وي، ءتايىرى-اي، ماركەنت ەدى عوي، ءيا، ءمار… كەنتتىڭ تۇعىر، تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالعان. اۋدانعا عانا ەمەس، بۇكىل وبلىسقا تانىمال ەكەم!.. ءوز ءومىربايانىمدى ءوزىمنىڭ ەسىمە تۇسىرگەن رەسمي قۇتتىقتاۋدان، ۆيتسە-اكىمنىڭ ودان سوڭعى قوسىمشا سوزىنەن، كەيىنگىلەردىڭ ۇستەمە ماداعىنان جيناقتاپ، قورىتىپ ۇققانىم – باسىما سىيمايتىن، ءوزىم دە سەنگىسىز عاجايىپ ەدى. ءبىز بالجان ەكەۋىمىز ۇلگىلى شاڭىراق يەسىمىز. ءتورت بالا تاربيەلەپ ءوسىرىپپىز. ۇلكەن ۇل – الدەبىر بانكتىڭ توراعاسى. بۇگىن الگى اتاۋلى جيىننان شىعا الماعان. ودان سوڭعى قىز – شەت ەلدىك الدەبىر الپاۋىتقا ۇزاتىلعان. جەر شالعايلىعىنان ەمەس، جاس سابيىنە قارايلاپ، بۇگىنگى تويعا كەلە الماعان. كىشى ەكى قىز – ولار دا الىستا، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ارنايى «بولاشاق» پروگرامماسى بويىنشا، امەريكادا وقىپ جاتىر ەكەن. ءبارى دە حالقىنىڭ ابىرويلى، اۋىر جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن اكەلەرىنىڭ تويىنا ارنايى قۇتتىقتاۋ جولداپتى. بۇل تاراپتا باسقا، ازىرشە كەنجە، تاعى ءبىر ۇل بار ەكەن. اكەسىنىڭ جولىن قۋاتىن ناعىز بيزنەسمەن بولادى، بەسىكتەن شىعا سالا قاز تۇردى دەستى. قوشامەت سوزدەر ىڭعايىنا قاراعاندا، اقىر تۇبىندە ۇلەس سالماعى باسقا بالالاردان اسىپ تۇسەتىن سياقتى. كەيبىرەۋلەر باسقا باس قوسىلسىن، سۇتكەنجە – الدا دەپ جاتتى. جاس توقال، ارينە، جالعىز ۇلمەن توقتامايدى. ءجون-اق. باعزى ءبىر زاماندا ورتاسى ويىلىپ، قۇتى كەمىگەن قازاق ەسەلەپ كوبەيسىن!

توي دۇرىلدەپ ءجۇرىپ جاتىر. ۋا، شىرقا… بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ! قاشان سۇراعانىمدى، قالاي قۇيىلعانىن بىلمەيمىن، ءومىرى قۇمارتپاعان اق اراقتان ءتورت-بەس رۇمكە تاستاپ الىپپىن. وسىنشاما تابىسقا جەتكەنىمە ءتاۋبا دەيمىن. بايمىن، بارمىن. بىراق ەڭ ۇلكەن جەتىستىگىم – بالالارىم. ۇلكەن ۇل، جان-جۇرەگىمنەن جارالعان تۇڭعىشىم قازىردىڭ وزىندە… تاك-تاك… سابىر، سابىر… ەرتەڭ كەلىستىرىپ ىشەم، بۇگىن تارتىنا تۇرعان ءجون. توي يەسى بولعان سوڭ، توردە وتىرعان سوڭ، جۇرتتىڭ بار نازارى مەندە. ونىڭ ۇستىنە، ماناعى… ساقشىلارىم توڭىرەكتەپ… باتپايدى، بىراق قىڭقىلداپ… ولاردىكى دە ءجون. اسپا، تاسپا. ونسىز دا دۇنيەنىڭ تۇتقاسى قولىڭدا تۇر. قولىما قارادىم. ەكى قولىمدى جەكە، جەكە. سودان سوڭ بەتتەستىرىپ. ەشتەڭە دە جوق. مەنىڭ قولىمدا تۇتقا تۇگىل، اراق-شاراپ قۇيىلعان شيشانىڭ ءوزى جوق. قايتادان ەسىمدى جيدىم. بار جاعدايدى باعامداپ، ويلانىپ، تولعانىپ، كەسىپ، ءپىشىپ… وتىرمىن. تورگە ءبىر، وزىمە ءبىر قارايمىن. راس، مەن دەگەن – ول. ول دەگەن… – مەن ەمەس. سوندا قالاي بولدى؟ سولاي. سولاي بولدى. شىندىقتى مويىنداۋ كەرەك. دەسە دە، اۋەلگى داعدارىس كەيىنگى سۇيىنىشكە ۇلاستى، قىزعانىش جوق، ريزاشىلىق قانا بار.

كوبىنە ءوز ورنىمدامىن. كەيدە تورگە شىعىپ كەتكەندەيمىن. تومەندەگى ورىننان توردەگى ورىن تاۋىرىرەك ءتارىزدى. مىنە، تاعى دا ءتور. سول مەزەتتە يىقتاسا، قاتار وتىرعان بالجاننىڭ جۇپار لەبى بەتىمە ءتيدى. ارىدا وتىرعان، قۇشاعى وتتى توقالدان الدەقايدا تارتىمدى كورىنەدى. ومىرلىك قوساعىم عوي. جاس كەزىندە، ارينە، بۇگىنگى كۇندەسىنەن ون ەسە كورىكتى بولدى. كوركىنەن بۇرىن قىلىعى. قىلىعىنان اسقان جىبەك مىنەزى. اق-ادال جار ەدى. قاپىدا ايرىلدىم دەمەسەم…

كەلەر ساتتە اۋەلگى ورنىمدا وتىر ەكەم. تاعى دا وزىنەن ءوزى شۇپىلدەپ تولعان رۇمكەگە قول سوزىپ ەدىم. الدەكىم سىرتىمنان قاۋسىرا قۇشاقتادى – ماناعى مەيىربان مەنەدجەر ەكەن. بۇكتەتىلە ەڭكەيىپ، قۇلاعىما سىبىرلادى:

– اقساقال، شارشاپ وتىرعان جوقسىز با؟

– كىسى ءوز تويىندا ءوزى شارشامايدى، – دەدىم، مەيىرلى، مەرەكەلى ساتىمدە ءتاتتى قيالىمدى ورتا بەلىنەن ۇزگەن باعىنىشتى كىسىگە ۇناتپاي قاراپ.

قامقورشىم بىردەن باسىلدى.

– اعا، – دەگەن، وكتەم ەمەس، كىشىك اۋەزبەن. – اعا، الاي-بۇلاي… نەتىپ قالساڭىز، بار كىنا ماعان اۋادى عوي…

سوندا عانا قايدا وتىرعانىم، ناقتى كىم ەكەنىم ەسىمە ءتۇستى.

– قام جەمە، باۋىرىم، – دەدىم كۇبىر ەتىپ. – ساعان ءسوز كەلتىرمەيمىن. قۋانىش، تولقىنىس ۇستىندە ءوزىم دە اڭداماي قالىپپىن. ەندى تاتىپ المايمىن. شىن ءسوزىم…

– ءسىز مەنى تەرىس ءتۇسىندىڭىز، – دەدى قامقورشى باۋىرىم مۇلدە جۋاسىپ. – مەن ۋ-دۋدان مازاڭىز كەتتى مە دەگەنىم عوي…

– راس، – دەدىم. – قازىرگى مۋزىكا كىسىنى قاراپتان شارشاتادى… ەندى ۇيگە كەتسەم دە بولار ەدى، بىراق مانا مەن شىققان ەسىك قايدا قالدى؟ – دەدىم ورايسىز جاعدايىم ەسىمە ءتۇسىپ.

– ءوزىڭىز بىلەسىز، اقساقال، – دەدى قامقورشىم ەرىكسىز جىميىپ. – ماعان كەرەگى – تىنىشتىق قانا. – سودان سوڭ تورگە قاراپ، باعجاڭ ەتە ءتۇستى. – انە… – دەدى قىرىنداي بەرە. – شەفتىڭ ءوزى نازار اۋدارا باستادى… – ءسوي دەدى دە، جىلىسىپ جۇرە بەردى.

مەن تۇقىرا ەڭكەيىپ، ازعانا وتىردىم. بايقايمىن، كوزىمەن تەسىپ، ءىشىپ-جەپ بارادى. ءوز كوزىم ءوزىمنىڭ وڭمەنىمنەن وتكەندەي. شىداپ بولمادى. مەن نە، قىلمىسكەرمىن بە سونشاما. مەن دەگەن – مەن. ءوزىم. ءوز بەينەمدە وتىرمىن. ال اناۋ كىم؟ مەنىڭ ءتۇر-ءتۇسىمدى، عۇمىر بەلەستەرىمدى، ۋادەلى قالىڭدىعىمدى سۇراۋسىز يەلەنگەن؟ ىزا بۋىپ، باسىمدى كوتەرىپ، جالت قارادىم. ەندى مەنىڭ ەكى كوزىم قاتارىنان وق بولىپ قادالعانداي. اناۋ، ياعني مارات جانە سوعان قوسا بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ دەگەن، مەنىڭ جۇمباق كەيىپتى ۇقسارىم، الدە سىڭارىم، الدە… شورت ءبىلسىن، كىم ەكەنىن… بەتىنەن ساز بالشىقپەن ۇرعانداي، ءوڭى بۇزىلىپ، كوزى باقشىرايىپ، باسى قالت ەتىپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا شالقالاي بەردى. سودان سوڭ بويىن جيىپ، تەڭسەلە بەرە ورنىنان تۇردى. ەكەۋىمىزدىڭ جانارىمىز ەرىكسىز تۇيىسكەن. سول ساتىندە جالپ ەتىپ، قاراڭعىلىق ءتۇستى.

جالپ ەتىپ، جەر-دۇنيەنى قاراڭعى تۇنەك باستى. مەڭ-زەڭ بولىپ، ازعانا وتىرعان مەڭىرەۋ تىنىشتىقتان سوڭ تىربانىپ ورنىمنان كوتەرىلدىم. قولىمدى سوزىپ ەدىم، تاس قابىرعاعا ءتيدى. سيپالاي بەرە قالت بوگەلدىم. دوڭگەلەك بۇدىر. ءسىرا، الدەنەندەي تەتىك. امالسىز باسىپ ەدىم. جارىق قايتا جاندى. سامالا ەمەس، ادەپكى. سالتاناتتى ساراي ەمەس، قۋىقتاي تار بولمە – مانا قانشاما قارمانعاندا تابا الماعان تار بوساعادان وتە بەرە، توبەدەن سارعىش كولەڭكەلى، سۇرىقسىز جەتىم ليۋسترا سالبىراعان، قابىرعادان ەدەنىنە دەيىن كىتاپ ىبىرسىعان، ەسكى ديۆانى جاپىرايعان، جەتىم ستولدى، جاداۋ، جارلى پاتەر – ءوز ۇيىمدە تۇر ەكەم. ابدىراعانىم سونداي، تاقىر ەدەنگە سىلق ەتىپ وتىرا كەتىپپىن. قانشا وتىرعانىمدى بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە سۇيرەتىلە ەڭبەكتەپ، اسىلا شىعىپ، ورتاسىن ويا سىقىر ەتكىزىپ، توسەك-ديۆانىما قۇنىسا شوكەلەدىم. ءوزىم. ءوز ءۇيىم. سىقالعان كىتاپ سورەلەرى، ەدەندە، بۇرىشتا جينالعان، كەي تۇستا رەتسىز شاشىلعان تاعى قانشاما كىتاپ. يقى-جيقى ستولىم دا ورنىندا. قوبىراعان قاعاز، شيماي جازۋ. ءبىرى كوك، ەكىنشىسى قارا پاستالى ارزان تەگىرشىك اۆتوقالامنىڭ ەكەۋى قاتارىنان جاتىر. بەرگى، سول جاق بۇرىشىندا تۇقىل، جۋان مايشام، تۇبىندە جارتىلاي اشىلعان قوراپتى سىرىڭكە. ءبارى ورنىندا، ءبارى دۇرىس. وسىنداي دا قىزىق ءتۇس بولادى ەكەن. كەدەيلىكتى كىم تىلەيدى، بايلىقتان كىم قاشادى. ءسىرا، كوڭىل تۇكپىرىندەگى ءبىر قيال. ارينە، ميلليونەر بولىپ كەتسەم دە، تاڭداپ تاپقان عىلىمنان قول ۇزبەيمىن عوي. قارىمىم ۇزارىپ، كۇش-قۋاتىم ارتا تۇسەدى. كۇنكورىس جايىنا الاڭدامايسىڭ، كىتاپ شىعارۋ ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. بىراق قۇرعاق قيال – اسسا پارىقسىز تۇسكە عانا اينالادى. پارىقسىز عانا ەمەس، قيسىنسىز ءتۇس. كەنەت… ءۇستى-باسىما قاراپپىن. قىلاۋ تۇسپەگەن ءساندى، قىمبات سموكينگ… سيپالادىم. شەشتىم. ۋىستاپ، تارتىپ، اۋدارىپ، اينالدىرىپ، مۇقيات تەكسەردىم. شىنايى، ناقتى. ەسىگى قيسايعان جامان شيپانەرىمە اپارىپ ءىلدىم. تاپ-تازا، بۇلعارىسى جىبەكتەي قارا ءتۋفليىمدى دە شەشتىم. ونى دا تابانىنا دەيىن توڭكەرىپ، ۇلتانىن شەرتىپ كوردىم. سىقىر ەتكىزىپ اشىپ، شيپانەردىڭ استىڭعى تارتپاسىنا قويدىم. كوبەلەكشە مەن كويلەك تە ءوز ورنىن تاپتى. ورنىن تاپپاعان – مىنا مەن عانا… اقىرى، جىرتىق مايكى، شولاق ترۋسيمەن عانا تۇرعانىمدى اڭداپ، جامىلعىش حالاتىمدى ىزدەدىم. جوق. سوندا عانا ەسىمە ءتۇستى. مانا، سۋداي جاڭا كيىنگەن امبەباپ دۇكەندە قوقىر جاشىككە تاستالىپ ەدى عوي. ەندى جارقىن دۇنيەگە قايتا بارعىم كەلىپ كەتتى. كونەتوز حالاتىم قالعان دۇكەنگە ەمەس، ارينە. توي ءوتىپ جاتقان التىندى سارايعا. البەتتە، بۇل قالپىمدا ەمەس. اسىعىپ، اپتىعىپ، قايتادان اۋەلگىدەي كيىندىم. جارىقتى ءوشىرىپ، جاڭا عايىپتان كەلگەن ورنىما بارىپ تۇردىم. ەكى مينۋت… بەس مينۋت… تۇتاس ءبىر ساعاتتاي كورىنگەن. جارقىراپ كۇمىس ليۋسترالار جانبادى. ءساندى ساراي ايقارا اشىلمادى. امال جوق، ءوزىمنىڭ جۇپىنى پاتەرىمدەگى جەتىم شامنىڭ تەتىگىن باستىم. ەشتەڭە وزگەرمەگەن. ماناعى جاداۋ كورىنىس بۇرىنعىدان دا جايداقتالا تۇسكەندەي. ويلانىپ ازعانا تۇردىم. ءسال-ءپال قاتەلىك جىبەرىپپىن. بار كەرەمەت كۋحنيادان باستالىپ ەدى عوي… شام اتاۋلىنى تۇگەل ءسوندىرىپ، كۋحنيادا وتىرمىن. ماناعى، الدە كەشەگى، الدە باعزى ءبىر زامانداعى ۇقساس احۋالدى ەلەستەتۋگە تىرىسام. الاي، الاي، بىلاي. ءداپ سولاي. تەك قاراڭعىلىق… سونشاما قويۋ ەمەس. قويۋ، بىراق تۇنەك ەمەس. سىرتتا، كولدەنەڭ كوشەدە ءارلى-بەرلى وتكەن ءماشينالاردىڭ تۇنشىعىڭقى دىبىسى ەستىلەدى، جاعىلعان شامداردىڭ سۇلەسى اڭدالادى. ءبارىبىر ءتۇن. ءتۇن ورتاسىنا تاقاۋ. جايلاپ ورنىمنان تۇردىم. كوزىمدى تارس جۇمدىم. بەتىمدى وڭعا بۇردىم. ەكى قادام. ۇشىنشىدە جاقتاۋىنا يىعىم ءتيىپ، كۋحنيانىڭ ەسىگىنەن ءوتتىم. ەندى ەپتەپ بەس قادام ءجۇرۋىم كەرەك. الدە التى. ءدالىز تاستاي قاراڭعى بولۋعا ءتيىس. باعانا كوزىم اشىق ەدى عوي. اشتىم. شىنىندا دا قاراڭعى. بىراق كوزگە تۇرتكىسىز ەمەس. بۇلدىراعان بوزامىق بار. ايتكەنمەن، الدى-ارتىڭ، وڭ-سولىڭ ايىرعىسىز. ءجۇرىپ كەلەم. ءتورت… بەس… التىنشى قادامدا قارسى قابىرعاعا تىرەلدىم. وڭعا بۇرىلام. جانە ءسال قىرىن. ەكى قادامنان سوڭ ەسىك. بوساعادان اتتادىم. كوز شاعىلدىرىپ، جارق ەتىپ جانبادى. ازعانا بوگەلىستەن سوڭ ءوزىم جاقتىم. ادەپكى جۇدەۋ كورىنىس. ءوز ءۇيىم، ولمەلى توسەگىم…

ەرتەڭىنە تۇياق سەرىپپەي، تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپپىن. اتىپ تۇرىپ، شيپانەرگە ۇمتىلدىم. ءساندى، قىمبات سموكينگ ءوز ورنىندا. قارا تۋفلي دە. ال ەسكى حالاتتىڭ جۇرناعى دا جوق. مەن دە… ءوز قالپىمدا سياقتىمىن. اناۋ ەمەس، مەن. مەنىڭ ءوزىم. ءوز قالپىمدا، ءوز ورنىمدا. اقىل-ەسىم ءتۇزۋ. ءتۇزۋ سياقتى. ازعانا ماستىق تارقاعان. بىراق تۇندەگى ەلەس كوز الدىمدا. شيپانەردى قايتادان اشىپ، قارا سموكينگتى قولىممەن ۇستاپ، انىقتاپ كوردىم. كەشەگىدەي. ەلەس ەمەس، سۋرەت ەمەس، ناقتى ءوزى، زات. مەندە بۇرىن مۇنداي كيىم بولماعان. تۇندەگى تويدان تابارىك. ايناعا قارادىم. ءوزىم. كەڭ ماڭدايىم، ايالى قوڭىر كوزىم، قۇس تۇمسىعىم، شۇناق قۇلاعىما دەيىن. مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ. بۇگىنگى جاسىم… تۋرا ەلۋ بەستە. تۋعان كۇنىم… كەشە… كەشە تولىپپىن ەلۋ بەسكە. وسى كەشە عانا ەكى بەستىك – مەرەيلى بيىك رەتىندە تويلادىم. مەن… ەمەس ەكەم. اناۋ… جارايدى، ول شىركىن تۇرا تۇرسىن. اۋەلى ءوزىمدى تۇگەندەپ الايىن. ەلۋ بەس. ءسال قارتاڭ كورىنەم بە، قالاي. سامايىم اق قىلاۋ. ءبىر كەزدەگى جازىق ماڭدايىما ءۇش قاتار، كولدەنەڭ ءاجىم تۇسكەن. كوزىمنىڭ قيىعى شاشىراعان. ەكى ەزۋىمدە تاعى دا قيعاش سىزىقتار. ەلۋگە ەر كەيپىمدە جەتىپ ەدىم. ەندى مىنە… تۇرمىس تالقىسى، سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلداعى. تۇرمىس تالقىسى عانا ەمەس. رۋحاني كۇيرەۋ. بولاشاقتان ءتۇڭىلىس. وتارلىق كىسەنى بۇزىلسا، ەركىندىككە شىقساق، ۇلتتىق عىلىمعا دا جول اشىلادى دەپ ءبىلۋشى ەدىڭ. ەركىندىك كەلدى. ۇرلىق-قارلىقتىڭ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ ەركىندىگى. سەنىڭ عىلىمىڭ – قاجەتسىز، ءوزىڭ – بوگەسىن بولىپ شىقتىڭ. بۇرىن كەۋدەڭ باسىلىپ تۇرسا دا، ءوزىڭدى كىسى ساناتىندا كورۋشى ەدىڭ. ەندى مىنە. ەشبىر ەسەپتە جوقسىڭ. ليۋمپەن-پرولەتاريات. جالعىز سەن ەمەس، بۇكىل عىلىم، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى تۇگەل. بۇگىنگى زاماننىڭ تۇلعاسى – سىلدىر ءسوز ەمەس، سىقىر اقشا. ياعني، قالىڭ كىتاپ ەمەس، جۋان قالتا. اقشا دەگەنىمىز، قالتا دەگەنىمىز – اناۋ. اناۋ ەمەس، سەنىڭ ءوزىڭ. تاعى دا شاتىسا باستادىم. مەن، مىنە، بارمىن. اناۋ دا… بار. ەكەۋمىز. بۇل ەكەۋىمىز اعايىندى ەمەس، ەگىزدىڭ سىڭارى ەمەس، كولدەنەڭ، كەزدەيسوق ۇقسار دا ەمەس… ءبىر-اق كىسىمىز. ءبىر كىسى – قاق جارىلعان ەكى تاعدىر. قالايشا؟ زامانعا دا، قوعامعا دا كەيىستى ىسىرا تۇرىپ، ەڭ اۋەلى ءوز باسىمداعى ەرەكشە احۋالدىڭ ءمان-ماعنا، بولمىس-ءبىتىمىن انىقتاپ الۋىم كەرەك ەكەن.

ءسويتىپ، مۇرات پەن مارات. تۋعان جەرىمىز ءبىر، دۇنيەگە كەلگەن جىلىمىز، ايى، كۇنىنە دەيىن، ءتىپتى، ءسوز جوق، ساعات، مينۋت، سەكۋندىنا دەيىن سايكەس. ءبىر اتا، ءبىر انادان جارالىپپىز. ءبىر شاڭىراق استىندا وستىك. مەكتەپتە، ودان سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ەكەۋلەپ… ەكەۋ ەمەس، جالعىز ءوزىم وقىدىم… وقىدىق. اسپيرانتۋرا – ول دا، مەن دە… ازىرشە بىرگەمىز. ياعني، تۇتاس. جالقى. ءبىر كىسىمىز. بولسىن. ءيا، اسپيرانتۋرا. مىنە، جولىمىزدىڭ ايرىلعان تۇسى. ۇزاق ەكى جىل بويى ەمەس. ەكىنشى ءبىتىپ، ءۇشىنشى جىلعا اياق باساردا، جازعىتۇرىم…

تاپتىم! بالجان جوعالعان كۇنى ەكىگە جارىلىپپىز!..

مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ العاشقى جىلىندا-اق ءوزىمنىڭ عىلىمعا يكەمدىگىمدى تانىتقان ەدىم. اتاقتى تاريحشى، ەسىم-سويىن اراعا سالماي-اق قويايىن، پروفەسسور اقساقال ءوزى وتكىزگەن ءدارىس، وعان جالعاس سەمينار ساباقتارى، جىل اياعىنداعى كۋرس جۇمىسىنان سوڭ تالايىمدى تانىپ، ءوز قامقورلىعىنا الدى. مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەت تۇرىپتى، ودان سوڭعى كەزەڭ – ارتىق-كەم ەمەس، ون-ون بەس جىلدىق عىلىمي باعدارلامامدى جاساپ بەرگەن ەدى. باستاپقى الاش وقىعاندارىنىڭ تاعىلىمىن تانىعان، تار زاماندا ءوسىپ جەتكەن، اۋەلدە 38-جىلى، ودان سوڭ 51-جىلى، العاشقىسى ون جىل، كەيىنگىسى ءتورت جىل، – ەڭ ءونىمدى، قايراتتى كەزەڭىن تۇرمە مەن لاگەردە وتكىزگەن، بىراق جاسىماعان، قاتايعان، اۋەلگى بەتىنەن تايماعان، وزگەشە تاعدىرلى، كەمەڭگەر كىسى ەدى. تەك سوڭعى كەزدە دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعان. بار اماناتىن ماعان ارتپاق ەكەن. باسى بوستان كۇننىڭ وزىندە سەزىكتىلەر قاتارىندا، باقىلاۋ استىندا جۇرگەنمەن، بەتتى، بەدەلدى، وقۋ بىتىرەتىن جىلى رەكتورعا دەيىن بارىپ، مەنى اسپيرانتۋراعا الىپ قالدى. تاقىرىبىم تاماشا – «حورەزم جانە ءداشتى-قىپشاق، XII-XIII عاسىرلار شەگى» دەپ اتالاتىن.

«بۇل – ءبىر كانديداتتىق ەمەس، بەس دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ تاقىرىبى، – دەگەن اقساقال. – ۋنيۆەرسيتەتتەگى ديپلومدىق جۇمىسىڭ – باستاپقى، ءساتتى بارلاۋ. ەندىگى ۇلكەن شارۋاڭ – ايرىقشا كۇردەلى. ون جىلدىق، جيىرما جىلدىق تىنىمسىز ەڭبەك. ال ازىرشە نەگىزگى تۇرعىلارىن بايىپتاپ، ۇستىنەن قالقىماساڭ دا، تەرەڭىن تۇگەسپەي، شاعىن مونوگرافيا جازىپ شىعاسىڭ. قازىر زامان ءسال-ءپال كەڭىگەن تۇس، «وتتەپەل» – جەكە تۇلعاعا تابىنۋ زارداپتارىنان سوڭعى ازعانا «جىلىمىق». باسقا بارلىق جۇرت يگىلىگىن كورىپ، قاجەتىنە قاراي، ۇتىمدى پايدالانىپ جاتىر. تەك ءبىز عانا، ەسكى سوراپ، وتكەن زاماندا تۇرعان. بۇلاي قالا بەرۋگە ءتيىس ەمەس!..» – دەگەن.

سولاي قالا بەردى. «اسپاننان شۇعا جاۋسا، قۇلعا ۇلتاراق تيمەيدى» دەگەندەي، ءبىز – قۇلداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قورى ەدىك. 32-جىلعى عالامات اشارشىلىق، ونىڭ ارعى جاعىنداعى، بەرگى جاعىنداعى، ايرىقشا قاتاڭ، تۇبەگەيلى رەپرەسسيادان سوڭ مۇلدە جانىشتالىپ، جەر بولعانبىز. ەندى قازاقتى وتارلاۋدىڭ، ءبىرجولا قۇرتۋدىڭ جاڭا كەزەڭى – «تىڭ يگەرۋ» دەگەن قارىمدى ناۋقان باستالدى، جات جۇرتتىق باسقىنشىلاردى ءجۇز مىڭداپ قونىستاندىرىپ جاتىر، بۇكىل سولتۇستىك، ورتالىق وبلىستاردا قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز، تەاتر، مادەنيەت وشاقتارى جاپپاي جابىلسا، قالعان تاراپتا دا جان-جاقتى جانىشتاۋ كۇن ساناپ قارقىن العان. حالىقتى ۇلتتىق سانادان ايىرىپ، ۇلتانعا اينالدىرۋ ساياساتى ابدەن كۇشىنە ەندى. قازاققا قاتىستى ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، ۇلتتىق داستۇرلەر تۇگەل ارتتا قالعان، كەرتارتپا، زياندى دەپ تابىلدى، قازاقتىڭ ءتىلى شەتكە قاعىلىپ، وتكەن تاريحى مۇلدە مانسۇق ەتىلدى. جوعارىدان – ماسكەۋدەن تۇسكەن جارلىقتىڭ رەسپۋبليكاداعى ەڭ بيلىكتى داڭعىراسى – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا تارابىنداعى حاتشىسى – نۇرقان جانگەلدين دەيتىن جاندايشاپ بولاتىن. باسقا جۇرت، ەڭ اياعى، قارايلاس، كورشىلەس، تاعدىرلاس قىرعىز، وزبەككە دەيىن ولگەنىن ءتىرىلتىپ، وشكەنىن تۇتاتىپ جاتقاندا ءبىز ەسكىلىكتى مۇلدە جاۋىپ قويدىق، وتكەندەگى تاريحي تۇلعالار، بۇرىننان تيىم سالىنعان ارىستار تۇرىپتى، ارا-كىدىك ساناتقا ءىلىنىپ جۇرگەن كىسىلەرىمىزدىڭ ءوزىنىڭ ءجون-جوباسى ايتىلا قالسا، قانشاما ايعاي شىعاتىن. ءتىپتى، انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەت، ەجەلگى تاريح توڭىرەگىندە قالىپتى، بەيتاراپ ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى سۇمدىق كورىنەتىن. ەڭ اقىرى – دومبىرا ۇستاۋدىڭ ءوزى كۇنا دەپ باعالاندى. قازاققا تىكەلەي قاتىستى اڭگىمەنىڭ بارلىعى ساياسي قىلمىس، ۇلتشىل زيانكەستىك ەكەن. قايداعى تاريح! مەنىڭ بار ءىسىم باستان-اياق تەرىسكە شىعۋعا ءتيىس ەدى. ايتكەنمەن، قاي تاراپتا دا امبەباپ ماركستىك تانىم، لەنيندىك ەكشەۋ، پارتيالىق كوزقاراس دەگەندەي، سىنالاي وتىرىپ، قيالاي تارتىپ، الدەبىر ناتيجەگە جەتۋىم ىقتيمال; ياعني تيەسىلى تاقىرىپتى تۇبەگەيلى قامتي الماسام دا، بولاشاق ۇلكەن زەرتتەۋدىڭ سۇلباسىن جاساپ، دەرەكناماسىن تۇگەندەپ، نەگىزگى تۇرعىلارىن ايقىندادىم، ەندى وزا شاپپاسام دە قاتاردان قالماي، قاجەتتى ديسسەرتاتسيانىڭ باسىن قايىرىپ ۇلگەرۋىم مۇمكىن ەدى. عىلىم سالاسىنداعى العا قويىلعان اۋەلگى ماقسات تا سول بولاتىن.

بىراق جولىم كولدەنەڭنەن كەسىلدى. ءبىزدىڭ اقساقال ەشتەڭە وزگەرمەگەنىنە، كەرىسىنشە، باسقاعا كەڭ دۇنيە ءبىز ءۇشىن تارىلا تۇسكەنىنە كوزى جەتىپ، قاتتى تورىعىپ ءجۇر ەدى، اقىرى، ءبىر-اق كۇندە فانيدەن كوشىپ كەتە باردى. مەن اسپيرانتۋرانىڭ ەكىنشى جىلىن ەڭسەرگەم، كانديداتتىق مينيمۋم اتالاتىن مىندەتتى ەمتيحاندار وتكەرىلگەن، قاجەتتى تاقىرىبىما بويلاي ەنگەم، العاشقى ءبولىمنىڭ قارالاي نۇسقاسى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ تە قويعان. ەندى… جاڭا جەتەكشى تاعايىندالدى. قىرماساقال. دوكتور، پروفەسسور، سوتسياليستىك ءداۋىر مامانى، كولحوزداسۋ كەزەڭى تۋرالى جۋان كىتاپ جازعان، حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعى، كوتەرىلىسى جوق، اشارشىلىق ايتىلمايدى، كەدەيلەردىڭ تالابى، جالپى جۇرتتىڭ باراقاتقا جەتۋى، ءبارى تاماشا عوي. مەنىڭ مۇلدە بوتەن تاراپتاعى جۇمىسىم ونداي تاماشا بولماي شىقتى. باستان-اياق تاريحي تۇرعىدا تەرىس، ساياسي جاعىنان قاتە كورىنەدى. ماسەلەن، حورەزم مەن قىپشاقتىڭ ومىرلىك مۇددەسى قاراما-قايشى دەيسىڭ. كەرىسىنشە، بىرلىكتە بولدى. قايىر حاندى اشكوز قاراقشى، اقىلسىز زۇلىم، ءتىپتى، وپاسىز ساتقىن ەتىپ كورسەتەسىڭ. ناعىز ۇلتتىق باتىر ەمەس پە. حورەزم مەن شىڭعىس حان اراسىندا سوعىس باستالعاندا قىپشاقتار ەشقانداي قارسىلىق جاسامادى، موڭعول تۋىنىڭ استىنداعى جالايىر، قوڭىرات، كەرەي، نايماندى تۋىس ساناپ، سولارعا قوسىلىپ كەتتى دەيسىڭ، سەن بىزدىكى دەپ وتىرعان نايمان مەن جالايىر، كەرەي، قوڭىراتىڭ – تەك اتتارى عانا ۇقساس، مۇلدە بوتەن جۇرت. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، ەگەر الگىلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اتالارىمىز بولىپ شىقسا، موڭعول قايدا قالادى؟ حورەزم تۇرىپتى، اناۋ رەسەيدى كىم جاۋلاعان بولىپ شىعادى؟ مۇنىڭ اتى نە؟ ەكىنشىدەن، سەن ماقتاپ وتىرعان قىپشاقتار تۇگەل ساتقىن بولىپ شىققان. ءوز وتانىنا ءوزى جاۋ. ول از بولعانداي، بۇگىنگى قىپشاقپەن جالعاستىرىپ، قازاقتىڭ ءبىر اتاسى ەتىپ كورسەتەسىڭ. سوندا، ايتپاساڭ دا كوكەيىڭدە تۇر – ۇلى ورىس حالقىنىڭ تۋىن تىككەن كيەۆ رۋسىمەن جاۋلاسقان پولوۆەتس قىپشاقتار دا سەنىڭ اتاڭ با؟ قايدان بارىپ شىقتىق؟ ا؟.. جوق، شىراعىم. قازاق – كۇنى كەشە عانا بوي كوتەرگەن باسقا ءبىر جۇرت. ارتتا قالعان، جابايى. وزىندىك تەرريتورياسى، مەنشىكتى شەكاراسى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بولمادى. كورىنگەننىڭ تەپكىسىندە، مۇلدە ازىپ-توزىپ بارا جاتقاندا «لەنيندەي كۇن شىعىپ، – جارقىراپ اتتى تاڭ!..» گيمندى بىلەسىڭ بە، كۇندە تاڭەرتەڭ راديودان ايتىلاتىن؟ «قاراڭعى تۇماننان جول تاپپاي تۇرعاندا…» «ورىستىڭ ۇلى ەلى قۇراعان!» سەن نەمەنە، كوكتەن ءتۇستىڭ بە؟ اقساقال… جاسادى، كەتتى. ال سەن… عىلىم قايدا، اتاق قايدا، ءبىر باسىڭنىڭ اماندىعىن ويلامايدى ەكەنسىڭ. قازاقتا ەجەلگى تاريح جوق! جوق! سوۆەتتىك تاريح قانا بار. قازاق تاريحى دەگەنىڭىز ۇلى وكتيابردەن سوڭ عانا باستالدى. ۇقتىڭ با!؟..

مىنە، وسىنداي كەرەمەت. ناتيجەسىندە، بار جۇمىسىم جارامسىز بولىپ شىقتى. تۇگەلىمەن قايتا جانە كەرىسىنشە جازۋىم كەرەك. ايتپەسە، ەڭ دۇرىسى – جاڭا تاقىرىپ. بالشابەك جەتەكشىم بەس-التاۋىن قاتار ۇسىنعان: «قازاقستان كاسىپوداقتارىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى»; «قازاقستان تەمىرجولى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا»; «بالقاشتاعى بالىق شارۋاشىلىعى»; «نەمەسە، – دەگەن، – ەسكىلىككە بەيىمدەۋ سياقتىسىڭ، «ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق يدەولوگياعا قارسى كۇرەس، 20-جىلدار». سودان سوڭ الدە كەكەتىپ، الدە مەيىرلەنىپ جىميعان: «مىنە، ەڭ جاقسى تاقىرىپ، قاجەتتى، ءزارۋ، ءوتىمدى: «تىڭ كوتەرۋ ەپوپەياسىنىڭ العاشقى كەزەڭى». كەيىن، سوڭعى كەزەڭدەردى قوسىپ، ۇلعايتا، تەرەڭدەتە زەرتتەپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياعا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك بار. مەنىڭ ءوزىمنىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىممەن. بايقايمىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە وعان دا شاماڭ كەلەدى. تەك وسى قازىردەن باستاپ بەتىڭدى تۇزەۋ كەرەك!..» مەنىڭ شامام كەلمەيتىن ەدى. كەلسە دە باعىتىم باسقا. تۇزەلۋىم، كەرى باعىتتا جۇمىس جاساۋىم مۇمكىن ەمەس.

قايتكەندە دە، اۋەلگى، اقساقال نەگىزدەگەن باعدار… مانسۇق بولدى. ۋنيۆەرسيتەتتە، وسى قالپىمدا جۇرسەم، ارى قاراي جالعاستىرا المايتىنىم انىق. جاڭا تاقىرىپتاردىڭ سيقىن كوردىك. ەندى قايتپەك كەرەك؟ اكادەمياعا قاراي بەت بۇرۋدان وزگە امال جوق سياقتى. وندا، تاريح-زەرتتەۋ ورتالىعىندا ءبىزدىڭ اقساقالدىڭ ءىزباسار شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ءبولىم باستىعى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن. ۇلكەن ۇستازدىڭ ۇيىندە تالاي رەت كورگەم، بۇدان سوڭ قارالى توپىراعىندا كەزدەسىپ ەدىك، ەندى ۋنيۆەرسيتەتتەن وپا تاپپايسىڭ، بىزگە قاراي ويىسقانىڭ ءجون دەپ ەدى. ءبىلىپ ايتىپتى. الايدا… ەكى ارالىقتا بالجان تۇرعان. مەنىڭ جالعىز ءوزىم اسپيرانتۋرانىڭ ازعانا ستيپەندياسىمەن ءايتىپ-ءبۇيتىپ جان باعار ەدىم، ۇيلەنە قالسام، جاتاقحانادان پاتەرگە شىعۋىم كەرەك، ءارى كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاقىسى… قازاق ءبولىمىن بىتىرگەلى وتىرعان بولاشاق مۇعالىم بالجاننىڭ ورىس جايلاعان الماتىدان الدەنەندەي قىزمەت تابۋى نەعايبىل. اكە-شەشەم كومەكتەسەدى، جاعدايىمىز بار دەگەن ءوزى. اي دالاداعى قايىنجۇرتقا يەك ارتۋدى نامىس كورىپ ەدىم. سونىمەن قاتار، ەشقانداي قىزمەت تابىلماسا، جاس ماماننىڭ قاراپتان-قاراپ ۇيدە وتىرۋى تاعى وبال. الدە، قىزدى اۋىلىنا جىبەرە تۇرىپ، بىرەر جىل دۇنيەنىڭ اڭىسىن اڭداسام با ەكەن. جوق. ازعانا بولسا دا ايرىلۋعا قيمادىم. ءبىر كەتسە، ءبىرجولا كەتەتىندەي. ءارى مۇنداعى جاعدايىم دا تىعىرىق. ءوزىم دە اۋىلعا بارىپ، ءۇش-ءتورت جىل قىزمەت اتقارىپ، از-مۇز قور جيناپ، قايتا ورالام با… وندا… قارايىپ، بار بىلىگىم كومەسكى تارتۋى تاعى مۇمكىن عوي. وسىندا قالسام… ۋاقىتشا بولسا دا ءبارىن تاستاپ، كەتىپ وتىرسام… قالسام… كەتسەم…

ويىم ونعا ءبولىندى.

ال قىز… بارىنە قۇپ ەدى. تەك قانا مەنەن ەكى ەلى اجىراعىسى كەلمەيدى. كەتسەڭ دە، قالساڭ دا بىرگە بولامىز دەگەن.

قايران بالجان!

مەن جاس كەزىمدە قىز-قىرقىنعا جۇلدىزدى بولدىم دەپ ايتا المايمىن. بىراق كوزەگەنىمدى قولعا تۇسىرمەي تىنباس ەدىم. بالجان مەنىڭ تۇزاعىما ءتىپتى وڭاي ءىلىندى. ەكەۋىمىز جاتاقحاناداعى بي كەشىندە تانىستىق. مەن ءۇشىنشى قاباتتا – اسپيرانتتار بولىگىندە تۇرام. قوڭىر كۇز ەدى. اۋەلگى جىلدى جاڭا باستاعام. قىز – ءتورتىنشى كۋرس ەكەن. اسەم ءارى قونىمدى كيىنگەن. دوڭگەلەك بەت، يمەك قاس، بوتا كوز، قىزىل شىرايلى، ءسال-ءپال تولىقشا كەلگەن ءورىم تال. ون جەتى، ون سەگىز جاسار، بالعىن كەيىپتە… جانە… تىم اڭعال، تاپ-تازا. البەتتە، جوعارعى كۋرسقا جەتكەن قىز اجەپتاۋىر اككى سانالادى، تىم ءارى كەتپەسە دە، كەمى ەكى-ءۇش جىگىتپەن كينوعا، تەاترعا بارعان، ەلەۋسىز ءبىر بۇرىشتا بۇزاۋشا جالاسىپ قالعان دەگەندەي. ال ءبىز… مەن – بۇلدىرگەن ەشتەڭەم بولماسا دا، ءوزىمدى كارى قاسقىر سانايمىن. سونىمەن، بىردەن كوزىم ءتۇستى ۋىزداي بويجەتكەنگە. بيلەدىك. قاتارىنان ەكى مارتە. ازعانا ۇزىلىستەن سوڭ ءۇشىنشى قايتارا. ەرتەڭىنە كينوعا باردىق. شىعا سالا، الاكولەڭكە ءبىر تۇستا، جاپىراعى ساۋدىراعان ەمەن اعاشتىڭ تاساسىندا بوگەلىپ تۇرا بەرە، ەرىكسىز سۇيىستىك. وقىس، قىسقا. ەرنى بال ەكەن. تۇلا بويى وت بولىپ جانىپ تۇر. مەن ەكىنشى قايتارا ەڭكەيگەندە، كوزى تۇمانىتىپ بارىپ، موينىن بۇرىپ اكەتتى. «ۋ مەنيا ەست مالچيك…» – دەگەن، جاساۋراعان، شاراسىز اۋەزبەن. ياعني، جىگىتىم بار… جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. «بىل دا سپلىل!..» – دەدىم زورلانا كۇلىپ. بولدى – كەتتى. «ەندى مەن بارمىن! ماڭگىگە، ءبىرجولا!..» شىنىندا دا، ءبىرجولا تابىسقان ەكەنبىز… تابىسقان سياقتى ەدىك. كەلەر اپتادا عوي دەيمىن، مەنىڭ كوكىرەگىمە شوگىر بولىپ قادالعان العاشقى جىگىتىن دە كوردىم. شىنىندا دا » مالچيك» – وزىمەن ءبىر كۋرس، ءبىر توپتا وقيتىن، نازىك ءبىتىمدى، سۇيكىمدى، اققۇبا بالا ەكەن. الدەنەگە وكپەلەگەن، كەيىستى قالىپتا، قىزدار بولمەسىنىڭ الدىندا تۇر. «سالەم جانە قۇرمەت!» – دەدىم دە، وزىمە تيەسىلى قىزدى جەتەكتەپ جۇرە بەردىم. سودان ەكى جىل بويى جۇبىمىز جازىلعان جوق. كينو، تەاتر. نەمەسە، جاتاقحانانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى كەشكىلىك كەزدەسۋلەر. ويلاپ تۇرسام، ۇزاق ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كۇندەر ەكەن.

ودان دا باقىتتى كۇن بولدى. سانام سان تاراپقا شاشىلعان داعدارىس كەزەڭدە. بۇ دۇنيەدە قيىندىق بولماي تۇرمايدى، بىراق ەڭ اۋىرى – ءارى-ءسارى احۋال. قالام با – كەتەم بە، كەتەم بە – قالام با… قالسام نە ىستەيمىن، كەتسەم قايدا بارام – شەشىمى ونشا قيىن ەمەس، بىراق تاڭداۋ – بولاشاق عۇمىرىڭدى ايقىندايتىن، وزگەشە جاۋاپتى جاعداي. ء«بىزدىڭ اۋىلعا بارايىق،» – دەدى ءبىر كۇنى بالجان. اكەسى پوترەبسويۋز – ياعني اۋداندىق تۇتىنۋ قوعامىنىڭ باستىعى ەكەن. بار جاعدايى تولىق. «مەكتەپتە مۇعالىم بولامىز، – دەدى. – ال سەن – ءبىر جىلدان سوڭ زاۆۋچ، ەكىنشى جىلى – ديرەكتور. جوق، مۇنداعى عىلىمي جۇمىسىڭدى تاستامايسىڭ، – دەدى ماعان باجايلاپ قاراپ الىپ. – سىرتتاي جالعاستىراسىڭ. نەمەسە، ءوزىڭ ايتقانداي، ءۇش-ءتورت جىلدان سوڭ قايتىپ كەلەمىز…»

سول كۇنى تاۋعا باردىق. مەدەۋگە قاراي استىق تا، ورتا جولدا اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، قىرعا كوتەرىلىپ كەتتىك. تاعى ءبىر بەلەستەن سوڭ ەڭىس، جاسىل بەتكەيگە تۇستىك. توڭىرەك تۇگەل اعاش، تىعىز بۇتالار، قاق ورتاداعى، ءۇي ورنىنداي، كوگالدى تەپسەڭگە توقتادىق. نەگە وسىنشاما ۇزادىق، نەگە وقشاۋلاندىق، بىلمەيمىن، انىعى – ويدا بوتەن ەشتەڭە جوق ەدى. قۇشاقتاسىپ، ايمالاسىپ، قىزۋ ءسۇيىسىپ، ازعانا وتىردىق. بالكىم، ءبىرتالاي ۋاقىت. سودان سوڭ باسقا ءبىر احۋال تۋعان. تاماعىنان مەيىرلەنە يىسكەگەن سوڭ ومىراۋىن اشىپ، تولىق ەكى انارىنىڭ اراسىنداعى ويپاڭعا ءتۇسىپپىن. سودان سوڭ… اق توسىنەن ءوپتىم. قىز مەنىڭ بۇرىن بولماعان وعاش قىلىعىمنان بوتەن ءبىر پيعىل اڭدالعانداي، ەسىن قالت جيىپ، شوشىپ كەتىپ ەدى. بىراق قولىمدى قاقپادى. قايتادان بوساڭسىدى.

– قازىر، قازىر… – دەيدى كۇيىپ-جانىپ. – تۇرا تۇر… قورقام، – دەدى سودان سوڭ ەركىمە ءبىرجولا كونىپ. – جانىم… مۇمكىن، كەرەك ەمەس شىعار… كەيىن…

كەيىنگە قاراتپادىق. قىزدىڭ بەت-ءجۇزى، ءتۇر-تۇلعاسى قانشالىق تازا بولسا، قوينى دا سونشاما پاك ەكەن. كۇن كورمەگەن، جەل تيمەگەن. ريزاشىلىقتان دەمىم ءبىتىپ، سالىعا ءۇزىلىپ، بويىم بوساعان سوڭ، جەڭىل اۋدارىلىپ، تۇڭعيىق كوك اسپانعا قاراپ، ويسىز، قيمىلسىز، اجەپتاۋىر جاتىپپىن.

– نەگە ۇندەمەيسىڭ؟! – دەدى كەنەت قىزىم ىشقىنا دىبىستاپ. – الدە… باسقاشا…

– مەن سەنى بۇرىنعىدان دا ارتىق… جاقسى كورەم…

قىز قىرىنداي جامباستاعان قالپى، مەنىڭ كەۋدەمدى سيپاي بەرە، قولىن تارتىپ الدى. سودان سوڭ، ەڭسەسىن جازىپ، ەكى بەتىن باسىپ، ازعانا وتىردى دا، وكسىپ جىلاپ الدى.

– بۇگىنگى كۇننەن ءبىزدىڭ جاڭا ءومىرىمىز باستالادى، – دەدىم مەن. – كوك شالعىن ۇستىندە ماڭگىلىك نەكەمىز قيىلدى!..

ءبىزدىڭ زايىپتىق ءومىرىمىزدىڭ العاشقى جانە سوڭعى كۇنى ەكەن. بۇدان سوڭ، ءبىرجولا ايرىلىسقانعا دەيىنگى جەتى-سەگىز اپتا ىشىندە الدەنەشە رەت وڭاشا قالساق تا، ىرقىما كونبەگەن; ءتىپتى جاقسى، ونسىز دا ءبارى مەنىكى، كوپ ۇزاماي زاڭدى تۇردە قوسىلۋعا ءتيىس ەدىك.

بىراق ءبارى دە باسقاشا شەشىلگەن.

اقىرى، وقۋ جىلىنىڭ سوڭىندا، مەنىڭ قايتكەندە دە بۇگىنگى كۇن ءۇشىن ءزارۋ تاقىرىپ – وتارشىلدىق يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن سارا جولعا ءتۇسۋىمدى تالاپ ەتكەن جاڭا جەتەكشىم قىرماساقالمەن اراداعى اشىق اڭگىمەدەن سوڭ، اسپيرانتۋرادان ءبىرجولا كەتەتىن بولدىم. بالكىم، ازىرشە عىلىم اتاۋلىدان قول ۇزە تۇرام. قايتكەندە دە وسى جازدان قالدىرماي سۇيگەن قىزىما ۇيلەنۋ قاجەتىنە دەن قويعام. ول زاماندا ارىداعى قۇدالىق ءراسىمى ۇمىتىلعان، كەيىنگى جاڭعىرعان ءداستۇر قالىپتاسپاعان، الدىنالا بارىس، كەلىس، ازدى-كوپتى، قاجەتتى، قاجەتسىز ىرىم-جىرىم دا ساقتالا بەرمەيدى. ادەتتە الىس وقۋداعى جاستار قول ۇستاسىپ، اۋەلى جىگىتتىڭ ۇيىنە، كەيدە الدىمەن قىزدىڭ ۇيىنە، ارينە، حابارىن ءبىلدىرىپ، بىراق توتەسىنەن بارادى. كوبىنە-كوپ قالادا جۇرگەن قالپىندا، ءوز بەتتەرىمەن جۇپتاسىپ، وڭاشا پاتەرگە شىعادى. سودان سوڭ ەكى جاقتاعى اكە-شەشە، ياعني سىرتتاي تەلىنگەن قۇدالار توي-تومالاق ۇستىندە، كەيدە بالالارى وقىپ جاتقان جەردە، كەيدە ەكى اۋلەتتىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندە جۇزدەسىپ تابىسادى. جاعدايلارى كەلسە، ەرتەلى-كەش كيت كيىسىپ، كەزەك شاقىرىسىپ جاتادى.

ءبىزدىڭ، ارنايى، زاڭدى تۇردە تىركەلمەسەك تە، ەرلى-زايىپتى رەتىندە قالتقىسىز قوسىلعانىمىز انىق ەدى. ەكەۋىمىز دە سولاي ويلادىق. تەك قالىپتى جورا بويىنشا، جەكە پاتەرگە شىقپادىق. ۋاقىت تار، ەڭ باستىسى – كولدەنەڭ كوزگە ىڭعايسىز كورىنگەن. ونىڭ ۇستىنە قىز، دامنەن ۇشىندى ما، الدە اسقازانى بۇزىلدى ما، جۇدەڭكىرەپ جۇرگەن. ايتسە دە ايرىقشا كوڭىلدى. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، ديپلومى قولعا تيگەنشە دەگبىرى قالمادى. ەكەۋىمىز ءۇشىن دە سوڭعى مەجەگە سونشاما اسىققان. اۋىلعا، جاقىن ءبىر جەڭگەسىنە سىزدىقتاپ جەتكىزگەن سياقتى، اكە-شەشە، اعايىن-تۋىسىمەن تۇگەل دۇرلىگىپ، ەكى تويعا قاتار دايىندالىپ جاتقانداي. مەنىكى، البەتتە، جارىم قۋانىش. بىراق سول جارىمنىڭ ءوزى بۇتىننەن ۇلكەن سياقتى. عىلىم، ارينە، قىمبات، بىراق قايتكەندە دە ءوز قولىڭداعى نارسە. ال اسىق جار… ومىردە ءبىر-اق رەت كەزدەسسە كەرەك. قايتا اينالماس، قايرىلماس باقىت قۇسى. مۇنداعى باسقا شارۋانىڭ ءبارىن شەگەرىپ، قولداعى باقىتىمدى ءبىرجولا تياناقتاۋعا بەكىندىم. اۋەلى بالجاننىڭ اۋىلىنا بارىپ، ۇلكەن كىسىلەردىڭ باتاسىن الامىز. سودان سوڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا. ءبىزدىڭ اۋىل بولعاندا، ول جاقتا اكە-شەشە جوق، مەن ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەر قارساڭدا سەلبەسىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتكەن. باسقاداي ەت-جاقىن تۋعان-تۋىستان تاعى ماقۇرىممىن; ونىڭ ۇستىنە… ءبىزدىڭ اۋىل اتومدىق پوليگوننىڭ استىندا قالعان، ەندىگىسى – ەسكىنىڭ جۇرناعى عانا، اتا-جۇرتىنىڭ باسىم بولىگىن تىكەنەك قورشاۋ ىشىندە قالدىرىپ، ىسىرىلا كوشىپ، بۇرىنعى بەلگىلى اۋداننىڭ شەكارا سىزىعىندا عانا وتىر، قايتكەنمەن دە تۋعان جەر عوي; مەن سىرتتاي ساعىنعانمەن، تىم قولايسىز بولسا دا، باسقا بارار جەرىم جوق، اۋەلگى بىرەر جىل ورايىندا قايىن جۇرتتا ەمەس، ءوز اۋىلىمدا قىزمەت اتقارۋ قيسىندىراق كورىنگەن.

بالجان ديپلومدىق جۇمىسىن ساتىمەن قورعاپ، وقۋىن ءبىتىردى، مەن اسپيرانتۋرانىڭ ەڭ سوڭعى ستيپەندياسىنا پويىزعا، جارلى-جاقىباي قاۋىم، وقۋشى، ستۋدەنتتەرگە تيەسىلى جالپىعا ەمەس، ءتىپتى، اجەپتاۋىر قىزمەتكەرلەر جۇرەتىن ءتورت كىسىلىك پلاتسكارتقا دا ەمەس، قىمبات، جۇمساق ۆاگون، جەكە كۋپەگە ەكەۋىمىزگە بيلەت الدىم، «العاشقى وڭاشا پاتەرىمىزدىڭ وردەرى سەندە بولسىن!..» دەپ، قىزدىڭ ءوز قولىنا ۇستاتتىم. بار تاعدىرىمدى قوسا تاپسىرعانداي قۋانىپ ەدى. الماتىدان ءبىرجولا بولماسا دا، ەكى جىل تۇرعان جاتاقحانادان ءتۇپ كوتەرىلە كەتىپ بارام، ازعانا، بىراق قۇندى تاريحي دەرەكناما كىتاپتارىمدى قاتىرما قوراپقا سالىپ، جەكە بايلادىم. كيىم-كەشەك، – ۇستىمدەگىنى ايتپاعاندا، جالعىز كوستيۋم، ءۇش-ءتورت كويلەك، جەڭىل پالتو، تاعى باسقا ۇساق-تۇيەك – شاعىن سۋمكاعا سىيدى. بالجاننىڭ بۋىنشاق-تۇيىنشەگى مولىراق شىققان. جاقسى جانە ارقيلى كيىنەتىن ەدى، مەن كورگەندە قىستىق، جازدىق، كۇزدىك سىرت كيىمنىڭ ءوزى الدەنەشەۋ، ۇزىندى-قىسقالى، قالىڭدى-جۇقالى، كۇندەلىكتى، مەرەكەلىك… كويلەك-كونشەك، اياق كيىمدە ەسەپ جوق – كەيبىرىن كۋرستاس قىزدارعا سىيلاپ، كەيبىرىن تاستاپ، ىقشامداپ شەكتەگەندە ءبىر باۋ، ەكى شابادانعا ارەڭ سىيعان. قالىڭدىقتىڭ جاساۋى ءالى دە جەتىمسىز دەپ، وعان ءبىر كۇلىپ الدىق.

ەندى ەرتەڭ تۇستە اتتانامىز.

كەشىنە جاڭا عانا شىققان، جۇرتتى ۇيىرگەن «قوس مەكەندى كىسى» دەگەن كينوعا باردىق. جارتىلاي فانتاستيكا، بىراق ومىردە شىن بولعانداي اسەرلى. قىز – سۇلۋ، نازىك، مەيىربان، جىگىت – كەلىستى، كىسىلىكتى، ادال، اڭعال. كەزدەيسوق ۇشىراسادى، ءبىرىن-ءبىرى قالتقىسىز سۇيەدى. اقىرى، جىگىتتىڭ وزگەشە تاعدىرىنا وراي، زۇلىم كۇشتەردىڭ قاستاندىعى ناتيجەسىندە، ەكى ايرىلۋعا ءماجبۇر بولادى. ادەمى، مۇڭدى فيلم ەكەن. بالجانعا اۋىر ءتيدى. كوڭىلى باسىلىپ، جىلارمان بولعان. بۇل – كينو عوي، ومىردە شىن بولعان وقيعا ەمەس، اۋەلدە بەلياەۆ دەگەن جازۋشىنىڭ قيالىنان تۋعان شىعارما، قىزىمىز دا، جىگىتىمىز دە كۇنى بۇگىن امان-ەسەن، بۇرىن ەكرانعا شىقپاعان، سوندىقتان ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا كەيىپكەرىمەن استاسىپ كەتكەن دارىندى جاس اكتەرلار، ءتۇسىرۋشى رەجيسسەر جاقسى تاڭداپتى، الدا، امانشىلىق بولسا، باسقا ءبىر قويىلىمداردا، جاڭا ءبىر تۇلعادا كورەسىڭ، ال ءدال وسى كينوفيلم مەن وعان نەگىز بولعان رومان اراسىندا اجەپتاۋىر وزگەشەلىك بار، بىراق ءبارى ورنىمەن جانە جانر ەرەكشەلىگىنە ساي، ۇناسىمدى، جوعارى دەڭگەيدە شىعىپتى، قىزىق ءۇشىن ەمەس، تاعىلىم، تاربيە ءۇشىن… دەپ، ارىدان بەرىگە تارتىپ، باسقا تاراپقا الدارقاتىپ، ارەڭ جۇباتتىم. ال ءبىز… باسقا ءبىر جاعدايدامىز، ءبىزدى ايىرار كۇش جوق، بار عۇمىرىمىز بىرگە وتەدى دەپ باۋىرىما باسقام. ەرتەڭ… ەرتەڭ تۇسكە دەيىن… جاتاقحاناعا كەلگەن سوڭ، ۇزاق جول الدىندا جاقسى تىنىعۋ قاجەت دەسىپ، قيماي، ارەڭ ايرىلىستىق. ماڭگىگە قوسىلۋعا ءبىر-اق كۇن قالعان. ءبىر كۇن ەمەس، جارتى ءتۇن.

بالجان مەرەيلى، قۋانىشتى ەدى. مەن دە… باقىتتىمىن. بىراق كوڭىلىم ورنىقسىز، ءىشىم الاي-تۇلەي. جاڭاعى جايساڭ جىگىتتىڭ قايعىلى تاعدىرى قايتادان قوزعاۋ سالعان. ول مۇحيت ايدىنىنا ءسىڭىپ جوعالسا، مەن ورتالىقتان تىس، شالعاي اۋىل، قيان دالادا ساعىمعا اينالاتىن سياقتىمىن. جوق، بۇگىن، وسى قازىر عانا ەمەس، سوڭعى ەكى-ءۇش ايداعى داعدارىس احۋال. راس، سۇيگەنىمە قوسىلدىم. قوسىلعالى تۇرمىن. ونىڭ ەسەسىنە… ساتىمەن باستالعان، ارعى جاعىندا باسقا ءبىر الەم – اتا-بابا تاريحىنىڭ بەلگىسىز بەتتەرى اشىلماق، ەلىڭنىڭ وتكەنىن تانىتىپ، ءوزىڭنىڭ اتاق-ابىرويىڭ اساتىن ومىرلىك ۇلكەن شارۋا ادىرا قالىپ بارادى. بار كىلتيپان، دۇنيەنىڭ تۇتقاسى، مەنىڭ تاعدىرىم ۋنيۆەرسيتەتتەگى كەيىنگى جەتەكشى – شولاق بەلسەندى قىرماساقالعا تىرەلىپ تۇر ما ەكەن. اكادەمياعا بارمايمىن با، اقساقالدىڭ قاراساقال شاكىرتىنە. قازىر باياعى 37-ءىنشى، ءتىپتى، كەيىنگى 51-ءىنشى جىل ەمەس، ارينە، قيىندىق ازايعان جوق، تەمىر قۇرساۋ قالپىندا، دەسە دە، بۇرىنعى تىكەلەي رەپرەسسيا، اباقتى مەن ايداۋ جوق قوي، باسقا تاراپتاعى ازدى-كوپتى كەڭشىلىككە ءبىز نەگە ۇمتىلمايمىز، ءالى باستالماعان كۇرەستەن نەگە تايقيمىن، ازاپسىز عىلىم قايدا، شىنداپ، جان كەشىپ، بەل شەشىپ كىرىسسەم، العاشقى ناتيجە الىس ەمەس ەدى عوي، عىلىمي دارەجەگە ءىلىنىپ، اۋەلگى تياناعىمدى تاپسام، ودان ارعى ءورىسىمدى تۇتامداپ ۇزارتىپ، زەرتتەۋ ايماعىن دا كەڭەيتە بەرمەيمىن بە، الدا قانشاما عۇمىر بار، مۇراتىمنىڭ بار ۇددەسىنەن شىقپاسام دا، بەلگىلى ءبىر مەجەگە جەتەر ەدىم عوي… كەشەگى اقساقال جارىقتىق ەكى مارتە ايدالىپ، ون بەس جىلىن قاپاستا وتكىزسە دە، جارىق دۇنيەنىڭ وزىندە قۋدالاۋدان كوز اشپاي، ولە-ولگەنشە باقىلاۋ استىندا جۇرسە دە، قانشاما ءماندى شارۋا ءبىتىرىپ كەتتى، ول زامانمەن سالىستىرعاندا مەنىڭ قيىندىق دەگەنىم – كەڭشىلىك ەمەس پە… نەگە عانا كۇرەستەن قاشىپ، جولدان تايدىم… دەپ، قاتتى تورىقتىم. جاتاقحانانىڭ استى تۇسكەن، ەنسىز، جايسىز تەمىر توسەگىنەن جامباسىم تەسىلگەندەي، ون اۋدارىلىپ، قىرىق توڭكەرىلدىم. مەنىڭ بولمەلەس سەرىگىم، فيزيك اسپيرانت، ۇيقىسى قاتتى قۇلاشبەك ەكى رەت ويانىپ، ءتىپتى، باسىن كوتەرىپ، ءبىر جەرىڭ اۋىرعان جوق پا، نە بولدى دەپ سۇراعان. ءبارى ورنىندا. ۇيقىم قاشقاننان باسقاسى. قازىر ۇيىقتايمىن. ۇيىقتاي المادىم. قاراڭعى ءتۇندى كوزبەن اتىردىم. ەكى جاق قابىرعاسىنا ەكى توسەك قويىلعان ۇزىنشاق، شاعىن بولمەگە بوزامىق جارىق تۇسە باستاعاندا ارەڭ كوز ءىلىپ ەدىم.

كوز ءىلدىم، تارس ۇيىقتادىم، از با، كوپ پە ۋاقىت وتكەندە قايتادان جايسىز كۇيگە ءتۇستىم. قولقا-جۇرەگىم سىزداپ، وكپە-باۋىرىم سۋىرىلىپ، ءبىر باسىم ەكىگە جارىلعانداي، وتە جايسىز احۋال. كەتەم بە، قالام با دەيمىن دوڭبەكشىپ. قالام. جوق، كەتەم. سودان سوڭ قىزىق ءتۇس كوردىم. تۋرا وڭىمدەگىدەي. ۇيقىلى-وياۋ جاتىر ەكەم. اۋەلى بولمەلەس سەرىگىم قۇلاشبەك تۇردى. جۋىندى، كيىندى، جۇقا پورتفەلىن الدى. اكادەميانىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنا، كۇندەلىكتى تاجىريبە ۇستىندە جۇمىس جاسايتىن لابوراتورياسىنا بارماق. ماعان ويلانا قاراپ تۇردى دا، وياۋعا تاقاۋ ەكەنىمدى اڭداپ، باس يزەپ قوشتاستى. «جول بولسىن، ەندى جۋىق ارادا كورىسەمىز بە، جوق پا، الماتىعا كەلە قالساڭ، حابارلاس… ايتكەنمەن…» – ارعى جاعىن ايتپادى، قايىر، ەسەن-ساۋ بول دەگەندەي يشارات جاسادى دا، شىعىپ جۇرە بەردى. ماۋجىراپ، ەرىنە تۇرسام دا، بىردەن سەرگىدىم. ۇيقى قانىپ قالىپتى. تەزىنەن جۋىنىپ، ءاتىر سەبىنىپ، سانىمەن كيىنىپ، دايىن تۇرعان ەكى تۇينەشەكتىڭ بىرەۋىن عانا – كىتاپ سالىنعان قاتىرما قوراپ ەمەس، كيىم-كەشەكتى سۋمكانى جەڭىل ۇستاپ، جوعارعى قاباتتاعى بالجانعا بارىپپىن. بۇدان سوڭ… مەيىر قانعان، ساعىنىشتى، ساۋلەلى ساتتەر… مىنە، ەس جيدىق. ءالى ەرتە. قايتادان… ايقالاسىپ كەتتىك… بالجان مۇلدە باسقاشا. اقىرى تۇردىق. ۋاقىت ءوتىپ بارادى ەكەن. تىم اسىقپاساق تا تەزىنەن جينالدىق. جينالعاندا، ءبارى دايىن. ءوزىمنىڭ جەڭىل سۋمكامدى قىزعا بەرىپ، قىزدىڭ جۋان، بۋما قاپشىعىن ارقاما سالىپ، تىرسىلداپ تۇرعان ەكى شاباداندى ەكى قولىما ۇستاپ، تومەنگە تۇستىك، تۋرا بوساعادا، ءبىرىنشى قاباتتاعى بۋفەتتەن شىعىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر اسپيرانتقا كەزدەستىك، ول دا فيزيك ەدى، قارسى بولمەدە تۇراتىن، ماعان تاڭىرقاي قاراپ، قۇلاشبەكتى سۇرادى، لابوراتورياسىنا باعانا، تاڭ سارىدە كەتكەن دەدىم، مەنى كۇتۋى كەرەك ەدى عوي دەپ، ەسەن-ساۋ ايتپاستان تۇرا جونەلدى، ۇيقىسى قانباعان كىسىنى تۇسكە دەيىن كۇتۋ كەرەك ەكەن عوي دەپ، بالجان ەكەۋىمىز وعان سىرتتاي تاعى كۇلىپ الدىق. ارتىنعان-تارتىنعان بەتى كوشەگە شىقتىق، قول كوتەرىپ، جول توستىق. سول ساتىندە الدەبىر ەسكى ماشينانىڭ ۇشىراسا كەتكەنى. ۆوكزال. پويىز. جۇمساق ۆاگون، تيەسىلى كۋپە. ەكەۋىمىز عانا. كىرە سالا ەسىكتى تارس جاۋىپ الدىق. اۋەلگى، ورتاق ءۇيىمىز سياقتى. بالجان ماعان سۇيىنە قاراپ، موينىما اسىلدى. ال مەنىڭ جۇرەگىمدە اۋىر سالماق، الدەنەندەي قايعى بار. كۋپەنىڭ اشىق، كەڭ تەرەزەسىنەن سىرتقا قارايمىن. جىلجي ءجۇرىپ كەتتىك. قوش، ارۋ الماتى!.. قوش بول، مەنىڭ باستالماي جاتىپ ءتامام بولعان عىلىمي قىزمەتىم… بىراق ۋاقا ەمەس دەپ، ءوزىمدى جۇباتام. بالجان بار. ومىرلىك قوساعىم. ال عىلىم دەگەن… كوكىرەگىمدى قايتادان مۇڭ باستى. الماتىعا عىلىم عانا قالماعان. جان-جۇرەگىم، وي-سانام دا قاق جارىلىپ، امالسىز تارىك بولعانداي… ەكى ءيىنىم – ءزىل. تاڭەرتەڭنەن بەرى بۇرىنعىدان اشىلعان، مەنى ءبىرجولا يەمدەنگەن بالجان ەركەلەي قاراپ، جەڭىل كۇرسىندى دە، جايماسىن جازىپ، جاستىعىن تىستاپ، ەكەۋىمىزگە توسەك سالۋعا كىرىستى. «ەندى بىرەۋىن كەيىن سالارسىڭ…» – دەيمىن، دەگبىرىم تاۋسىلىپ; كوڭىلىم شالقىپ، بىردەن جەڭىلەيدىم.

شالقىعان جوق، جانشىلدى، جەڭىلەيگەن جوق، اۋىرلاي تۇسكەن. كەۋدە قاڭىراعان، جۇرەك سىزداعان، جايسىز قالىپتا ارەڭ وياندىم. تاڭ اپاق اتقان. تاڭ اتقان جوق، ساسكە بولىپ قالعان. اتىپ تۇرىپ، ساعاتىما قارادىم. ساسكە ەمەس. ءتۇس اۋىپ كەتكەن. ساعات… ەكى!.. مۇمكىن ەمەس! شايقاپ، قۇلاعىمدى توسىپ، تىڭداپ كوردىم. تۋرا. ءجۇرىپ تۇر. قارسى قابىرعادا، مەنىمەن سەرىكتەس قۇلاشبەكتىڭ توسەگىنە قارادىم. ارينە، باياعىدا تۇرىپ كەتكەن. توسەگىنىڭ باسىنداعى تەكشەدە تۇراتىن ەپەتەيسىز ۇلكەن، دوپ-دومالاق شىلدىراق ساعاتقا ۇمتىلدىم. بەس مينۋت كەتىپتى. جاڭاعى، قورقىنىشتى ەكىدەن. بۇل، اتام زامانعى ەسكى ساعات اجەپتاۋىر وزىپ جۇرەتىن ەدى. ماسەلەن، كۇنىنە ءۇش مينۋت. ون كۇندە جارىم ساعات. قىرىق كۇندە… ەلۋ كۇندە… دەدىم، ساندىراقتاعان كىسىدەي، جۋان ساعاتتى وڭدى-سولدى توڭكەرىپ. ءوز ساعاتىما قايتا قارادىم. ەكى مينۋت قانا كەتىپتى. ەكىدەن! ال ءبىزدىڭ پويىز… ون ەكىدە كەتىپ قالعان. ون ەكى ەمەس، بىردە. بىرگە بەس مينۋت قالعاندا. ەكىگە بەس مينۋت بولسا دا كەتتى. ايىرماسى قانشا. كەتتى مە – كەتتى! شىنىمەن كەتسە… بالجان… جۇرەگىم سولق ەتە ءتۇستى. بالجان قايدا؟ مەنى وياتپاعانى نەسى؟ الدە ول دا ۇيىقتاپ قالدى ما؟ جول جۇكتەرىمە قارادىم. سارى قوراپ ەسىككە قاراي جىلجىعانداي، بىراق ورنىندا تۇر. ال قوڭىر سۋمكا جوق. ەش جەردە. بولمەنىڭ ەسىگى كىلتتەنبەگەن، اشىق ەكەن. ساڭىلاۋى ۇڭىرەيىپ تۇر. ءسىرا، سۋىق قولدى بىرەۋ مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا كىرگەن دە، جىمقىرىپ اكەتكەن. مۇنداي جاعداي بۇرىن بولماسا دا. مەيلى، بارسىن. قازىر بالجاندى تاۋىپ الام. بالكىم، مەن شاتاستىرعام، پويىز كۇندىزگى ەمەس، تۇنگى… اپىل-قۇپىل جينالا باستادىم. سىرى كوشكەن كۇرەڭ شيپانەردە مەنىڭ تەك سالتاناتقا عانا كيەتىن قىمبات كوستيۋمىم تاعى جوق بولىپ شىقتى. ۇتىكتەۋلى شالبار، اق جاعالى تازا كويلەگىمەن قوسا. جانە جاڭا تۋفليمەن. ابىروي بولعاندا، كەشە الا جۇرۋگە تاتىماس دەپ، استىڭعى تارتپاعا تىعا سالعان كونەتوز پەنجەك، ەسكى شالبار مەن وكشەسى مىجىرايعان جامان ءتۋفليىم ەسىمە ءتۇستى. جالاڭاش، ءتىپتى مايكەسىز كەۋدەمە قۇلاشبەكتىڭ سالبىراي ءىلىنىپ تۇرعان جۇپىنى جەيدەلەرىنىڭ ءبىرىن كيدىم. بولعان جاعدايدى تالداپ، تالقىلاپ جاتۋعا مۇرسات تا، مۇمكىندىك تە جوق، سول، ەسكى-قۇسقى، جاماۋ-قۇراۋ قالپىمدا، جوعارعى قاباتقا قاراي تۇرا جۇگىردىم. بالجاننىڭ بولمەسى تارس جابىق بولىپ شىقتى. ءارى قاقتىم، بەرى قاقتىم. ءارى تارتتىم، بەرى تارتتىم. ەسىم اداسقان كىسىدەي، قاققىلاي، جۇلقىلاي بەرىپپىن.

– تىنىش! – دەگەن وقىس داۋىس شىقتى ارتىمنان.

جالت قارادىم. ۇزىن شۆابراسىنىڭ كولدەنەڭ ۇشتىعىنا ورالعان سالپىنشاق كەنەپپەن ەدەندى تازالاي جۋىپ جۇرگەن قىزمەتشى كەمپىر ەكەن.

– قىزدار تۇگەل كەتىپ قالعان، – دەدى جاڭاعىدان باسەڭىرەك، ءزىلسىز داۋىسپەن.

– قالايشا؟.. – دەپپىن شاراسىز قالىپتا.

– قالايشا؟ وقۋ ءبىتتى، سودان سوڭ كەتتى. ءبارى دە. بىرەۋلەرى دورباسىن ارقالاپ، بىرەۋلەرى جاڭا قوسىلعان كۇيەۋلەرىن قۇشاقتاپ…

مەن اڭىرىپ، شايقالاقتاماسام دا، توڭىرەگىم تۇگەل بۇلدىراپ، تۇرىپ قالدىم.

– ساعان كەرەك قىز… – دەدى كوڭىل ايتقان، جاناشىر اۋەزبەن، – سەن ىزدەگەن قىز كەشە بار ما ەدى؟

– بار…

– وندا بۇگىن كەتتى، – دەدى. – مانا. بايدىڭ قىزى. سۇلۋ…

– «سۇلۋ…» – دەدىم ماعناسىز قايتالاپ.

– ءيا، بايدىڭ سۇلۋ قىزى. كەتتى. ەكى شابادان، قانشاما بۋىنشاقپەن. وقۋدان ەمەس، بازاردان قايتقانداي. ءبارىن جىگىتىنە ارتىپ…

–قانداي جىگىت؟ – دەپپىن.

– مەن قايدان بىلەيىن، – دەدى قىزمەتشى كەمپىر كەنەت اشۋ شاقىرىپ. – بىلاي تۇر ەسىك الدىنان، ەرىكپەي. جۇمىسقا بوگەت جاسايسىڭ. «قانداي جىگىت، قانداي جىگىت!» قازىرگى قىزداردا جىگىت كوپ. كۇندە اۋىستىرادى. سونىڭ ءبىرى دە!

مەنىڭ بەتىمە ءشۇبالانا قاراپ، ازعانا بوگەلدى.

– مۇمكىن، – دەدى سۇرتكىش تاياعىنا سۇيەنىپ، بەلىن جازىپ، – مۇمكىن، وسى سەنىڭ ءوزىڭ شىعارسىڭ… مۇمكىن، – دەدى سودان سوڭ كۇمىلجىپ، – كۇيەۋ بولاتىن جىگىت ەمەس، بىرگە وقىعان بالا شىعار. جۇگىن كوتەرىپ، كومەكتەسكەن…

بۇل – اۋەلگىدەن دە اۋىر اقپار ەدى. «بىرگە وقيتىن…» باياعى بالا سوڭعى، مەن بالجانعا يە بولعان ەكى جىلدا تەزىنەن ەرەسەك تارتقان. بويى دا ءوستى، ءوڭى دە بايسال تاپتى. ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز اۋەنى تۇگەل سالماقتى. بالجانمەن بىرگە وقىپ، ورتاق جاتاقحانادا تۇرعان سوڭ، اندا-ساندا ۇشىراسىپ قالاسىڭ. ۇنەمى ىزەتپەن، باس يزەپ امانداسادى. ال بالجانمەن كەزدەسىپ قانا قويمايدى، كۇن سايىن سويلەسۋگە مۇمكىندىگى بار. ساباقتا. مۇندا، ارينە، سيرەگىرەك. تەك ديپلومدىق جۇمىس، كەزەكتى مەملەكەتتىك ەمتيحاندار باستالعالى قىزدار بولمەسىنە قاتىناۋى جيىلەگەن. ارينە، ورتاق وقۋ، بىرلەسكەن دايىندىق جونىمەن. ايتسە دە، مەنى كورگەندە اجەپتاۋىر قىسىلادى، بالجاندى ءالى كۇنگە سۇيەتىنى، قانشاما الىستاپ كەتسە دە، ءۇمىتىن ۇزبەگەنى انىق ەدى. قىزدى ءبىرجولا مەنشىكتەندىم دەسەم دە، مۇندايدا جۇرەگىم كىلەگەيلەنىپ، الدە قىزعانىش، الدە كۇدىك سەزىمى قىلاڭ بەرەدى. كەشە دە… ءبىز كينوعا شىعاردا وسى ەسىك الدىندا، بۇل جولى بالجاننىڭ وزىمەن جەكە-دارا سويلەسىپ، تومەن قاراپ مۇڭايىپ تۇر ەكەن. بۇگىن شىعارىپ سالسا نەسى بار. بالكىم، قيسىنسىزدان كەشىككەن مەنىڭ ورنىمدا، بىرگە كەتۋى… جوباعا كەلمەس، سوراقى كۇدىك ەدى. بىراق امال نە، قايتكەندە دە قىزىمىزدىڭ كەتىپ قالعانى ايقىن بولدى.

قالايشا عانا كەتتى دەپ ويلايمىن. مەنى تاستاپ. جارايدى، ۇيىقتاپ قالىپپىن. جەرىگەننەن، جەك كورگەننەن ەمەس قوي. اسسا، اقماقشىلىق قانا. نەمەسە ماۋباستىق. ال، ۇيىقتادىم. مۇمكىن، قاتتى اۋىرىپ جاتقان شىعارمىن. تۇرا المايمىن، جۇرە المايمىن. كەلىپ بىلە سالسا بولادى عوي. قارساڭىنداعى كەشتە رەنجىسكەمىز جوق. تىم قۇرسا ءجونىن، وكپەسىن ايتپادى ما. ءتىپتى، وكپەلەيتىن رەتى جوق. ۇنەمى تاتۋ، ءتاتتى بولدىق. قالتقىسىز تابىسقانداي ەدىك… ەرنى بال تاتىعان، قۇشاعى وت شارپىعان جالعىز جار… كوزىم تۇمانىتىپ، باسىم اينالىپ بارادى. كەنەت… مەن – قالعام جوق، ول – بەزگەن جوق، پويىزدا، وڭاشا كۋپەدە بىرگە كەتىپ بارادى ەكەنبىز. كوزى مولدىرەپ، ەركەلەنە قارايدى… كەلەر مەزەتتە الاسۇرىپ اتىپ تۇرىپ، تار بولمە ىشىندە تەڭسەلىپ تۇرام. باسىم قاراقۇستان قاق ماڭداي، كەڭسىرەگىمە دەيىن ەكى ايىرىلا شىتىناپ، جۇرەگىم شىمىرلاپ، باۋىرىم ەزىلىپ، بۋىن-بۋىننان ءال كەتىپ، كيىمشەڭ قالپى تابىت-توسەگىمە قۇلايمىن. ءبىر زاماتتا… سولىقتاي تىنىستاپ، كەرىلە بوساڭسىپ، ەكى دۇنيەدەن باز كەشكەن، بار تىلەگىنە جەتكەن، بايسال، مامىراجاي قالىپتا سۇلىق جاتام. ەلجىرەي ەزىلىپ، قايتادان قۇشاقتايمىن. بالجانىمدى. سويتسەم، بالجان دەگەنىم – ماقتاسى تۇيىرپەكتەلگەن جامان جاستىق ەكەن. تاعى دا ىشقىنا ىڭىرسىپ، اتىپ تۇرام. كۇن ءوتتى. كەش بولدى. قۇلاشبەك كەلدى. ماعان تاڭىرقاي قاراعان. ارينە. الجا-بۇلجا، وپاي-توپاي بولسام كەرەك. وزىمشە جيناقىلانىپ، بۋماداعى كىتاپتارىمنىڭ بەتىن اشىپ، قولىما تۇسكەن بىرەۋىن الىپ، اقتارىستاي باستادىم. قۇلاشبەك تە شەشىنىپ، كيىمىن اۋىستىرعان سوڭ پورتفەلىنەن قاعاز، قالامىن شىعارىپ، اعىلشىن الدە نەمىس ءتىلدى الدەبىر عىلىمي جۋرنالمەن قوسا، ورتاداعى جايداق ستول ۇستىنە قويدى. ونىڭ بار جۇمىسى تياناقتى. بار بولاشاعى وزىنە – ناقتى ەڭبەگىنە عانا بايلانىستى. ماركستىك-لەنيندىك-ورىستىق يدەولوگياعا بايلانىستى ەمەس. حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا… تاعى نە، ەڭ اياعى بيولوگيا، جوق، گەولوگيا، گيدرولوگيا، استرونوميا – ناقتى، تەحنيكالىق عىلىم ساياساتقا دا، ۇلتقا دا قاتىسسىز، بارلىق زامان، بارلىق جۇرتقا ورتاق، ءبىر ءتىل، ءبىر ءتۇيىندى. توزعان تاريح، ازعان ادەبيەت ەمەس… قۇلاشبەك بولمەدەگى جالاڭاش ەكى ورىندىقتىڭ بىرەۋىن جىلجىتىپ، ستول باسىنا بارىپ وتىرىپ، ءسىرا، بۇگىنگى لابوراتوريالىق جۇمىس قورىتىندىسى، ايداق-سويداق، شيماي جازۋ تولى قاعازدارىن توڭكەرە بەرە، ماعان كوز توقتاتىپ قارادى. جاڭا عانا كورگەندەي. ەسىمدى جيىپ، اقىلىما ءتۇسۋىمدى كۇتكەن.

– سەن نەمەنە، قايتىپ كەلگەنسىڭ بە؟ – دەدى.

– مەن ەشقايدا كەتكەم جوق، – دەدىم.

– قىز… قىزدى شىعارىپ سالدىڭ با؟

مەن قۇرىسىن قىزى دا، باسقاسى دا دەگەندەي، قولىمدى سىلتەدىم. بىراق ءۇنسىز قالۋعا بولمايتىن.

– ەسىكتى اشىق قالدىرعان ەكەم، مەنىڭ بار كيىمىمدى سىپىرىپ اكەتىپتى، – دەدىم ءسوزدى باسقا جاققا اۋدارىپ. ءارى قاجەتتى اڭگىمە. قۇلاشبەك:

– ا… – دەپ، قاباعىن كوتەرىپ، تاڭىرقاي قارادى.

مەن ەشتەڭە بۇلىنگەن جوق دەگەندەي، مىسقىلداپ، ءوزىمدى ءوزىم قىجىرتا سويلەدىم.

– وزىمە دە سول كەرەك… سەنىڭ ءبىر كويلەگىڭدى كيدىم.

– كيە بەر، – دەدى. – ۇستىڭنەن ءىرىپ ءتۇسىپ قالعانشا.

ەسكىنىڭ نەسىن ايايىن، ونسىز دا وڭىپ تۇرعان جوق دەگەندەي، جەڭىل جىميىپ كۇلگەن. ۇستىمنەن كورىپ تۇر.

– جاڭا، تاۋىرىرەگىن كيمەدىڭ بە…

– سەنەن الاتىنىم مۇنىمەن بىتپەيدى، – دەدىم، – ازعانا تيىن-تەبەن اۋىسا تۇرمايسىڭ با؟ سوڭعى ستيپەنديانىڭ جۇقاناسى ۇرلانعان كوستيۋممەن بىرگە كەتتى…

– جارار، – دەدى.

بوگەلمەستەن ورنىنان تۇرىپ، شيپانەردەگى كوستيۋمىنىڭ ءتوس قالتاسىنان ءاميانىن الىپ، جارتى ستيپەنديا مولشەرىندە – وتىز سوم ۇستاتتى. اكە-شەشەسى بار، باي بولماسا دا، اۋقاتتى جىگىت ەدى. بىراق بۇل ارادا ماسەلە بارلىقتا ەمەس، جومارت كەڭدىكتە تۇرعان.

– مۇمكىن، سەنىكى دۇرىس شىعار، – دەدى ماعان تاعى دا ويلانا قاراپ الىپ. – قىز… سەنى تىم جاقسى كورەتىن. قامىقپا. ەشقايدا كەتپەيدى. ارينە، اۋەلگى ءسوزىن ۇستامادى دەپ، ءدال بۇگىن وكپەلەۋى مۇمكىن. وكپە تارقايدى، قايتا تابىساسىڭ… ال عىلىم… گۋمانيتاريادان حابارىم بولماسا دا، اڭداپ ءجۇرمىن، ءبىرتالاي شارۋانىڭ باسىن قايىرعان سياقتى ەدىڭ. ورتا جولدان تاستاپ كەتۋ وبال. ۇلكەن عىلىم قىزدان كىنامشىل. ۋاقىتىندا قامتىماساڭ، قايتا اينالىپ كەلمەيدى…

البەتتە، ارمانداس دوسىمنىڭ اۋەلگى بولجالى جاڭساق، كەيىنگى كەڭەسى قاتەسىز. دەسە دە مەن… عىلىمنان قول ءۇزىپ، اتاقتان اينىعام جوق، بىراق جىگەرىم قۇم بولعان، الدىم شىڭىراۋ قۇز ەمەس، بىتەۋ تاس قابىرعا، كەتپەيىن دەگەم جوق، كولدەنەڭ كەسەلگە ۇشىرادىم; قىزبەن اراداعى جاعداي دا مۇلدە باسقاشا، اراز-وكپەسىز، قاپيادا ايرىلىستىق، قايتكەندە دە جەرىگەن مەن ەمەس، ول، ياعني قايرىلىپ سوعۋى ەكىتالاي، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس. انىعى – ەكى تاراپتا دا ورتا جولدا قالىپپىن. وتكەنگە ورالماس، ورىسكە جەتە الماس قىسىلتاڭدا. عىلىمي جۇمىسىم عانا ەمەس، بار بولاشاعىم بۇلدىر. ادامدىق ۇلكەن ارمان عانا ەمەس، پەندەلىك كىشكەنتاي تىرشىلىگىمنىڭ ءوزى.

بالجان… سول بويى جوعالدى. ارينە، مەكەن-جايىن بىلەم، اۋدان ورتالىعى. وبلىستىق دەڭگەيدەگى شاعىن قالا، سوڭىنان بارا قالسام، قازاق اراسى، مەكەدەن الىس ەمەس، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ تابام، بىراق وندا نە كۇتىپ تۇر – كەشە تىم قۇرسا قوشتاسپاي، حابار-وشارىن بىلدىرمەي، شىن مانىسىندە، مەنى تاستاپ، قاشىپ كەتكەن قىز ەندى قالاي قابىلداماق. البەتتە، باسقا نيەت، باسقا ءبىر ويمەن كەتتى. بالكىم… باسقا ءبىر جىگىتپەن قول ۇستاسىپ. ءوز اۋىلىنان دا اسىپ، الدەبىر قيانعا. اياق استىنان ولاي بولماس، دەيمىن ءوزىمدى الدارقاتىپ. بىراق كەتكەنى راس قوي، ازىرشە ناقتى بىرەۋمەن قاۋىشپاسا دا، مەنەن جەرىپ. مۇلدە تۇسىنىكسىز جاعداي. ايتسە دە مەن ءۇشىن اقىرعى ناتيجەسى بىرەۋ-اق. جولىمىز ايرىلدى. مەن جالعىز قالدىم.

ەزىلگەن، تۇڭىلگەن، كەۋدە باسىلىپ، كوڭىل مۇڭعا تولعان، مەڭ-زەڭ قالىپتا، ۇزاقتىعى تۇتاس ايعا سوزىلعان، ازابى قالعان عۇمىرعا جەتەرلىك، ءبىر، الدە جارىم اپتا وتسە كەرەك. بالجانعا دەگەن كوڭىلىم سۋىماسا دا، ىقىلاس، نيەتىمە كولەڭكە تۇسكەن. تەك كۇن ارالاتپاي، قۋىس كەۋدەمدە قامىرىقتى، كۇيىكتى تولقىن كوتەرىلىپ، ءىشىم الاي-تۇلەي بولاتىنى بار. ەدەنگە ەتپەتتەي قۇلاپ، شيىرشىق اتا دومالاپ، كۇڭىرەنە ايقايلاپ، وكىرە جىلاعىم كەلەدى. ەلدەن اۋلاققا قاشىپ، الاتاۋدىڭ شىڭ-قۇزىنا شىعىپ، مۇز بەن قارعا باۋىرىمدى باسىپ، ىشىمدە ۇيىرىلە لاپىلداعان وت-جالىندى سوندىرسەم دەيمىن. بىردە شىنىمەن-اق مۇز تاۋ، قارلى شىڭعا قاراي شىقتىم. مۇز بەن قاردىڭ وزىنە ەمەس، بەرگى جاسىل بيىگىنە. مەدەۋ شاتقالىنا ورلەي ءتۇسىپ، ورتا جولدان قيالاي بۇرىلدىم. باياعى… باقىت بەسىگىن ىزدەپ ەدىم. ناقتى ءوزى تابىلمادى. توعاي مەن الاس، كۇن سۇيگەن بەلەس، كولەڭكەلى سايا. ايتەۋىر وسى تۇس. تىعىز، كوك شوپكە باۋىرىمدى توسەي جىعىلىپ، ەگىل-تەگىل جىلادىم. İشتەگى تولقىن سىرتقا شىققانىمەن، كەۋدەدەگى كۇيىك تارقامادى. ەسەسىنە كوڭىلىم تاقا سۋىماسا دا، جۇرەگىمنىڭ ۇشىنا تاس بايلانعان ەدى. بالجاننان ءبىرجولا ايرىلىپپىن. بىراق قيمايمىن، ءوتتى-ءبىتتى، كورەر قىزىعىڭ تاۋسىلعان جوق دەپ قانشا قاجاسام دا، ءوزىمدى جۇباتا الماعام. بار باقىتىم بالجانمەن بىرگە كەتكەنى انىق ەدى. ولگىم كەلدى. ايتقانعا عانا وڭاي ەكەن. ءبىر زامانداعى ارۋاقتى اتادان قالعان جالعىزبىن. تۇقىمىم قۇريدى، جارىعىم ءبىرجولا سونەدى. ول دا ەمەس مەنى توقتاتقان. ەزدىك، جىگەرسىزدىك دەر ەدىم. وزىڭە ءوزىڭ قول جۇمساۋ ءۇشىن دە شەشىمتال باتىلدىق كەرەك ەكەن. ايتپەسە، ءبىرجولا ۇزىلگەن ءۇمىت. مەنىڭ ءۇمىتىم جۇقارسا دا، ءالسىز جىپتىككە ىلىنسە دە، ۇزىلمەي تۇرعان. شىنىندا دا، مەنى كەڭ دۇنيەگە الىپ شىعاتىن باسقا ءبىر قىزىعىم – ومىرلىك ماقسات، كوكىرەگىمدەگى ەشقاشان سونبەس، جانە اينىماس، ايرىلماس، وزىممەن بىرگە جاسار جان سەرىگىم – عىلىم، ناقتىلاپ ايتقاندا، تۋعان حالقىمنىڭ ماڭگىلىك رۋحىنا قاتىستى مۇرات – وتكەن تاريحتى جارىققا شىعارۋ تالابى بار ەدى عوي. سول ءۇشىن تۋدىم، سول ءۇشىن جاسايمىن. ەلىمنىڭ ەڭسەسىن كوتەرەم. ءوزىم دە اتاق-ابىرويعا بولەنەم. باعزىداعى ورىس تاريحىن قالىپتاعان كارامزين مەن سولوۆەۆ سياقتى. شىعىس تاريحىن ايگىلەگەن بارتولد، كوشپەندىلەر تاريحىن بايىپتاعان ۆلاديميرتسوۆ قارايلاس. ءتىپتى، اياعىڭ تۇساۋلى، ءورىسىڭ شەكتەۋلى دەگەننىڭ وزىندە كەشەگى اقساقالدىڭ، ءوزى بولماسا دا، كولەڭكەسىنە جەتۋگە مۇمكىندىك بار. ۇلكەن دارىنىم جوق، قابىلەتىم كەم دەگەننىڭ وزىندە، تانىم مەن تالابىم كۇمانسىز، ەندىگىسىنىڭ ءبارى ىنتا مەن ەڭبەككە عانا بايلانىستى. قايتكەندە دە بەلگىلى ءبىر ناتيجە شىعادى!.. ءوزىمدى سولاي بەكىتتىم. ءومىرىمدى قايتا ۇزارتىپ، ەندىگى تىرشىلىگىمە ءمان بەرەتىن جالعىز سۋىرتپاق – باستاعان ءىسىمدى ارى قاراي جالعاستىرۋ ەكەن. وسىعان توقتادىم. جۇرەك، جۇيكەم، كەرەك دەسەڭىز، باس سۇيەگىم، جۇلىن-تۇتام قاقىراي سوگىلىپ، ەكىگە بولىنگەننەن بەرگى جارتىكەش جاعداي كەلەشەك بۇكىل عۇمىرىما سوزىلماۋعا ءتيىس. سونداي قايرىلماس شەشىمگە كەلدىم.

تۇندە تاعى دا ءتۇس كوردىم. ۇيىقتاپ جاتسام دا، وڭىمدەگىدەي كورىنىس سياقتى. ءبىز بالجان ەكەۋىمىز بىرگە اتتانعامىز. قىز – قالىڭدىعىمنىڭ اۋىلىنا. توي وتكەن، ەندى ءبىرجولا قوسىلعان ەكەنبىز. تاۋ ەتەگىندەگى الدەبىر ءساندى ساناتوريدە دەمالىپ جاتىرمىز. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى، جارقىراي توگىلگەن ءۇش بولمەلى ليۋكس-نومەر، قوناقجايدا داستارقان ءۇستى تولعان جەمىس، جاس كەلىنشەگىم تەلەديدار كورىپ وتىر، مەن ماركو پولونى وقىعىم كەلەدى، بىراق كىتابىم جوق، الماتىدا قالىپتى. ونىڭ ەسەسىنە بالجان بار. مەنىڭ الدەنەگە الاڭداعان كوڭىلسىزدەۋ كەيپىمدى بايقادى دا، ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، موينىما اسىلادى. تەلەديداردى وشىردىك. جاتىن بولمەگە كەلدىك. تۇنگى شام; بالجان جاعا بەرە قايتا ءسوندىردى. الاكولەڭكەدە جەڭىل شەشىنىپ، سىر تولقىندى، جايلى، كەڭ توسەككە جاتتىق. مەن بالجاندى ايمالاپ، قۇشاقتاي بەرە، قايتادان باسىمدى كوتەرىپ، شام جاعام. تۇنگى، ءالسىز جارىق ەمەس، اپپاق ليۋسترانى. وسى اپپاق جارىقتا جاس كەلىنشەگىمنىڭ سىمباتتى، سۇلۋ دەنەسىن كورگىم كەلگەن. بالجان كۇلىپ، اشىلا بەرە، قىمسىنىپ، قايتادان كورپەسىنە تىعىلادى. سول كەزدە… ءدال قىر ارقامدا، توبەدەن ءتونىپ، جوق، تۋرا قاسىمدا، جوق… توسەكتىڭ ارعى جاعى، تۋرا تەرەزە الدىندا، جابىق پەردەنى تاسالانىپ، تاعى بىرەۋدىڭ سۇقتانا قاراپ تۇرعانىن اڭدادىم. قالت بوگەلدىم. سويتسەم… بوتەن بىرەۋ ەمەس، ءوزىم ەكەم دەيمىن. وڭاشا بولمەدەگى وزىمە قاراپ تۇرمىن. وزىمە ەمەس، ەندى قىزارا، سىقىلىقتاي كۇلسە دە، مەنى مازاقتاپ، الدە ىنتىقتىرىپ، جارتىلاي اشىلعان بالجانعا. بالجان جىميعان قالپى، كوزىنىڭ قيىعىمەن ماعان قارايدى. سودان سوڭ، موينىن وقىس بۇرىپ، ارعى جاعىنا… وندا تاعى مەن. قايتادان بەرى قارادى – ماعان. ارى قارادى – ارينە، مەن. بىراق بالجاننىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. يەگىنە دەيىن كومىلىپ، كورپە استىنا تىعىلعان. «سەن… سەن… – دەيدى ءدىر-ءدىر ەتىپ. – سەن… ەكەۋ ەكەنسىڭ عوي!» «بالجان، بالجان… قورىقپا، بۇل مەن عوي!» – دەيدى ءتىپتى دە مەن ەمەس، تەك ماعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقسايتىن بىرەۋ. «بالىم، بۇل – مەن ەمەس، مەن – مىنا مەن…» – دەيمىن، ەمىنىپ جاقىنداي بەرە. بالجان ەستىگەن جوق. اناۋ، ماعان ۇقساستان پانا تىلەگەندەي، سول، بوتەن جىگىتتىڭ باۋىرىنا تىعىلدى. ماعان تيەسىلى قازىناعا قول سالعان سۇمىرايعا قاراي ۇمتىلا بەرە، ويانىپ كەتىپپىن.

ازعانا ۋاقىت سۇيگەنىمدى تاۋىپ، قۋانىش-مەرەيگە تولعان جۇرەگىمدى قايتادان قان جۋدى. ءدال قازىرگى ساعاتتا بوتەن الدەكىمنىڭ بالجاننىڭ بار سىمباتىن قىزىقتاپ جاتقانىنا سەندىم، ەندى كەلەر مەزەتتە جان ءلاززاتىنا تولى نازىك قويناۋىن قاق جارىپ، ماعان عانا تيەسىلى ۇجماق ۇيىقتى ويران قىلارىنا… كۇمان جوق ەدى. ماناعى ءتۇس عايىپ، ەندى وڭىمدە انىق ەلەستەتتىم: مىنە… مىنە، بالعىن دەنەنى باۋىرىنا باسىپ، قوس وتاۋلى تومپاق كەۋدەنى ءتوس استىنا الدى، تەرەڭ شاتقالعا بويلاي ەنىپ، ىرعاي تولعاپ، بالدى شەلەگىن تولتىرا تارتادى… قىزعا، قىز ەمەس، اپتادان ايعا جەتكەن ارمانسىز ايقالاستا قانشا مەيىرلەنسە دە، قانشا توياتتاسا دا، كەزەكتى ساۋىنعا ءيىنىپ، تاعى دا شولدەگەن جاس كەلىنشەككە كەرەگى دە سول، قالىڭ شاشى توگىلە جايىلىپ، تاناۋى دىمدانا تەرشىپ، ەرنى قىزارا اشىلىپ، اقىل-ەستەن ايرىلعان…

بۇل – مەن ءۇشىن تۋعان بالجاندى تۇسىمدە ەڭ سوڭعى رەت كورۋىم ەكەن. سول، قىزعانىشقا، وكىنىش، ارمانعا تولى اۋىر، ازاپتى تۇندە، قايران بالجاننىڭ باسقاعا بۇيىرعانىنا كوز جەتكەن ساتتە الدامشى ءۇمىتىم دە ءبىرجولا ۇزىلسە كەرەك.

ەرتەڭىنە، ءوزىم دە كۇتپەگەن جاعدايدا، سەرگەك وياندىم. قايعى مەن زار جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە قالعان، ءالى دە ويىم ولقى، كوڭىلىم جارتىكەش، بىراق بويىم جەڭىل، ماقساتىم ايقىن. وسىعان دەيىن جاسالعان ازعانا جۇمىستىڭ قولجازبا نۇسقاسىن، بارلىق دايىندىق، جوسپار، ۇزىك جازبالار، دەرەكتىك، تانىمدىق كوشىرمەلەرمەن قوسا، اسپيرانتۋراعا تۇسكەن كۇنى ساتىپ العان، ۇياسى، قالتاسى مول قوڭىر پورتفەلگە سىقاي تولتىرىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح-زەرتتەۋ ورتالىعىنا، اقساقال مارقۇمنىڭ اۋەلگى ءبىر شاكىرتى، مۇندا ءبولىم باستىعى بولىپ تۇرعان پروفەسسور قاراساقالعا تۋرا تارتتىم. ايتپاقشى، وتكەن قىستا، ورتاق ۇستازىمىز اقاڭنىڭ ۇسىنىسى جانە وسى كىسىنىڭ ءوزىنىڭ قولداۋىمەن ءبىر شاعىن ماقالام عىلىم اكادەمياسىنىڭ سالالىق جيناعىندا جاريالانعان. ياعني، بەلگىلى مولشەردە وسى قاراكەڭنىڭ دە شاكىرتى ەسەپتىمىن.

قارەكەڭ مەنى جاتىرقاماي، كەرەك دەسەڭىز، ىقىلاس، ىلتيپاتپەن قابىل الدى. ارادا ءبىر اپتا وتكەندە كىشى عىلىمي قىزمەتكەر دارەجەسىندە، قاجەتتى جۇمىسقا بەكىپ ەدىم.

قامقورشىم ءارى جاڭا جەتەكشىم قاراساقال پروفەسسور بار جۇمىسىمدى اداقتاپ كوردى، ماقۇلداپ ريزا بولدى، بىراق بۇل قالپىندا كادەگە جارامايدى ەكەن. ياعني، جارىققا شىعارۋعا، قورعاۋعا. عىلىمي تۇرعىدان ەمەس، ساياسي تۇرعىدان. اقساقالمەن سالىستىرعاندا، كەيىنگى زامان ادامى. ۇلكەن كىسى اۋەلگى بەتىنەن تايقىماي كەتىپ ەدى. سوندىقتان دا جازعانىنىڭ كوبى جارىققا جەتپەي، باستاعان شارۋاسىنىڭ ءبىرازى اياقسىز قالدى. قاراساقالدىڭ دا تانىمى، تۇسىنىگى، جۇمىس باعدارى سول تاراپتا، بىراق ءدال وسى كەزەڭدە ناقتى ناتيجەگە جەتكىزەر ءونىمدى ىسكە بەيىم. اينالما جول ۇسىندى. حورەزم جانە قىپشاق – اسا كۇردەلى تاقىرىپ. كۇردەلىسىنەن بۇرىن، سۋبەكتيۆتى قيىندىعى مول. بۇگىنگى سوۆەت عىلىمىنداعى، رەسمي ساياساتتان باستاۋ الاتىن تەرىس ۇعىمدى بۇزۋ مۇمكىن ەمەس. سەن ساتقىن، قورقاۋ دەپ وتىرعان قايىر حاندى كورەگەن دەپ، قاھارمان دەپ ماداقتاۋ كەرەك. شىڭعىس حاندى زۇلىم دەپ، باسقىنشى دەپ سوگۋ كەرەك. حورەزمنىڭ قىپشاق تارابىنداعى وتارلاۋ ساياساتىن اقتاۋ كەرەك. ياعني، بار جۇمىسىڭ باستان-اياق تەرىس پىكىر، قاتە بايلامعا قۇرىلماق. باسقاشا بايىپ – عىلىمي اقيقات، تاريحي شىندىققا جول جوق. جازعان ەڭبەگىڭ جاقسى. بىراق بويىڭا عانا قۇت. زەرتتەدىڭ، ءبىلدىڭ، تانىدىڭ. كەيىن، زاماننان زامان وزعاندا، دۇنيە تۇزەلگەندە… بالكىم، كادەگە اسىرارسىڭ. قازىرگى ساعان كەرەگى – عىلىمي اتاق. جارىققا جەتەر ۇتىمدى زەرتتەۋ ارقىلى اۋەلگى تۇعىرىڭدى بەكىتۋ. شىعىس ءداشتىنى كەيىنگە شەگەرە تۇرىپ، باتىس داشتىگە تۇسسەڭ. قىپشاق جانە رۋس. نەمەسە، كەرىسىنشە، رۋس جانە قىپشاق. ياعني پولوۆەتستەر مەن ورىس ەلى. وتە قىزىق تاقىرىپ. جانە سونى، تىڭ تاقىرىپ. باستاۋ كوزدەرى وزىڭە بەلگىلى. قالعانىن تۇگەندەپ الاسىڭ. بۇگىنگە دەيىنگى ورىس عىلىمىندا ءتيىپ-قاشىپ قانا ءسوز بولعان. ارنايى، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جازىلعان ەمەس. بىراق دەرەك كوزدەرى جەتكىلىكتى. سونىمەن قاتار، تاعى دا ساياساتقا، ورىس وكتەمدىگىنە قاتىستى بولعاندىقتان، قيىندىق مول، شاتاعى جەتىپ ارتىلادى. مۇندا دا، وتىرىك ايتپاعاننىڭ وزىندە، شىندىقتى تۇگەل شىعارا المايسىڭ. سونىڭ وزىندە بەتى اشىق، مۇمكىندىگى زور. جانە، قالاي دەسەڭىز دە، بيلەۋشى ۇلكەن ەل تۇرعىسىنان العاندا ءوتىمدى. شامىنا تيمەي، سىنالاي بىلسەڭ. كەيىن، ايتتىم، زامان تۇزەلسە، ءالى جاسسىڭ، عۇمىرىڭ جەتىپ قالار، ەندى قىرىق-ەلۋ جىلدان سوڭ ەكى قىپشاقتى قوسىپ، ەكى كىتاپ – تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جازاسىڭ…

مەن وسى، سوڭعى، قارەكەڭ نۇسقاعان جولعا ءتۇستىم. ءجونى دە سول، باسقاداي امال جوق ەدى. بىراق وسى، كەدىر-بۇدىرى ماعلۇم جولدىڭ ءوزى ءبىز شامالاعاننان الدەقايدا قيىن بولىپ شىقتى. جۇمىستىڭ ءجون-جوباسى ەمەس. قالاي ايتقانمەن، مەنىڭ وزىمە عانا بايلانىستى شارۋا عوي. جانە جالپى نەگىزى بۇرىنىراق ايقىندالعان. تىنىمسىز ىزدەنىس، اۋىر ەڭبەك ۇستىندە ەكى جارىم جىلدا ءتامام قىلدىم. بولىمنەن، باستىعى قارەكەڭنىڭ ءوزى قولداپ تۇرعان سوڭ، ارينە، بىرەر بىلگىش بۇرا قيىستاعان ازعانا كىناراتى دەمەسەك، بوگەلىسسوز ءوتتى. بۇدان سوڭعى، عىلىمي كەڭەستەگى تالقى ءبىر تاراپتان ەكىنشى تاراپقا، ءبىر قيىردان ەكىنشى قيىرعا تارتىپ، اسىرەسە، اتاقتى، مانساپتى عالىمدارىمىز ۇركە تاپىراقتاپ، ۇرەيلەنە تەرىستەپ، ماقۇل مەن قارسىلىق اراسىندا تۋرا ءبىر جىل بويى سەندەلىپ جۇرگەن سوڭ، امالى ازايعان جەتەكشىم ۇتقىر ءجۇرىس تاپتى. ون اي وتىرىپ، ورىسشاعا اۋداردىم. سودان سوڭ ماسكەۋ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ تيەسىلى ءبولىمى. ورىسشىل دەڭىز، شوۆينيست دەڭىز، قانشا ايتقانمەن، بىزدەي قاسا نادان ەمەس، ساڭىلاۋ بار عوي. ەسكەرتپەلەرى كوپ، بىراق تۇتاستاي العاندا تاقىرىپتى ماقۇلداپ، جۇمىستى جاقتاپ شىعىپتى. ءماندى، قۇندى زەرتتەۋ. ەندى جول اشىلعانداي كورىندى. شىنىمەن اشىلعان. ءبىر مارتەگە، وسى رەتتە. وكتەم اعايىندار ايتقان نۇسقاۋ، ەسكەرتپەلەردىڭ ءبارىن بىردەي قابىلداماساق تا، نەگىزگى تۇرعى، بايلامداردىڭ كەيبىرىن قيالاي، كەيبىرىن استارىن وزگەرتىپ، ەندى بىرەۋلەرىن تام-تۇمداپ، قايتكەندە دە ءوز باعدارىمىزدى الىپ شىعۋ، جانە شىنىندا دا ورىندى سىنعا وراي تۇزەتۋلەر. ۇستەمەلەر جاساۋ اجەپتاۋىر ماشاقاتقا ءتۇستى، قايتكەندە دە نەگىزگى ۇستىنىمىز وزگەرمەگەن، ناقتى تاريحي دەرەكتەر، سونى، ءتۇيىندى پىكىرلەر ءوز ورنىندا قالعان. اقىرى، ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، عىلىمعا بەت بۇرعان ۋاقىتتان باستاپ ەسەپتەگەندە تۋرا سەگىز جىل دەگەندە، وتىز جاسىمدا ءايتىپ-ءبۇيتىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ قورعادىم-اۋ. ساتىمەن، تەزىنەن جانە جاس كەزىندە… دەپ، كوتەرمەلەگەن كولدەنەڭ جۇرت. سىرتتان قاراعاندا ءبارى وڭاي. وردا بۇزار وتىزىمدا قاتارعا ازەر ءىلىنىپپىن. جيىرما ەكى جاسىمداعى اۋەلگى مەجە بويىنشا، بۇل كەزدە ۇلكەن ابىروي، اتاققا جەتىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ ءوزىن دوڭگەلەتىپ تاستاۋعا ءتيىس ەدىم. ەندى وتكەنىمدى ويلاپ تۇرسام، وسىعان دا ءتاۋبا ەكەن. قالاي ايتساڭىز دا، قاجەتتى عىلىمي دارەجە. كەلەسى زەرتتەۋلەرگە باسپالداق. ەندىگى جولىم ءبىرشاما جەڭىلدەيدى دەپ ويلادىم. قايدا. ودان بەرى تاعى وتىز جىل، ءيا، وتىز ەمەس، جيىرما بەس جىل – شيرەك عاسىر، مەن سول كارى كانديدات كۇيىمدە قالدىم. ەندىگى ارمان – ۋاقىتى وتكەن، قىزىعى قايتقان دوكتورلىق اتاق ەمەس، كوز اشقاننان بەرى اينالدىرعان، قالاي تىپىرلاسام دا جەرىنە جەتكىزە الماعان جۇمىسىمدى – «تاريحتاعى قىپشاقتار» اتتى ومىرلىك ەڭبەگىمدى ورايىمەن ءتامامداۋ. تاقاۋداعى ءتورت-بەس جىلدا، عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىتىرىپ-اق قالار ەدىم – اياق استىنان شىققان پالەكەت – ارىلماس سور بوپ جابىسقان. ويىم ونعا ەمەس، ءوزىم ەكىگە ءبولىندىم. ءبۇتىن ەمەس، جارتى كىسى سياقتىمىن. باياعىداي. بالجاننان العاش ايرىلعان كەزدەگىداي. بۇل جولى ايرىلعام جوق. تابىسپاساق تا، قايتا كوردىم. قانشاما زاماننان سوڭ. قارتايعاندا. مەن قارتايعاندا. ال بالجان… سول قالپى ەمەس، ارينە. بىراق كولدەنەڭنىڭ كوزىن تارتار تولىقسىعان كەلىنشەكتەي. شىنىمەن ءوزى مە؟ ءيا، كورىپ قانا قويعام جوق، اتىنا دەيىن ەستىدىم. بالجان بىرەۋ-اق. سول بالجان. ال الگى مارات دەگەنى… كورۋىم انىق. بولۋى انىق. بىراق سەنۋ قيىن. سەنگىم كەلمەيدى. اۋەلدە قىزىق، تاڭ كورىنسە، ەندى قاۋىپتەنە باستادىم. الدەنەندەي ءبىر قاتەر اكەلەتىندەي. ال ول… مەنى كورگەننەن-اق زارەسى ۇشتى. قاتتى قورىقتى. قورقا تۇرا قارسى ۇمتىلدى. بۇل نە پالە؟ ەندى نە كۇتىپ تۇر مەنى؟

وتىز بىردەڭە جىل بويى بىتپەگەن نەتكەن جۇمىس دەرسىز. ءجۇز جىلدا بىتپەيتىن، ءبىر كىسى ەمەس، ءجۇز كىسى، الدەنەشە ۇرپاقتىڭ عۇمىرى جەتپەيتىن جۇمىستار بار. البەتتە مىنا مەن – ءوزىم ويلاعانداي ۇلكەن دارىن بولماسام كەرەك. بولعام، العاشقى جازۋ، ىزدەنىس جوبالارىما قاراعاندا. سودان سوڭ… ءسىرا، قۇلاي ءسۇيىپ، شىن عاشىق بولعان باياعى قالىڭدىعىمنان قاپيادا ايرىلعان كۇيىك اسەرى مە، الدە باسقاداي، كەزدەيسوق، كولدەنەڭ كەسەل سوقتى ما، ءبىر باسىم ەكىگە جارىلعانداي، جارتى ەس، جارتى كۇش، جارتى جۇيكە، جارىم جان… جاعدايدى ايقىن سەزىنگەن ەدىم. راس، اقىل، پاراساتىم كەمىمەگەن، ءبىلىم-تانىمىم دا سول قالپىندا سياقتى. ال ومىرگە ىنتا، ەڭبەككە قۇشتارلىق – تالاپ پەن جىگەر ورتايماعان، مۇلدە جوققا سايعان سياقتى. نەمقۇرايدى سالقىندىق جەلكەمنەن تارتىپ، كەۋدەمدى ودان ءارى باسىپ تۇرادى. جۇرتتىڭ ءبارى مەنەن ارتىق سياقتى. مەن بارىنەن قور، بارىنەن تومەن سياقتىمىن. ەڭ اقىرى، توبىعىما جەتپەيتىن شالاعاي دۇمشەنىڭ ءوزى مەنەن كوپ بىلەتىندەي كورىنەدى. ارتىق بولماسا دا، كوپ بىلمەسە دە، كوزەگەن ماقساتىنا مەنەن بۇرىن جەتەتىندەي. باياعىداي ارىنداپ، اسقاقتاپ ەمەس، قورعانشاقتاپ، يمەنشەكتەپ تۇرام. ايتەۋىر اۋەلگى ءبىر بەرىك باعدار، اينىماس مۇرات – حالقىمنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراسام دەگەن ۇلتشىلدىق سانا عانا سول قالپىندا. مەنى سۇيرەگەن، ەڭبەككە ەرىكسىز جەككەن دە وسى، تۋا بىتكەن، جۇرە بەكىگەن ۇلتتىق سەزىم بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار، «جىلاندى ءۇش كەسسە، كەسىرتكەلىك ءحالى بار» دەگەندەي، كەسىلدىم بە، كەمىدىم بە، الدە اۋەلدەن بارىم سول ما، قايتكەندە دە مۇلدە قابىلەتسىز بوزوكپە بولماسام كەرەك. ايتەۋىر، ارشىنداپ ۇتپاسام دا، تاسباقاشا تىربانىپ، ەڭ باستىسى – كولدەنەڭ شارۋا، پايداسىز ىستەن باس تارتىپ، ءبىر باعىتتا ەڭبەك ەتىپ كەلەم. مەنىڭ الدىمنان شىققان ەڭ ۇلكەن بوگەسىن – زەرتتەۋدىڭ قيىندىعى، عىلىمنىڭ كۇردەلى، جۇمباق بولمىسى ەمەس. بالشابەكتىك جۇيە، توتاليتارلىق ءتارتىپ. سىرتتاي قاراعاندا، مەن سياقتى باكەنە كىسى ءۇشىن تىم ۇلكەن ءسوز كورىنۋى مۇمكىن. شىندىعىندا، سوۆەتتىك زامانداعى ءاربىر ادام – اتاقتى اكادەميك، داڭقتى جازۋشىدان – قاتارداعى ستۋدەنت، ەڭ سوڭعى قويشى، كاسىپسىز جۇمىسكەرگە دەيىن ارنايى باقىلاۋ استىندا بولدى عوي. ارقيلى دەڭگەيدەگى پارتيا كوميتەتى، اشىق كەڭىستىك، بارلىق قۋىستى تولتىرعان كگب، ۇلكەندى-كىشىلى باسقارۋ ورىندارىنان كادىمگى، بەيكۇنا كەيىپتى كاسىپوداققا دەيىنگى قۇرىلىم اتاۋلى كەز كەلگەن ەكى اياقتى ءتىرى پەندەنىڭ ءاربىر قادامىن باعىپ وتىردى. ايرىقشا ىقىلاس – قالامگەرلەر قاۋىمىنا تيەسىلى بولاتىن. ولاردان وتكەن قۇرمەتتى كۇزەتتە – تاريحشىلار. جازۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جەكە باسى كۇمان تۋعىزسا، تاريحشىلار – بۇكىل عىلىمى، باعىت-باعدار، بارلىق ىسىمەن. تۇلپار ما، تۇعىر ما، جازۋشى اتاۋلى ءوز بەتىمەن جامىراپ، ارقايسىسى جەكە-دارا كەتەدى. ال تاريحشىلار بەلگىلى ءبىر قىزمەتكە، ياعني كۇنكورىس، جۇمىس ورنىنا بايلانعان، ونىڭ وزىندە ۇيىرىمەن. نەنى زەرتتەۋ، قالاي زەرتتەۋ، نەنى ايتىپ، قايسىسىن قايتىپ جازۋ – كۇنىبۇرىن بەلگىلەنگەن. بۇرا تارتۋعا، ءتىپتى، سارا جولدان از-ماز اۋىتقۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. وزىنشە تولعاعان، ياعني عىلىمي تاريح، اقيقات شىندىققا ۇمتىلعان ەرلەردىڭ، ءتىپتى، ەر دە ەمەس، ادەپكى ادالدىڭ كورەتىن كۇنى بەلگىلى. الدىڭعى اعالاردىڭ ايقىن مىسالى بار. ول – باسقا زامان ەدى دەسەدى. ايىرماسى سىرت كوزگە عانا. ەندىگى قاپاس – تورلى تەرەزە، تەمىر ەسىكتى تۇرمە، بيىك دۋال، تىكەنەك قورشاۋلى لاگەر ەمەس، تاريحتى زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ءوزى. ازعانا اقشاڭدى ال دا، ادال نانىڭدى جەپ، اۋزىڭدى اشپاي، تىنىش وتىر. نەگە دەسەڭىز، سوۆەتتىك وتارلىق يدەولوگيانىڭ ەڭ نەگىزگى تۇرعىلارىنىڭ ءبىرى – كىرىپتار حالىقتا اتا تاريح بولۋعا ءتيىس ەمەس دەگەن قاعيدا. بۇل اينىماس ەرەجەنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ توتە جولى – وتكەن زاماننىڭ ءوزىن جوق دەپ جاريالاۋ، بۇل تاراپتا قانداي تۇرعىداعى بولماسىن زەرتتەۋ اتاۋلىنىڭ ءورىسىن قيۋ. الدا-جالدا وتكەنگە ۇڭىلە قالساڭىز، وتارلىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋ باعىتىندا عانا جۇمىس جاساۋعا ءتيىسسىز. سونىڭ وزىندە، قالاي جاعىنساڭ دا، كولدەنەڭ ءبىر كىنارات شىقپاي تۇرمايدى. ماسەلەگە سىرتتاي قاراعاندا، مەنىڭ مانسۇق بولعان ەسكىمەن جالعاس جاڭا تاقىرىبىم وتە ۇتىمدى كورىنگەن. ورىس جانە قازاق حالىقتارىنىڭ بۇگىنگى باۋىرلاستىعى مەن ماڭگىلىك وداعىنىڭ تۇپكى تامىرلارىن ايعاقتاۋ. كيەۆ ءرۋسى بولدى – تۇرىك تەكتى پەشەنەكتەر. وعان تەتەلەس ورىس كىنازدىكتەرى – پولوۆەتستەر، ياعني ءبىزدىڭ قىپشاقتار. راس، بۇلار ءوزارا جاۋلاسىپ تۇردى. بىراق وتكەن تاريحتا جاۋلاسپاعان حالىق بار ما. سلاۆيان-قىپشاق سوعىستارى كيەۆ، چەرنيگوۆتان ۆلاديمير، ريازانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ورىس كىنازدىكتەرىنىڭ ءوزارا شاپقىنىنان اۋىر بولماعان. كەرىسىنشە، بەيبىت قاتىناس – بايىپتى، تۇبەگەيلى. الىس بەرىس، ساۋدا-ساتتىق، قۇداندا-جەكجاتتىق، اسكەري وداقتاستىق. ورمان مەن دالا تاريحى استاسىپ جاتىر. ارينە، ءدال بۇگىنگىدەي ەمەس. ءوزارا دەربەستىك، ۇتىمدى بىرلەستىك، قاجەتتى كەلىسىم، تەپە-تەڭدىك جاعدايدا. ەكى جاق ءۇشىن دە پايدالى، زياندى سىپاتتارىمەن. قايتكەندە دە بۇلتارتپاس اقيقات، ناقتى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن تاريحي شىندىق. وسى، نەگىزىنەن ورىس تاريحناماسىنان الىنعان كۇمانسىز دەرەك، داۋسىز اقيقاتتى ايقىندادىق. سول ايقىندىقتى ايگىلەۋ ءۇشىن، تەڭ جارىمىن تارىك ەتىپ، اقىرى ۇزاق تالقى، ۇلكەن قيىندىقپەن قورعالعان ەڭبەكتى كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا تالاپ جاسادىم. عىلىمي كەڭەستىڭ ماقۇل ۇسىنىسىمەن وسى اكادەميانىڭ ءوزىنىڭ باسپاسىندا، ول كەز ءۇشىن شاعىن تارالىم – بەس مىڭ دانامەن. ونسىز دا كۇزەلىپ، شۇنتيعان جۇمىس، ەندى باسپانىڭ ارنايى رەداكتورى، ودان سوڭ جابىق رەتسەنزيا مەن جالپى تالقىعا سۇيەنگەن رەداكتسيالىق كەڭەس تاس-تالقان ەتىپ، كىتاپ بولىپ تۇپتەلىپ شىققانعا دەيىن تاعى ءبىرتالاي نارىنەن ايىردى. ناقتى دەرەكتەردىڭ ءوزىن سول قالپىندا بەرە سالۋعا بولمايدى ەكەن. بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆيزم اتالادى. ياعني، زياندى، سوۆەتتىك عىلىمعا جات ءتاسىل. سەن وتكەن تاريحتاعى بولمىستى ناقتى قۇجات، ارحيۆ كۋالىگى، زامانا ايعاقتارى نەگىزىندە دالمە-ءدال قالىپتاپ كورسەتكەن، ءتىپتى، تاراتىپ ايتىپ، دايەكتەپ جازباساڭ دا، وسى، تالعاماي، تاڭداماي، ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ىرىكتەپ، سىن ەلەگىنەن سۇزبەي، سول قالپىندا كەلتىرگەن دەرەكتەردەن جاڭىلىس قانا ەمەس، تەرىس، زياندى، ياعني جەتەكشى يدەولوگياعا قايشى قورىتىندىلار شىعىپ كەتۋى مۇمكىن، سوندىقتان سوۆەتتىك تاريح عىلىمىندا تەكسەرىستەن وتكەن، قابىلدانعان، بەكىگەن كوزقاراسقا سايكەس دايەك، تۇيىندەردى عانا الامىز. ءتىپتى، الگى، ايرىقشا قاجەتتى، نەمەسە تۇزدىقتى، قايتكەندە دە الدەقالاي قىستىرىلعان دەرەك، كۋالىگىڭىز قالاي تارتسا دا، شىعاتىن قورىتىندى، اقىرعى تۇجىرىم قاجەتتى ارنادان تابىلۋى شارت. تاعى دا ەكشەدىك، قاتقىل كورىنگەن بايلامداردى جۇمسارتتىق، «جاڭساق» قورىتىندىلاردى قىسقارتىپ، ءتيىمسىز، ارتىق-اۋىس ماعلۇماتتاردى تۇگەل جۇلىپ تاستادىق – اقىرى، تاعى ءبىر جىلدان استام سوزبۇيداعا تۇسكەن ازاپ، قيدالانا كەسىلگەن قورلىقتان سوڭ وننان ءبىر نۇسقاسى قالعان تالايسىز كىتابىم دا باسىلىپ شىقتى. «ەجەلگى ورىس ەلى جانە كونە قىپشاقتار – XI-XII عاسىر.» ءتولباسى، جالعىز داناسى قولىما تيگەن كۇنى تاڭ اتقانشا اقتارىستاپ، ءىشىم ۋداي اشىپ وتىرعانىم ءالى ەسىمدە. زەرتتەۋدىڭ ءوزى جوق، كولەڭكەسى عانا. ەكى ءجۇز ەلۋ بەت – باستان-اياق… وتىرىك ەمەس، سىڭارجاق. قىپشاقتىڭ بار ءىسى تەرىس، ورىستىڭ بار ءىسى وڭ. قىپشاق شابادى – باسقىنشىلىق، وزبىرلىق، ورىس شابادى – قورعانىس، بولاشاق ۇرپاق قامى. جانە ۇنەمى قىپشاق جەڭىلىپ، ورىس جەڭىپ وتىرادى. قىپشاققا قاتىستى وڭتايلى، ءادىل دەرەكتەر تۇگەل قىسقارىپ قالعان سوڭ ولاي بولماعاندا قايتسىن. ەڭ اقىرى، قىپشاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى تاراۋعا دەيىن، قازاققا تىم ۇقساپ كەتىپتى دەگەن ايىپپەن كىتاپتان اجىراعان. ياعني، ءتىلى دە، مادەنيەتى دە بولماعان ماقۇلىق. جابايى، دۇلەي. سول قورقاۋ، تۇرپايى تۇيسىكپەن، مادەنيەتى جوعارى، تەكتى جۇرتقا قاستاندىقتان باسقانى ويلاماعان. اقىرى، ارتىندا ءىز قالدىرماي، تۇقىم تۇياعىمەن قۇرىپ كەتكەن. ارينە، ونداي بايلام، مۇنداي سوزدەر مەندە جوق، بىراق كىتاپتى وقىپ شىققان كەز كەلگەن كىسى وسى قورىتىندىعا كەلەر ەدى. ناتيجەسىندە، بار جازۋىم وزىمدىكى ەمەس، وزگە بولىپ كەتتى. ايتەۋىر كىتاپ شىعارعان اتى عانا. اقىرى، ءوزىمدى ءوزىم جۇباتتىم. قايتكەندە دە تاسقا باسىلعان ەڭبەك قوي، كىتاپ اتاۋلىنىڭ ءجونى بولەك، ءارى تىڭ تاقىرىپقا ارنالعان، اجەپتاۋىر كولەمدى مونوگرافيا; ۋاقىت وزا كەلە، كەتىگىن بۇتىندەپ، كەمىسىن تولتىرىپ، اۋەلگى قالپىندا، ءتىپتى، ودان ارمەن جەتىلدىرىپ، قايىرا باستىرۋدىڭ ءساتى تۇسەر. قانشا قومسىنسام دا، سىرتى ءدۇر، كەلەشەك جۇمىستارعا، بۇدان دا ۇلكەن ەڭبەككە باسپالداق، عىلىمي دارەجەگە سەبەپكەر بولار. مۇلدە جارىق كورمەي قالسا قايتەر ەدىم، وسىعان دا ءتاۋبا دەدىم. ايتكەنمەن، جۇرەگىم تۇيىرتپەك، كوڭىلىم قوڭىلتاق ەدى.

سويتسەم، مەن تويىپ سەكىرگەن ەكەم. ارادا ءۇش كۇن ءوتتى-وتپەدى، – ويباي-اتتان شىقتى. كومپارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تۋرا وزىنەن. بۇل كەزدە ءبىزدى باستاۋشى، باعىتتاۋشى مەكەمەنىڭ بۇرىنعى يدەولوگيالىق كوسەمى، داراقى بەلسەندى نۇرقان جانگەلدين قىزمەتىنەن شەتتەپ، ونىڭ ورنىنا امالدى، ايلالى نۇرماش ساتتاروۆ كەلگەن. كەيىنىرەك، مەن ءوزىم ونشا ءتاۋىر كورمەيتىن، بىراق باز-بازىندا تۋرا ايتىپ قالاتىن ءبىر ادەبيەتشى جازعانداي، ماسكەۋدەگى سۇر كاردينال، كوتەرەم ارىق سۋسلوۆتىڭ رابايسىز جۋانداعان قارا كولەڭكەسى – قوڭىر كاردينال. بۇدان سوڭعى، بىزگە تيەسىلى، تيەسىلى ەمەس، باقىلاۋشى قوجايىن – ورتالىق كوميتەتتىڭ مادەنيەت جانە عىلىم بولىمىنە باسشى بولىپ، ورىس ەسىمدى قارا قازاق، اقىلى مەن زۇلىمدىعى استاس يۆان موكەەۆيچ ەسەنعاليەۆ كەلگەن. وسى ەكى ساباز تىعىز جۇپتاسا وتىرىپ، قازاق رۋحانياتىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعىنان تازارتۋعا كىرىستى. بۇل كەزدە، مانا ايتسام كەرەك، بۇكىل سوۆەتتىك كەڭىستىكتە زامان ءبىرشاما تۇزىك، ءتىپتى، قارايلاس، قاتارلاس ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە جاعداي قالىپتى، بەيبىت. وزىعى وتكەنىن وڭداپ جاتىر، قالىعىنىڭ ءوزى قولداعىسىن بەرىك ۇستاپ وتىر. تەك ءبىز عانا. كەرى باعىتقا تۇسكەن. نەگىزى – جەرى باي، ەلى يەسىز قازاقتى ءبىرجولا قۇرتۋعا نيەت ەتكەن ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋى بولار، بىراق مۇنداعى ەكى جاندايشاپ ارتىعىمەن ورىنداۋعا ۇمتىلعان. كۇن وزعان سايىن ءورىسىمىز قىسقارىپ، تىنىسىمىز تارىلا ءتۇستى. مەنىڭ، ىشىندە جارتىلاي بولسا دا، اۋەلگى ءبۇتىننىڭ جۇقاناسى قالعان سورلى كىتابىم وسى ەكەۋىنىڭ تۇسى، تۇپتەپ كەلگەندە، تۋرا جيىرما جىلعا سوزىلعان سىرقات ناۋقاننىڭ اۋەلگى كەزەڭىنە تاپ كەلىپتى. ول زاماندا باسپادان شىققان، كەز كەلگەن كىتاپتىڭ العاشقى، ءتولباسى اتالاتىن ون داناسىنىڭ بەسەۋى تۇپا-تۋرا ورتالىق كوميتەتكە تۇسەدى، الگى ەكى باسشىعا جانە بولىمدەگى، سەكتور مەڭگەرۋشىسى، نۇسقاۋشى دەپ اتالاتىن، ولار دا بيلىكشى، بەكەمدەۋشى عانا ەمەس، تەكسەرۋشى، تەرگەۋشى قىزمەتكەرلەرگە. تىرىدەي سالماعى ءجۇز قىرىق جەتى كيلوگرامدىق، بەتى جالپاق، موينى بىتەۋ، بۇتى تالتاق، رەسمي جۇمىس كابينەتىندەگى الدىڭعى، ۇرداجىق ارىپتەسىنىڭ كەڭ ءارى جايلى ورىندىعىنا سىيماي، اۋقىمدى، سەرىپپەلى، ارنايى كرەسلو جاساتىپتى دەيتىن قوڭىر كاردينال مەنىڭ وزىمە ءىلىپ-الارى جوق، جىپ-جىلماعاي كورىنگەن جارتىكەش كىتابىمدى قولىنا الىپ، اقتارىپ ۇلگەردى مە، ۇلگەرمەدى مە، بىلمەيمىن، ەلگەزەك، شيراق، ۇنەمى الدەنەندەي پالە ىزدەپ، الاسۇرىپ جۇرەتىن يۆان موكەەۆيچتىڭ قىراعى كوزى بىردەن شالىپ، الپىس ەكى تامىرى تۇگەل ءيىپ، قوجالاق بەتىنە قان جۇگىرىپ، تىشقان كوزدەرى جايناپ كەتسە كەرەك. سول ساتىندە قاراۋىنداعى قىزمەتكەرلەرىن جيناپ الىپ، اي قاراپ وتىرسىڭدار ما دەپ ءبىراز سىلكىگەن سوڭ، وسىنشاما زياندى كىتاپتىڭ عىلىمي باسپاعا قالاي ءوتىپ كەتكەنىن تەزىنەن انىقتاۋعا بۇيىرادى. سول قالپىندا، قانىن ىشىنە تارتىپ، تاس-ءتۇيىن، شەشىمتال كەيىپتە جوعارى كوتەرىلەدى. اۋەلى ءوزىنىڭ تىكەلەي كوسەمىنە. نەگىزگى ماماندىعى تاريحشى، ياعني كەزىندە كپسس تاريحىنا ىلىكتەس تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان، جالپى تاريحتان ەمىس حابارى بار، ونسىز دا ءىز-ءتۇزى جوق قازاق تاريحىن مويىندامايتىن نۇرماش قۇرماشەۆيچكە. كەلەڭسىز جاعدايدىڭ بارلىق جاي-جاپسارىن ماعلۇم قىلعان. قوڭىر كاردينال ءىس ءمانىسىن، قاتەر مەن قاۋىپ ءجونىن بىردەن اڭدايدى. جانە ۋاقىتىلى دابىل، جاماندىقتىڭ الدىن العان قىراعىلىق، سوعان وراي قولدانىلماق قاتاڭ شارا، جوعارىعا جەتپەك دۇڭكىل مەن داڭعىر ناتيجەسىندە ارتاتىن ابىروي، تاباتىن پايداسىن. سازارا ءتۇيىلىپ ازعانا وتىرىپ، بۇرق ەتكەن. «سەندەر قايدا قاراپ وتىرسىڭدار! اكادەميانىڭ باعىت-باعدارى وسى ما؟ باسپانىڭ ساۋاتى، تانىمى وسى ما! ۇلى ورىس حالقىنىڭ قاس جاۋى بولعان پولوۆەتستەردى دارىپتەگەن نە سۇمدىق! بۇل دەگەن بۇگىنگى ۇيىپ وتىرعان حالىقتار دوستىعىنا قارسى ماسقارا ارەكەت ەمەس پە! ەڭ كەرەمەتى، باياعىدا، بۇدان مىڭ جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن قايداعى ءبىر پولوۆەتستەردىڭ بىزگە قاتىسى قانشا؟ الدەنەندەي قاتىسى بولا قالسا، ونى دابىرالاپ كەرەگى قانشا؟ ساياسي ساۋاتسىزدىق، ماركستىك-لەنيندىك تانىم جولىنان اۋىتقىعان دەگەن وسى ەمەس پە! تەزىنەن قاتاڭ شارا قولدانىلسىن!» – دەيدى. ەندى ءبىرجولا كۇش العان قارا يۆان زىرقىراپ كەتەدى. نۇسقاۋ، شاقىرۋ، جارلىق. سونداي دا سونداي سۇمدىق كىتاپ شىعىپتى – ۇلى ورىس حالقىنىڭ قاس جاۋىن ناسيحاتتاعان، تاريحتى بۇرمالاعان! – ءبىتتى!! ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، باسىلىپ، تۇپتەلىپ، دايىن تۇرعان بەس مىڭ دانا كىتاپ قولما-قول تۇتقىنعا الىنادى. تالداۋ، تەكسەرۋ، انىقتاۋ، وڭ، تەرىسىن ايعاقتاۋ جوق. قوڭىر كاردينال مەن قارا يۆاننىڭ جالعىز-اق اۋىز ءسوزى شەشەدى، ءبىر كىتاپ تۇگىلى، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ تاعدىرىن. ارادا اپتا وتپەي، عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ ارنايى شەشىمى بويىنشا، يدەيالىق تۇرعىسى جات، باستان-اياق جاڭساق دەرەك، قاتە قاعيدا، تەرىس بايلامدارعا قۇرىلعان زياندى كىتاپ تۋرالى قاتاڭ قورىتىندى شىعارىلدى. سورلى كىتاپ سول كۇنى، تيپوگرافيادا بۋىلىپ-ءتۇيىلىپ، ساۋدا ورىندارىنا وتكىزۋگە دايىن تۇرعان قالپىندا پىشاققا ءتۇسىپ، مۇقاباسى جۇلىنىپ، ىشكى بەتتەرى قيدالاپ كەسىلىپ، ماكۋلاتۋراعا جىبەرىلدى. باسپانىڭ بار شىعىنى مەنىڭ موينىما جازىلدى – ول زامان ءۇشىن اسا كوپ اقشا، اي سايىنعى تابىسىمنان جىرمالاپ، تاقاۋداعى ءتورت جىل ىشىندە وتەپ بىتۋگە ءتيىس ەدىم. بۇل از بولعانداي، مەن كگب-نىڭ ەرەكشە ەسەبىنە ءىلىندىم، ەندىگى جەردە جازعان جازۋىم تۇرىپتى، باسقان ءىزىم، ەڭ اياعى سەيىل-سەرۋەن، قوناق – بەيساۋات ءجۇرىسىمنىڭ ءوزى ەسەپتە. ايتپاقشى، وزىمدەگى جالعىز كىتاپتى قايتىپ بەرۋ تالاپ ەتىلگەن. اۋەلدە باسپا، سودان سوڭ عىلىمي كەڭەس، ولارعا كونبەگەن سوڭ، اقىرى كگب-نىڭ عۇزىرلى ءبولىمى. مۇنداي قاتەرلى كىتاپ اقىرعى داناسىنا دەيىن جويىلۋعا ءتيىس ەكەن. مەن اۋەلدە ولقى، جات كورىنگەن، ەندى ايرىقشا باعاعا شىققان، مەن عانا ەمەس، ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن قۇندى سانالا باستاعان بەيباق كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى ءتىرى داناسىنان ەرىكسىز ايرىلۋعا ءتيىس ەدىم. ارينە، قيمايمىن. جوعالتىپ الدىم دەدىم. قالاي؟ سولاي. نەگە سولاي؟ كىتابىم شىقتى دەپ قۋانىپ، دوس-جاران جىگىتتەرمەن تويلاپ ەدىم، كوبىرەك كەتىپ قالىپپىن، رەستوراندا ۇمىتىلدى، نەمەسە جولاي ترامبايدا ءتۇستى. قانشاما وتىرىك بولسا دا، سىلتاۋ-سەبەپ. بىراق كگب-نىڭ جىگىتتەرى بۇعان توقتاماعان. بالالىقتى قويىڭىز دەيدى. سونداي قۇندى… ءوزىڭىز ءۇشىن باعا جەتپەس كىتاپ، قالايشا جوعالتاسىز، ونىڭ ۇستىنە ناقتى انىقتادىق، ءسىز مۇلدە ىشپەيتىن كىسى كورىنەسىز… ايرىقشا قۇندى ەكەنىن بىلگەننەن، دەيمىن، ەسىم شىعا قۋانعانىم; بۇرىننان ىشكىشتىك تاجىريبەم بولماعان سوڭ، وقىستان ماسايىپ قالعانىم. قاي رەستوراندا جۋدىڭىز، قاسىڭىزدا كىمدەر بولدى؟ وعان دا قيسىنسىز وتىرىك تابىلدى. كىتاپ شىعىپ، قولعا تيە سالا ءىشىپ ەدىم، سودان سوڭ كىمدەردى جانە قالاي قوسىپ العانىم، قايدا بارىپ، نە ىستەگەنىم جادىمدا جوق. ۇلكەن كىسىسىز، وسىنداي وتىرىك ايتاسىز، دەيدى. كىتاپ وتىرىك ەدى، بۇل ءسوزىم شىن دەيمىن. ۇيىڭىزدە تۇر، دەيدى. تاۋىپ الۋ وپ-وڭاي. ءبىز ءسىزدى سىيلاپ… شىن سىيلاساڭدار، اڭقام كەۋىپ تۇر، اقشا جوق، ءبىر ءجۇز گرامم جۇتقىزىپ جىبەرىڭدەر، سودان سوڭ بارىپ ءبىزدىڭ ءۇيدى تىنتىڭدەر. تاپساڭدار – سىزدىكى، مۇباراك قولتاڭبامەن وتكىزەيىن دەيمىن. انىعى – قيىنعا جىتىرتىپ جىبەرگەم، يتپەن ىزدەسە تابا الماس ەدى. ونى ءبىلىپ تۇر. ۇگىتتەدى، قورقىتتى، ۇركىتتى – كونبەدىم. ماسەلە شىنىندا دا قۇنى كەم، ءمانى جوق كىتاپتا تۇرماعان. ادامدىق قاسيەتىمنىڭ اقىرعى جۇقاناسى وسى سوڭعى دانادا قالعانداي كورىنگەن. ءبۇتىن، ءتاپ-ءتاۋىر دۇنيەنى قىسقارتتى، قيدالادى، بۇرمالادى، ەلەس-سۇلباسىن عانا قالدىردى، اقىرى سول سۇمىرەيگەن قالپىنىڭ وزىندە ءومىر سۇرۋگە قاقىسى بولماي شىقتى. ەندى كورگە ءبىرجولا كومىپ، الاس-قاپاستا ءتۇسىپ قالعان ەسكى ۇلتاراعىن سۇرايدى. بەرمەيمىن. نە ىستەيدى ماعان بۇدان ارتىق. تۇرمەگە تىعا ما – تىقسىن. الدىڭعى اعالارىمنان ارتىق ەمەسپىن. ايداسىن، اتسىن، بۇيتكەن قورلىق ومىردەن قاراڭعى كور ارتىق…

ارينە، باسىڭ بۇلادا كۇپسىنۋ وڭاي. قانشا باتىرسىعانمەن، بويىمدى ۇرەي جايلاعان. ۋايىم، قايعىدان ەمەس، كىتاپتى جوقتاعاننان ەمەس، عىلىم جولىنان دا، تىرشىلىك ماشاقاتىنان دا تىس، جۇرەك، جۇيكەدەن ءوتىپ، جان-الەمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن كوتەرىلگەن ەرىكسىز قورقىنىش. بۇل كەزدە كۇماندى كىتاپ جايىنا قالىپ، مەنىڭ ىزشىلدەرىم باسقا ءبىر تاراپقا ويىسقان. مەنىڭ ىشكى سىر، وي-پىكىرىمدى تەكسەرە باستادى. ءسىرا، ءبىزدىڭ سالا بويىنشا بىلگىر كەڭەسشىلەرى بار. شىڭعىس حان، باتۋ حان تۋرالى قانداي وي-پىكىردەمىن، ابىلاي حاننىڭ تاريحي قىزمەتى نەدە، كەنەسارى دەگەن كىم – مەن جاۋاپتان جاڭىلمادىم. تەك الاش-وردا تۋرالى سۇراقتان عانا جالتارعام. ەستىمەدىم، بىلمەيمىن. تاريحشى بولعاندا… مەن باسقا، ارعى زامان تاريحىنىڭ مامانىمىن. وسى سوڭعى ساۋالدان سوڭ اعايىنداردىڭ ماعان ارناپ قىل تۇزاق ەسىپ جاتقانىنا كۇمان قالماعان. ماناعى سىلتاۋ ءسوزدى وزگەشە امالعا ۇشتاستىرۋ وسى كەزدە ويعا كەلگەن. دزەرجينسكي كوشەسىندەگى سۇر ۇيگە كەزەكتى تەرگەۋگە بارعاندا… ۋداي ماس ەدىم. ءتىلىم كۇرمەلىپ تۇرسا دا، ەسىم ءتۇزۋ، قانداي جاۋاپقا دا ءازىرمىن، ازىرلىكتىڭ، ايرىقشا قۋانىشتىڭ بەلگىسى رەتىندە فەليكس ەدمۋندوۆيچتى دە، لاۆرەنتي ءپاۆلوۆيچتى دە اتتاپ ءوتىپ، بۇگىنگى قىراعى چەكيست، باس چەكيست اندروپوۆ تۋراسىندا تۇتاس ءبىر لەكتسيا وقۋعا كىرىسكەن ەدىم. مۇنداعى جاس چەكيستەر ايرىقشا قۇرمەت تانىتىپ، ارنايى ماشيناسىمەن ۇيىمە جەتكىزىپ سالىستى. راقمەت، العىس ايتىپ تۇرىپ، كەلەسى لەكتسيانىڭ قاي كۇنى وتكىزىلمەگىن سۇراپ ەدىم. بۇدان بىلاي كگب-نىڭ تاريحىن جازۋ نيەتى بار ەكەن مەندە. اۋەلى تەمىر فەليكس تۋرالى. سودان سوڭ، ءوزىنىڭ داڭقتى قىزمەتىن قازاقستاندا باستاعان ەجوۆ تۋرالى… بىراق بۇل نيەتتەردىڭ ەشقايسىسى جۇزەگە اسپاي قالدى. كەلەسى شاقىرىستاعى كوڭىلدى كورىنىستەن سوڭ ماعان قولدارىن ءبىر-اق سىلتەگەن. جوعارعى جاققا تاربيە جۇمىستارى ءتامامدالدى، ەندى اياعىن قيا باسپايدى دەگەن اقپار بەرىلسە كەرەك. بىراق مەن ماسكۇنەم اتاعىمدى اقتاۋ ءۇشىن، بالكىم، تۋرالعان، كەمتار ەمەس، باسپاعا تۇسەردەن بۇرىنعى كەمەل كىتابىمنىڭ كۇيىگى جانە ءدال وسى مەزەتتە، ارادا ون ەكى جىل – تۇتاس ءبىر مۇشەلدەن سوڭ قايتىپ ورالعان ەسكى قايعى – قوسىلماي قالعان قالىڭدىعىمدى جوقتاپ، تۋرا قىرىق كۇن بويى قىزىققا كەنەلدىم. قىزىعى قۇرىسىن، ءبىرجولا ماسكۇنەم بولىپ كەتە جازداپ، ماعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، قۋات، كۇش بەرۋگە تىرىسقان، بۇل كەزدە مۇرتى تۇگىلى شاشىنا دەيىن كوكبۋرىل تارتقان قاراساقال اعامنىڭ جاناشىر رەنىشىنەن سوڭ ارەڭ توقتاپپىن.

توقتاماس ءجونىم دە جوق. ءومىردى تانىعانىم ءوز الدىنا، اقىلىم دا تولىسىپ، ولشەۋسىز ەرەسەك تارتىپپىن. ەڭ ۇلكەن ناتيجە – ماس كىسى وكىمەتكە قاۋىپسىز كورىنەدى، تيەسىلى ورىندار مەنىڭ رايىمدى بايقاعان سوڭ، ءسىرا، بۇل كەزدە اۋەلگى اڭگىمە دە ەسكىرە باستاسا كەرەك، ەندىگى جەردە مەنەن ماي شىقپايتىنىن كورىپ تۇر، بۇلىك تە شىقپاسىنا كوز جەتكەن، ارى قاراي قازبالاپ، قۋدالامادى. بىراق جاقسى بىلەم، مەنىڭ ۇستىمنەن قوزعالعان ءىس، بار دەرەگىم، كەيىنگى جاۋابىم، سوڭعى ونەرىم تۇگەل تىركەلگەن جۋان پاپكى ازىرشە جابىلعانىمەن، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتا اشىلۋى وپ-وڭاي. ەندى مەن دە بايىز تاپتىم. ماسكۇنەمدىك جايىن ايتپايمىن. اۋەلدەن قۇمارلىعىم شامالى، ءبىرجولا قويدىم، كۇنى كەشەگە دەيىن اراق-شاراپ اتاۋلىنى اۋزىما الىپ كورگەم جوق. سىرتقى جاعداي ەمەس، ءىش پىكىرىم، عىلىمي جاڭا ىزدەنىستەر ءجونىن ايتام. ازعانا، اقيقات تاۋاريحتىڭ كولەڭكەسىنىڭ ءوزى وسىنشاما ىلاڭ-شۋ شىعاردى. ۇلكەن اڭگىمە كوتەرىلسە، تۇبەگەيلى، بايىپتى، باياندى زەرتتەۋ، سونى پىكىر، تىڭ، بۇگىنگى قالىپتاسقان ۇعىمعا مۇلدە قاراما-قايشى ماسەلەلەر العا شىقسا… نە بولماق؟ مەنىڭ بار جولىم كەسىلگەن ەدى. ءوزىم نيەت ەتكەن، باعىت تۇزەگەن تاراپتا. ويلاپ تۇرسام، قانشاما بەينەت شەكتىم دەسەم دە، وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ەجەلگى تاريحتان ەڭبەك قورعاپ، عىلىم كانديداتى دارەجەسىن الۋىمنىڭ ءوزى كەزدەيسوق جاعداي، شىنىن ايتقاندا، توتەنشە باقىت ەكەن.

قايتكەندە دە اتاعىڭ بار. جانە جايلى جۇمىس ورنى. بۇل ورىن، سەن قىزمەت اتقاراتىن زەرتتەۋ ورتالىعى، وتكەن تاريحىڭ ءۇشىن ەمەس، بۇگىنگى تاريح – ياعني وكتيابردەن سوڭعى باراقات ءومىر، ۇلى ورىس حالقىنىڭ اعالىق قامقورلىعى، سوۆەت وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اقيقات، اق جولى – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورىس-سوۆەت وتارلىق جۇيەسىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان، اشىلعان. ال سەنى، قاراساقال اعاڭنان باستاپ، امالسىز قوسىمشا رەتىندە تىركەي سالعان. تاريح-زەرتتەۋ ورتالىعى! ياعني، قازاقستانداعى تاريح عىلىمىنىڭ ۇيىقتى ورداسى. وردا تۇگىلى، ۇيشىك ەمەس. اعاڭ ەكەۋىڭ ءۇشىن. وردا بولسا، سوتسياليستىك، كوممۋنيستىك قۇرىلىم جارشىلارىنا ارنالعان وردا. دەمەك، ءالىڭدى ءبىل، جولىڭدى ءبىل. جاڭاعى، كوممۋنيزم جارشىلارىنىڭ ارقاسىندا ءىشىپ وتىرعان سورپا-سۋىڭا ريزا بول. تەك جۇرەسىڭ – توق جۇرەسىڭ. توق بولماساڭ دا، اشتىقتىڭ اۋىلىنان الىسىراق. ەڭ باستىسى – تەمىر توردىڭ سىرتىندا. اقيقات شىندىقتى مويىندادىق. مويىنداماسقا شاراڭ جوق ەدى.

مىنا قاراڭىز. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورتالىعى عانا ەمەس، بۇكىل اكادەميا جۇيەسىندە جاماناتقا شىعىپ، عىلىمي كەڭەستىڭ بارلىق قۇرىلىمدار ءۇشىن ارنايى تاراتىلعان قاۋلىسى ارقىلى عىلىمعا جات، تەرىس وي، ارام پيعىلدى كىسى رەتىندە اشكەرەلەنگەننەن كەيىن مەنىڭ اتاق-ابىرويىم كوتەرىلىپتى. بۇكىل اكادەميالىق قاۋىم شىنايى ۇلتشىل، ناعىز وتانشىل، اسا دارىندى جاس عالىم رەتىندە مويىنداعان. سول استىرتىن اتاق، بەيرەسمي داڭق بۇكىل عۇمىرىما سوزىلىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. ودان نە پايدا. جازباعان عالىم، جاساماعان تاريحشى. ياعني، تۇگىم دە جوق. بار بولسا، ماناعى جالعان اتاعىما سايكەسپەيدى.

البەتتە، اۋەلگى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرىمدى توقتاتقام جوق. الايدا، ىنتا بۇرىنعىدان كەم، جاس كەزدەگى جالىن سونگەن، تىم بويكۇيەزبىن. وسىنىڭ قاجەتى قانشا دەپ ويلايسىڭ كەيدە. زورلاناسىڭ، زارلاناسىڭ، قينالاسىڭ، شالدىعاسىڭ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتەرسىڭ – اقىر ءتۇبى تىعىرىق. جارىققا شىقپايدى، جۇرتقا جەتپەيدى. كولدەنەڭ جۇرتىڭ نە، ارىپتەس قاۋىمنىڭ ءوزى سەلت ەتپەيدى. ەشكىمگە كەرەكسىز. سەنىڭ قالاپ تاپقان عىلىمىڭ وتپەلى دۇنيە سياقتى، بايانسىز ەكەن. ءومىر… كۇندەلىكتى كۇيبەڭ، كاكىر-شۇكىر شارۋا استىندا، ول دا ءوتىپ بارادى.

ايتەۋىر تىرشىلىك ءجىبى ۇزىلمەگەن. قالاي تۇڭىلسەڭ دە، تىنىسىڭدى وتكەن تاريحتان تاباسىڭ. ەندىگى جەردە زەرتتەۋشى ەمەس، وقۋشى رەتىندە قارايتىن بولدىم. ارحيۆ دەرەكتەرىن بايىپتاۋ، ارعى-بەرگى دەرەكناماعا ءۇڭىلۋ – مەن ءۇشىن رومان وقىعانداي. تەك قيالدان تۋعان ەمەس، دۇنيەدە ناقتى بولعان وقيعالارعا قۇرىلعان رومان. جانە قىزىق ەمەس، قاسىرەت، مۇڭ. كەۋدەڭ كوتەرىلىپ بارىپ، قايتا باسىلادى. سونداي دا سونداي بولىپپىز. ەندىگىمىز مىناۋ. بار دەرەگىمدى جۇيەلەيىن، بار بىلىگىمدى قاعازعا تۇسىرەيىن دەيمىن كەي كەزدە. باستايمىن، اياقتاي بەرمەيمىن. تولعانامىن، تۇگەسپەيمىن. ەندىگى قاي ىستە دە قىزۋ قۇمارلىق جوق، سەرپىن از; سانامدا ءبارى سايراپ تۇر، قانشاما جوسپار، بيىك ماقسات، بىراق بويلاي كىرۋگە، جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە تارتىنشاقتاي بەرەم. الدى، ارتىم تۇيىق. ال ءوزىم ءتىرى ولىككە تاقاۋمىن. ءبىرجولا ءولۋ ءۇشىن دە قۋات كەرەك ەكەن. ايتەۋىر ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇرە بەرىپپىن. اقىرى، ەشكىم دە كۇتپەگەن تاۋەلسىزدىك توبەدەن تۇسكەندە، اسپان قاقىراپ، جەر ايرىلماي-اق بارلىق جول اشىلدى، بارلىق جول اشىلعاندا… مۇلدە ەسەڭگىرەپ، وتىرىپ قالىپپىن. كىم بىلگەن، كىم ويلاعان. قاراپ تۇرسام، بار ءومىرىم زايا كەتىپتى.

زايا كەتكەن – عىلىمداعى ءومىر ەدى. ادەپكى تىرشىلىك – ەل قاتارلى. ءتىپتى، ەل قاتارىنان ءتاۋىر. اكادەميالىق قىزمەتكەردىڭ جالاقىسى وتە جوعارى سانالادى. سول زامان ەسەبىمەن العاندا. كيىم-كەشەك، اس-سۋىڭا تولىعىمەن جەتىپ جاتىر. بۇل كەزدە مەن ۇيلەنگەم. ايەلدىڭ قوينىن كورگەن بويداق جىگىت باۋىر سۋىتپاي جۇرە الماسا كەرەك. كەزەكتى ەرمەگىم – بالنۇر دەگەن قىز ەدى. اكادەميا عيماراتىنىڭ شىعابەرىس اۋزىنداعى كىتاپ كيوسكىسىندە ساتۋشى. كەرەكتى ادەبيەتىمدى تۇگەل تاۋىپ بەرىپ ءجۇردى. جاڭا، ماعان قاجەت-اۋ دەگەن باسىلىمداردى ىركىپ قويادى. ورنىقتى ءارى ىقتياتتى بالا. اۋەلگى نازارىمدى اۋدارعان – اتىنداعى ۇقساستىق ەدى. بۇل دا بال… باسقا دا ۇيلەستىك بار سياقتى. بەت-بەينەسى، مىنەزى ەمەس. ءجۇرىسى مەن تۇلعاسى. بۇل دا ءسال-ءپال تولىقشا، مايدا باسىپ، ەركىن قوزعالادى. كەلگەنى سول، بىردەن ءۇيىرىپ ءتۇسىردىم. ارادا جارىم جىل ءوتتى مە، وتپەدى مە – وزگەشە جاعدايىن ماعۇلىم ەتتى. رەنىشسىز، قۋانىشسىز، ادەپكى اقپار رەتىندە. وزىنشە ساقتانىپ جۇرەتىن سياقتى ەدى. ءۇش ايدان اسىپتى. ايتۋىنشا، بىلمەي قالعان. ارينە، بىلگەن. بىلە تۇرا جۇرە بەرگەن. مەن باياعى… بالجاندى ەسكە الدىم. ول دا… سولاي ەكەن عوي. ءبىلدى مە، بىلمەدى مە، سول بەتىندە كەتىپتى. مەنى اي-دالاعا تاستاپ. اۋىلىنا، الدە ودان دا ارىعا. ءۇش ايعا تولماپتى. ودان سوڭ… العىزدى ما، الدە كەيىنگى، كولدەنەڭ كۇيەۋىنە سۇيەي سالدى ما. ەندى مىنە… كۇمانسىز ءوزىم… اۋەلدە ابدىراپ ەدىم، ساعات وتپەي، ساباما ءتۇستىم. قايتكەندە دە قىزدىڭ ەسەبى دۇرىس. مەنىڭ ەسەبىمە دە قايشى ەمەس ەكەن. راس، بالجان سياقتى پاكىزە قالپىندا جەتكەن جوق قولىما. بىراق بىلعانىشى بايقالماعان. ءارى مىنەزى وزگەشە جايلى. ۇياڭ، كىرپياز، بايىپتى. مەن بۇرىن ويلاماعان، وقىس شەشىمگە توقتادىم. سول كۇنى، سول ساعاتتا بويداق پاتەرىمە الىپ كەلگەم. بۇل جولى ەرتەڭگى زاڭدى ايەلىم رەتىندە.

بۇل كەزدە مەن قانشاما بەينەتتەن سوڭ عىلىمي اتاققا جەتىپ، قىزمەتتە بەرىك بەكىگەم، ومىردەن دە ءوز ورنىمدى تاپقانداي ەدىم. ەندى سۇربويداق جالعىزباس ەمەس، ءۇيلى-باراندى كىسىلەر قاتارىنا قوسىلدىم. ارادا بەس-التى اي وتكەندە كىشكەنتاي قىزدى بولدىق. بالنۇر دەكرەت دەمالىسىنان كەيىن جۇمىسقا قايتا شىقپادى. تۇڭعىشىمىزدىڭ تۇساۋىن كەسكەننەن سوڭ كوپ ۇزاماي، تاعى ءبىر قىز تۋدى. ول قالتاقتاپ جۇرە باستاعاندا تاعى ءبىر بالا، ياعني ءۇشىنشى قىز. بالانىڭ الاسى جوق. باسىمىز وسكەن. راس، ءبىر ۇل كەرەك-اق ەدى، وعان… ءتورتىنشى قىزدان قايمىقتىق. ءارى تەتەلەس، تۇگەل كىشكەنتاي ءۇش ءسابيدى باعىپ، قاعۋدان شارشاپ كەتكەمىز. بىراق قىزدارىمىز اقجولتاي ەكەن، ءبارى ساتىمەن كەلىپ، وسى شامادا عىلىم اكادەمياسىنا ارناپ سالىنعان عيمارات ەسەبىنەن ءۇش بولمەلى پاتەرگە قول جەتكەن. رەسمي تۇرعىدا قانشاما سىيسىز سانالسام دا، جازىقسىز جاپا شەككەن دارىندى جاس عالىم رەتىندە جاقسى ەسەپتە بولسام كەرەك، كۇتپەگەن قۋانىش. راس، جاڭا قۇرىلىستان ەمەس، قونىسىن جاڭارتىپ سوندا كوشكەن ۇلكەندەردىڭ بىرىنەن بوساعان ءۇي. كىرپىش ءۇيدىڭ ەسكى، جاڭاسى بار ما، كوپ ۇزاماي، جەڭىل سىلاقتان سوڭ كىرىپ الدىق. ءدال ۋاقىتىندا كوشىپ ۇلگەرىپپىز. باياعى حالىق جاۋلارىنا پاراپار، ساياسي سەنىمسىز، سونداي دا سونداي كىسىگە قالايشا سوتسياليستىك مەنشىكتەن پاتەر بەرىلەدى دەگەن ارىز ءتۇسىپتى جوعارعا. اۋەزىنەن وپ-وڭاي تانىدىم. زەرتتەۋ ورتالىعىنا مەنەن كەيىن كەلگەن، ءزارۋ، ءوتىمدى، ياعني سوۆەتتىك تاقىرىپتا جەڭىل قورعاپ شىققان، مەنەن جارتى مۇشەل كىشى قاراجۇمانوۆ دەگەن جىگىت. سۋماقاي. كاسىپوداق پا، باسقاسى ما، جينالىس سايىن سويلەيدى. يدەيالىق قازىعى بەرىك، اسىرە بەلسەندى شىركىن. الدەبىر جوسپارلى جۇمىستى تالقىلاۋ كەزىندە جاسىن دا، جولىن دا ۇمىتىپ، سۇعىنا بەرگەندە شىداي الماعان ءبىزدىڭ قارەكەڭ: «سەن الىسقا باراسىڭ! بىراق اشىق پەن جاريادا ءوز ورنىڭدى ءبىل!» – دەپ نۇقىرتىپ قويعانى بار. سودان بەرى جيىن، كەڭەس اتاۋلىدا تىنىش وتىرادى جانە بار پالە وسىدان دەگەندەي، مەنى جەك كورەدى. ارىز تەكسەرىلدى، نەگىزى جوق دەپ تابىلدى، كەزىندە قاتەلەسكەنى راس، بىراق ءبىر ىستە ەكى جازا بولمايدى، ودان بەرىدە تۇزەلدى، قادارىنشا ادال ەڭبەك ەتىپ جاتىر، تۇرمىس ماسەلەسىنىڭ وتكەنگە قاتىسى جوق، ءۇش بالاسى بار، مىنە، پالەنباي جىل بويى جالداما پاتەردە تۇرادى ەكەن، ءبارى زاڭدى دەگەن، تۇتاس ءبىر دايەكتەمە جاۋاپ جازىلدى، ايتكەنمەن، داۋلى پاتەرگە تەزىنەن كىرىپ الماسام، كوشىپ ۇلگەرمەسەم، قولداعى وردەرىمە قاراماي، باسپانا اتاۋلىدان قاعىس قالادى ەكەم. بۇل جاعداياتتى تالاي كۇش، قانشاما جۇيكە تۇرمىس سالماعى، ەرىكسىز داۋ-داماي استىندا توزعانىن اتاپ ايتۋ ءۇشىن ەسكە الىپ وتىرمىن.

قايتكەندە دە قالىپتى ءومىر ەدى. ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك. بۇل كەزدە باياعى بولمەلەس سەرىگىم قۇلاشبەك عىلىم دوكتورى بولعان، شەتكەرى ءبىر پەدينستيتۋتتىڭ پرورەكتورى، اسپيرانتۋراداعى، ماماندىعى باسقا بولسا دا قاتارلاس جىگىتتەردىڭ ءبارى دە تابىستى، تەپەي-اق تەمىر ءۇزىپ، جايناڭ قاعىپ، ءار تاراپتا – بايسالدى عىلىمدا، ۇستازدىق ۇلكەن قىزمەتتە ءجۇر. تەك مەن عانا، اۋەلگى قالپىن ساقتاي الماي، ەكپىنى تومەندەگەن. جىگەرىم ءسونىپ، كەۋدەم باسىلعان تۇنجىر جاعدايىمدى كەيىن عانا ۇقتىم. تاڭ قالارلىق احۋال. پايىم-پاراساتىم دا، ومىرلىك تاجىريبە، ءبىلىم-تانىم دا كۇن ساناپ ارتا تۇسكەن، بىراق ءونىمدى ەڭبەككە زاۋقىم كەمىس. بارىمدى سىرتقا شىعارسام، بۇرىنعىعا جاڭادان جەتكەن دەرەك، تولعامدى ۇشتاستىرىپ، كەڭ ورىسكە بەت قويسام… كەشەگى داقپىرت، جالاڭىز نە، ودان ون، ءجۇز ەسە ارتىق اتتان كوتەرىلىپ، شىنىمەن-اق باسىمدى جويۋىم مۇمكىن دەگەن وي كوكىرەگىمە تۇيىلەدى دە تۇرادى. مەنى تەجەگەن – قورقىنىش ەلەسى عانا ەمەس. ناتيجەسىز، جەمىسسىز ەڭبەك. ال، زەرتتەدىڭ، ارىپ-ارشىپ جاڭا ءبىر ەڭبەك جازدىڭ – نە شىقتى؟ ايتسە دە… ەندى عانا ءبىلدىم، قورقىنىش پەن ۇمىتسىزدىك – بەرىدەگى بوگەسىن ەكەن. مەندە مۇرات-نيەت، تانىم-ۇعىمعا ساي سەرپىمدى جىگەر، قاجىرلى قايرات بولماپتى. ايرىلعام، باسقا جاققا كەتكەن… وكىنىشتى، قايعىلى جاعداي، بىراق وسى قالپىمدا دا كوپ شارۋا تىندىرۋعا مۇمكىندىگىم بار ەدى. تىم قۇرسا ءوزىم ءۇشىن. كوكىرەگىم تازارىپ، ەڭسەم جازىلۋ ءۇشىن. وعان پاراساتىمىز جەتپەپتى. پاراسات قانا ەمەس، سەنىم. تاريحتى تاني تۇرا، ەڭ قۇدىرەتتى يمپەريالاردىڭ ءوزىنىڭ قۇلاعانىن بىرە تۇرا… ءدال ءوز جاعدايىمىزدا كورسوقىر بولىپپىز. سوۆەتتىك-كوممۋنيستىك قۇرىلىم مىڭ جىل مىزعىمايدى دەپ بىلدىك قوي. مىڭ ەمەس، ءجۇز بولسىن. سول ءجۇز جىلدا ءوزىڭ قايداسىڭ، قازاعىڭنان نە قالادى؟ سەنىڭ، بار عۇمىرىڭدى قۇربانعا بايلاپ، شەلەكتەپ تەر توككەن، تىنىمسىز ازاپ شەگىپ، جان تۇرشىگەرلىك ۇرەي، ۇزدىكسىز قاتەر استىندا جۇزەگە اسىرعان جۇمىسىڭ – زوبالاڭ زاماننىڭ قاي كۇنى جالاعا ۇشىراپ، وزىڭمەن بىرگە كەتپەك؟ جالاعا تۇسپەسىن، وزىڭمەن كەتپەسىن، ودان سوڭ بۇلدىر مەن تۇماندا ءىرىپ، توزىپ، بوقات توگىلگەن قاي شۇقىردا قالماق؟ جەتپەيتىن جەردە نە بار، ونبەيتىن ىستە نە بار! مەن ومىردەن باز كەشپەسەم دە، ءوزىمنىڭ تۋما تابيعاتىمنان اينىپ، عۇمىرلىق مۇراتىمنان بوي تارتقان ەكەم.

شىندىعىندا، باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءبارى زاڭدى. مەن الدەبىر سىرلى، قۇپيا كۇشتەردىڭ قالاۋىمەن، جوق، ءوزىمدى ءوزىم پارشالاپ، شاراسىزدىق جەڭگەن، سانام سانسىراپ، جۇرەگىم تولقىعان تىلسىم تۇندە… قاق جارىلىپ، ەكى كىسىگە اينالىپپىن. ىنتا-جىگەر، قۋات-قايرات، ومىرگە قۇشتارلىق، اسقاق مەنمەندىك – ءبارى دە بالجانمەن بىرگە كەتكەن. اناعان. مۇندا، جالباعاي جاتاقحانادا جاتقان مەنىڭ ۇلەسىمە ىزگى نيەت پەن جارىم جۇرەك قانا قالعان سياقتى. جانە… قازاقى قان. مەنىڭ بويىما بىتكەن، تۋمىسىما ءتان سىپاتتاردىڭ بارلىعى دا تەپە-تەڭدەي بولىنگەن كۇننىڭ وزىندە مەن جارىم كىسى بولار ەدىم، ۇلكەن ەسەپپەن العاندا، قاتارداعى كوپتىڭ ءبىرى. بىراق ولاي شەشىلمەپتى. اۋەلگى بولمىستاعى ارقيلى، جاقسىلى-جاماندى قاسيەتتىڭ ءبىر پاراسى ماعان قالعان، ءبىر پاراسى وعان كەتكەن. ەرىكتى تۇردە، وزىنشە ءادىل تارازى بويىنشا. نەگىزگى تۇرعى، باستى بەلگىلەردە. ول ءوز قالاۋىن، ءوز كەرەگىن اكەتكەن. سەن دە ءوزىڭ ءۇشىن قۇندى، ءماندى دەپ ەسەپتەگەن قاسيەتتەردى ۇستاپ قالعانسىڭ. ال بالجان… ومىرلىك ماقساتقا جەتۋ جولىندا سەنەن گورى وعان كەرەگىرەك ەكەن. سەن بالجانسىز-اق عىلىم جاساي الار ەدىڭ. ول بالجانسىز بايلىق جاساي المايتىن. سوندىقتان، بۇل رەتتە دە ادىلەتسىزدىك جوق. اركىم ءوزىنىڭ قالاۋىن تاپتى. كەرەك دەسەڭىز، باستاپ ايرىلىسقان كىم؟ سەنىڭ ءوزىڭ. كەلىسىپ قويعان شارۋا، وڭ با، تەرىس پە، شەشىمىن تابار ەڭ سوڭعى ساتتە تاعى تولقىدىڭ. قىزدى پويىزعا سالىپ جىبەرىپ، ءوزىڭ قالا تۇرماق بولدىڭ. اۋەلدە ارباعانىڭدى، ودان سوڭ ازدىرعانىڭدى ۇمىتتىڭ. ەكىنشى جارىمىڭ مۇنداي وزبىرلىقپەن كەلىسە المادى. سەنەن ءبىرجولا ءبولىندى دە، سۇيگەنىن قۇشاقتاپ كەتە باردى. ياعني، قاي جاعىنان العاندا دا، ءبارى ورىندى، ءبارى دە اقىلعا سىيىمدى. الماعايىپ ساتتە ەكىگە بولىنبەۋىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەن. ءبىر ءبۇتىن – ەكى جارماق شىققان. ءتۇپ نەگىزى ورتاق بولسا دا، ەندى دەربەس، جەكەشە ەكى كىسى. ارقايسىسى ءوز تۇيسىك، ءوز تىرلىگىمەن.

باسقا ءبىر ماقسات، بوتەن مۇرات جولىندا قايتپاس شەشىم، قاتاڭ كوڭىلمەن مەنەن ءبولىنىپ شاققان جاڭا تۇلعا – ايتەم، بۇيتەم دەپ تولعانىپ، تولقىپ تۇرماعان. الدى جارىق، ارتى تۇيىق، ەشتەڭەدەن قايمىقپاي، جاڭا دۇنيە، جاڭا عۇمىرعا نىق اتتاعان. اۋەلى مەنىڭ تاڭداپ تاپقان ومىرلىك جارىمدى باۋىرىنا باسقان. بىرلىگىمىز وسىمەن ءبىتىپتى. ەندى، مەنەن، ياعني ءوزىنىڭ نەگىزگى جارىمىنان بوستان بولعان سوڭ، وزگەشە جىگەر، ولشەۋسىز ولەرمەندىكپەن ءبارىن جاڭادان، تاقىر جەردەن باستاعان. تاقىر بولعاندا، مۇنداعى مەن سياقتى، تۇرمىس-جاعدايدى ەمەس، ومىرلىك نىسانا – تىرشىلىك جولىن. الۋەتتى قايىن-اتانىڭ كەڭەسى، الدە ءوز بايلامى، ءسىرا، شىنىندا دا ءوز شەشىمى، بىراق جاڭا تۋىستارىنىڭ جەبەلەۋىمەن، جوعارى ءبىلىمدى ماماندىعىن قويا تۇرىپ، ارلانباستان، قورىنباستان، اۋداندىق زاگوتكونتورا، ياعني دايىنداۋ مەكەمەسىندە قاتارداعى ينسپەكتور بوپ باستايدى. حالىق تىلىمەن ايتقاندا، كادىمگى ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك جيناۋشى. ول زامانداعى ەڭ ءتۇسىمدى جەر. قازاق مال سويماي تۇرمايدى. كولدەنەڭ قوناق پەن كۇندەلىكتى سورپا-سۋ، جانە قىسقى سوعىم. سويىلعان مالدىڭ تەرىسى بار. بۇل – شارۋانىڭ شاعىن عانا بولىگى. ۇلكەن ۇلەس – سوتسياليستىك مەنشىككە قاتىستى. كولحوز، سوۆحوزدا مال ءولىمى – ادەپكى جاعداي. ال قىسى قاتتى جۇت جىلدارى جوعارىدان تۇسكەن جارلىق جونىمەن قالاداعى ەت كومبيناتتارىنان كەلگەن قاساپشىلار قوي-ەشكىنى مىڭداپ قىرادى. ەتىن اكەتەدى، تەرىسى جەرگىلىكتى، تيەسىلى مەكەمەگە وتكىزىلەدى. انا تەرىنى دە، مىنا تەرىنى دە قابىلداپ الىپ، قاجەتتى باعاسىن بەلگىلەيتىن – تەرى جيناۋشى. جەكە شارۋاعا بەس-ون تيىن بەرەدى. ونسىز دا دالادا قالاتىن تەرى، بەرگەنىنە ريزا. كولحوز، سوۆحوزدان كەلگەن، توبىمەن تۇسكەن تەرىگە تاعى دا ەڭ تومەنگى سۇرىپ. ونىڭ ۇستىنە، پالەن ءجۇز تەرى ءشىرىدى، كەسىلدى، توزدى، سايىپ كەلگەندە شىعىنعا شىقتى دەيتىن اكتى بار. ءتىپتى، تۇگەل تولەمگە بايلاسىن. اۋداندىق مەكەمەدە ناقتىلاپ تىركەگەندە، پالەنباي ءجۇز، نەشە مىڭ تەرى تۇگەل اۋەلگىدەن ەكى، ءۇش، بەس ەسە قىمباتقا الىنعان بولىپ شىعادى. ايىرما پۇلى – تەرى جيناۋشىنىڭ سىباعاسى. ودان ءارى، اۋداندىق قويماداعى مول دۇنيەنى وبلىستىق مەكەمەگە قوتارۋ كەرەك. ەندى تاعى دا ۇستەمە باعا. تەگىن ەمەس، تيەسىلى كىسىلەرمەن ءادىل ءبولىس ارقىلى. ال ءجۇن-جۇرقانىڭ ءتۇسىمى بۇدان ون ەسە. قىرقىم، كۇزەم كەزىندە كولحوز، سوۆحوزدان جينالىپ، وتكىزىلەتىن قوي ءجۇنىنىڭ ەسەبى – قاعاز ۇستاعان كىسىدە. ءار ساتىداعى ارقيلى سۇرىپ ءوز الدىنا، قابىلداۋ كەزىندە توقسان تەڭ جازىلسا، وتكىزگەندە – ءجۇز جانە ودان دا ارى. ارينە، ايىرما ءجۇن-جۇرقا تاعى دا تيەسىلى سىباعا ەسەبىندە… ءبىزدىڭ جارماق ارادا ەكى جىل وتپەي، اۋداندىق مەكەمەنىڭ بيلىگىنە جەتىپتى. تايماي، تاپجىلماي، تۋرا بەس جىل وتىرادى. شىرىگەن تەرىدەن، قوقسىعان جۇننەن وندىگەن اقشا شار-تاراپتان بۇلاق بولىپ قۇيىلىپ جاتىر. ەندى داريا بولماسا دا، جىلعالى وزەن كەرەك ەكەن. ول تىلەك تە قابىل. مەن ءولىپ-تالىپ ارحيۆ قاراپ، شارشاپ-شالدىعىپ زەرتتەۋ جازىپ، قايتكەندە دە ەڭبەك قورعاۋعا جول تابا الماي، كەدەيلىكتەن قايىرشىلىق جاعدايعا تاقاعاندا، ءوتىمدى، ىسكەر جارماعىم بۇدان دا ءتيىمدى، ءارى سىرت كوزگە تازا، مارتەبەلى كورىنەتىن قازاننىڭ قۇلاعى – اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى بولادى، كۇيەۋ بالاعا تەزىرەك جول بوساتۋ ءۇشىن زەينەتكە شىققان قايىن-اتانىڭ ورنىنا. وسىدان بۇرىن دا، سول تۇستا، ءتىپتى ودان كەيىن دە، قانشاما مۇمكىندىگى بولا تۇرا باسقاداي، جوعارعى ەسەپتى اكىمشىلىك قىزمەتكە ۇمتىلماعان. ارينە، رايكوم سەكرەتارىنىڭ كولدەنەڭ ءتۇسىمى ون ەسە. بىراق مال جۇتاعان قىستا، ەگىن ونبەگەن جازدا، وبلىستاعى ۇلكەن باستىق اۋىسقاندا – كەز كەلگەن ءساتسىز كۇنى ورنىنان ۇشىپ كەتۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ جارماقتىڭ اقىلى دا، ەسەبى دە ارتىق شىققان. دۇنيەنىڭ كوزى – بيلىك ەمەس، بايلىق ەكەنىن جاقسى بىلگەن. قانشاما زامان بويى، ارقيلى قىزمەت ۇسىنىپ، ارقايدا شاقىرسا دا، ورنىقتى، جايلى قازاننىڭ قۇلاعىنان ايرىلمايدى.

اقىرى، ماعان عانا ەمەس، مەنەن اقىل-پاراساتى ارتىق جۇرتتىڭ وزىنە ماڭگىلىك كورىنگەن سوۆەت وكىمەتى وڭكيىپ بارىپ تىراپاي اسقان. الاقاي، تاۋەلسىزدىك! – دەپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. مۇنداعى ءبىز. ءبىز بولعاندا، مەن سياقتى «زيالى» قاۋىم – قاراپايىم مۇعالىمنەن بەلگىلى عالىمعا، قاتارداعى جۋرناليستەن – اتاقتى جازۋشىعا دەيىنگى ارالىقتاعى مىڭ سان جايداق قازاق. كوزىمىزگە جاس الدىق، قۋانىشىمىز كەۋدەمىزگە سىيمادى. حالقىمىز قارىق بولادى، ەر-ازاماتىمىزدىڭ ەڭسەسى جازىلادى دەدىك، ەلدىڭ ەركىندىگى – ۇلتىمىزدىڭ باقىتى، ءبارىمىزدىڭ مەرەيىمىز، ۇرپاعىمىزدىڭ نۇرلى بولاشاعى دەستىك. شىنىندا دا سولاي بولۋعا ءتيىس ەدى. بولمادى. ءتاڭىرى كوكتەن تۇسىرگەن تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ بيلىككە جەتكەن – ناقتىلاپ ايتساق بۇرىنعى ورنىندا وتىرىپ قالعان – ەجەلگى سوۆەتتىك پارتنومەنكلاتۋرا بولاتىن. وكىمەتتىڭ اتى عانا جاڭاردى – باسىنداعىلار باياعى. بار وزگەرىس – بۇرىن تۇساۋلى بولسا، ءار ىسىندە جوعارىعا – وتارلىق اكىمشىلىككە جالتاقتاسا، ەندى بارىنە وزدەرى عانا قوجايىن. ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەن ءسوزدى – ەن بايلىقتى ەركىن توناۋ دەپ قانا ۇقتى. ءسويتىپ، بۇكىل قازاق جۇرتى تالاپاي ۇكىمگە كەسىلگەن. بار قازىناڭ ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنان ەڭ تومەنگى دەڭگەيىنە دەيىنگى ارقيلى ورىندا وتىرعان ءتىرى جان اتاۋلى قارپىپ ۇلگەرگەنىنشە قارىق بولدى. سونىمەن، اۋەلى جەردىڭ ۇستىندەگى بايلىق تالاۋعا ءتۇستى. ودان كەيىن جەردىڭ استىنداعى قازىناعا كەزەك كەلگەن. قورقاۋ قازاعى بار، وبىر ورىسى، جەبىر جويىتى بار – بيلىككە جاناس جولباسار قاۋىم ەندىگى، قۇشاققا سىيماس قىرۋار ولجانى سىرتتاعى، شەت ەلدىك اۆانتيۋريستەرمەن بولىسكە سالۋعا ءتيىس ەدى. بۇدان سوڭعى تالاپاي كەزەگىندە – تاۋى، دالاسى بار، ورمان، توعايى، وزەن، كولى بار سول قارا جەردىڭ ءوزى تۇرعان. قازاق دەيتىن سورلى حالىقتىڭ نەشە مىڭ جىلدان بەرى، جاۋ بىتكەنمەن جاعالاسىپ، جاننان كەشىپ، قان جۇتىپ، قىلىشتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ كەلگەن، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتۋگە ءتيىس قۇت مەكەنى استىنداعى قازىنا، ۇستىندەگى بار بايلىعىمەن قوسا، جات جۇرتتىڭ ەنشىسىنە كەتىپ بارا جاتتى.

كەيدە ويلايمىن، جەمىت بولسا دا، جالماۋىز بولسا دا، اتا-بابادان قالعان ميراستىڭ ءبىر پۇشپاعىنا يە بولىپ ۇلگەرگەن كەز كەلگەن قازاققا قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك ەكەن دەپ. سودان سوڭ، كەرىسىنشە، ءبىر كەزەك، وسى ازعانا، سەنىڭ بارىڭدى تولىعىمەن يەلەنىپ وتىرعان جات جەرلىك وليگارحتارمەن سالىستىرعاندا قۇرتاقانداي عانا ۇلەس العان وسى ءوز قانداستارىڭ بولماسا، ەل-جۇرتىڭ وسىنشاما شاپقىنعا ۇشىراماس ەدى دەپ. ياعني بارىنە دە مارات جانە مارات تەكتەستەر كىنالى. ناقتىلاپ ايتساق، جوعارىدا وتىرعان، كەل دە الا بەر، ماعان سالعىرت تولەپ، سىباعا تاستاساڭ بولعانى دەپ، ءبارىن ءوز قولىمەن تاراتىپ بەرگەن ەڭ ۇلكەن مارات. ال مۇرات، مەن سياقتى باكەنە مۇراتتار عانا ەمەس، زور، الىپ مۇراتتاردىڭ ءوزى قايىرشى، كەمباعال جاعدايعا تۇسكەن ەدى بۇل كەزدە.

ءبىزدىڭ مارات بەيسەنوۆيچ، بۇرىنعى ءۇزىپ، تارتىپ جيناعانى ءوز الدىنا، تۇسكە كىرمەگەن تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا اۋدان جانە اۋداندىق قالاعا قاراستى، ءوزىنىڭ قورلى، قوڭدى مەكەمەسىنە تيەسىلى بار بايلىقتى تۇتاسىمەن، تەگىن يەلەنىپ، وبلىس كولەمىندەگى ەڭ ءىرى الپاۋىتتاردىڭ بىرىنە اينالعان شاقتا، وتكەندى جوقتاۋمەن، بۇگىنگى زارمەن، بولاشاق ەلەستى ارمانمەن ءومىرىن وزدىرعان، ەندى اتاۋسىز كامپەسكەگە ءتۇسىپ، قولىنداعى جارتى جاپىراق ناننىڭ وزىنەن ايرىلعان مىنا مەن، ياعني مۇرات بەيسەنۇلى، قۋراعان تامىرلارىما قان قۇيىلىپ، كەپكەن تالشىعىما جان بىتكەندەي، ۇزىلگەن ءۇمىتىم قايتا جالعانىپ، ولگەن ماقساتىم قايتا ءتىرىلىپ، ءدۇر سىلكىنبەسەم دە، سىقىرلاي بۇگىلىپ تۇرعان ەڭسەمدى كوتەرە كەرگىپ، كوكىرەگىمدى كەرە دەم العان ەدىم. وتكەن عاپىل دۇنيەنىڭ ورنى تولمايدى، بىراق اللا تاعالا تىم قۇرسا جەتى-سەگىز جىل عۇمىر بەرسە، ومىرلىك نىسانامنىڭ ءبىر بەكەتىنە جەتەر ەدىم. قايتكەندە دە، باتىسى مەن شىعىسىن، ارعىسى مەن بەرگىسىن تۇگەندەپ، ورتا عاسىرلارداعى اۋەلگى قىپشاق جۇرتىنىڭ تۇبەگەيلى تاريحىن تولىق قامتىپ جازۋعا مۇمكىندىك بار. قىسپاعى مول كومپارتيا ساحنادان تۇسكەن، ەڭسەڭدى جانىشتاعان كگب قۇردىمعا باتقان، ءاربىر سوزىڭنەن پالە ىزدەگەن تسەنزۋرا ءبىرجولا جوعالعان. ەشقاشان بولماعان، اقىلعا سىيماس، تولىق ەركىندىك. مەنىڭ سانامداعى مۇلگىگەن، ۇيىقتاعان، ولمەشى تارتقان بارلىق ۇعىم، تانىمدى قايتا ءتىرىلتىپ، ەسكىلىكتى ءتۇپ نۇسقالاردى جاڭاشا قوپارىپ، ءۇزىپ-جۇلىپ، تارتىپ-جۇلقىپ جازعان بارلىق قاعازىمدى قايتا اقتارىپ، ۇلكەن، اۋقىمدى شارۋاعا بەت قويدىم. جالپى جۇرتتىڭ باسىنا تۇسكەن، ونىڭ ىشىندە قالاداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى، بۇكىل زيالى قاۋىمدى ازدىرىپ-توزدىرعان تۇرمىس تارشىلىعى دا، جەكە باسىما قاتىستى ءۇي-ىشىندىك ىرىڭ-جىرىڭ دا بوگەسىن بولماۋعا ءتيىس ەدى. جاس بولسا كەلىپ قالدى، ۋاقىت تىنىمسىز جىلجىپ بارادى، قايتكەندە دە بىردەڭە ءبىتىرىپ ۇلگەرۋ كەرەك. وكىنىش مول، كەيىس از، تەك تەنتىرەپ كەتپەسە دە، ءدال وزدەرىندەي دارمەنسىز، ياعني ۇرلىق، زورلىق جاساي المايتىن، الداۋعا، ساۋداعا قىرى جوق، بار بايلىعى جوعارعى ءبىلىم، ارنايى ماماندىقپەن شەكتەلەتىن كۇيەۋلەرىمەن بىرگە، جاس بالالارىن قولتىعىنا قىسىپ ءجۇرىپ، ءايتىپ-ءبۇيتىپ قۇباتوبەل تىرشىلىك جاساپ جاتقان قىزدارىما عانا جانىم اشيدى. بىراق قايتكەندە دە ولاردىڭ قاجىر-قايراتى بويىندا، كورەشەك عۇمىرى الدا، ال مەن – توزعان كىسى، ءومىرىم ەسەپتەۋلى، سوندا دا بار ءۇمىتتى كەلەر كۇننەن كۇتتىم، ەندىگى ءىستىڭ يگىلىكتى ناتيجەسى تەك وزىمە عانا بايلانىستى بولاتىن.

وزىمە عانا… ەمەس ەكەن. مەنىڭ، بۇل كەزدە مۇلدە توقتاپ، جابىلىپ قالعان عىلىمي باسىلىمعا ەمەس، اۋپىرىممەن ارەڭ شىعىپ جاتقان، بىراق تولىق ەركىندىككە كوشكەن جازۋشىلار جۋرنالىنا جول تاپقان العاشقى ماقالامنىڭ ءوزى ادام ايتقىسىز ايقاي تۋدىردى. مەن قىزمەت اتقارىپ وتىرعان عىلىمي زەرتتەۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار توراعاسى الدابەك قاراجۇمانوۆ باستاپ، تەك تاريحشى عانا ەمەس، ادەبيەتشى، ەكونوميست، ءتىپتى، ماتەماتيك، مەديگى بار – جيىنى ون ءۇش عۇلاما وقىمىستى قول قويعان، اشۋ، ىزاعا تولى نارازىلىق حاتى بۇرىنعى بالشابەكتىك ءباسپاسوزدىڭ جولباسشىسى «سوتسياليستىك سوۆەتستان» گازەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ وتىرعان، وكىمەتتىك «ەگەمەن نۇرستان» گازەتىندە، تەبىنگىدەي، تۇتاس ءبىر بەتكە باسىلىپتى. «قاتەرلى باعدار» دەپ اتالادى. ياعني مەنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ باعدارىم. باعدار عانا ەمەس، بۇكىل بولمىسىم، بارلىق بايلام، پىكىرىم. بۇل مۇرات قازىبەكوۆ دەگەننىڭ باسبۇزارلىعى ەجەلدەن ايگىلى دەيدى. سوۆەت زامانىندا ءوزىنىڭ تيەسىلى باعاسىن العان، جۇرتشىلىق تاراپىنان ايىپتالىپ، تۋراۋعا تۇسكەن، عىلىمعا جات كىتابىنداعى نەگىزگى قاعيدالارىن ەندى تاۋەلسىزدىك كۇنىندە، ءسوز بوستاندىعى دەگەن جەلەۋمەن قايتا ءتىرىلتۋى – تاڭ قالارلىق جاعداي دەيدى. مىنە، كەرەمەتكە قاراڭىز. وتارلىق وكىمەت تۇتقىنعا الىپ، ولىمگە كەسكەن كىتاپتىڭ كولەڭكەسىنىڭ ءوزى بۇگىنگى كۇن ءۇشىن ون ەسە زيان ەكەن. ماسەلەن، باتىس قىپشاق پەن ەجەلگى رۋسياعا قاتىستى بايلامدار – ەگەمەن ەلىمىزدەگى بۇرىننان قالىپتاسقان حالىقتار دوستىعىنا قاياۋ تۇسىرەتىن كورىنەدى. «بىزگە وسى تاۋەلسىزدىكتى الىپ بەرگەن ەلباسىمىزدىڭ كورەگەن ساياساتى، قاجىرلى قىزمەتى ارقاسىندا بەرىك ورناعان تىنىشتىق پەن بىرلىككە قاياۋ تۇسىرمەك ماقسات نە؟» – دەپ وكسيدى. ال شىعىس قىپشاق – حورەزمگە قاتىستى تۇيىندەر – كورشىلەس ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىمەن اراداعى مەملەكەتارالىق جاعدايدى ۋشىقتىرماق، ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى رۋ الالىعىن قوزدىرماق. ياعني، سىرتتان جاۋ شاقىرۋ تۇرىپتى، مۇنداعى قازاقتى ءوزارا قىرقىستىرۋ نيەتى بار. ەڭ سوراقىسى – وسىنداي تەرىس ويلى، ارانداتقىش، زيانكەس ماقالا جازعان زەرتتەۋشىسىماق جانە ونى قولداپ، جۋرنالىنا جاريالاپ وتىرعان جازۋشىسىماق باس رەداكتور ەكەۋى وداقتاسا وتىرىپ، ويدان شىعارىلعان، قولدان قالىپتانعان جاڭا ءبىر تاريح – وتىرىك، جالعان تاريح جاساعىسى كەلەدى. باتىستاعى قىپشاق – بۇگىنگى، قازاقتاعى قىپشاق ەمەس. تەگى مۇلدە بوتەن، ەۋروپالىق ءناسىلدى، جات جۇرت. شىعىستاعى قىپشاق تۇرىپتى، ءبىزدىڭ كىسىلەرىمىز اۋىز تولتىرا ايتىپ وتىرعان جالايىر مەن قوڭىرات، كەرەي مەن نايماننىڭ بۇگىنگى قازاققا ەشقانداي قاتىسى جوق. ولار – موڭعول، ياعني، باسقا ءبىر جالايىر، باسقا ءبىر قوڭىرات. ايتەۋىر اتى ۇقسايدى ەكەن دەپ، كورىنگەنگە جابىسا بەرۋ – شىنايى عىلىمعا سىيىسپايتىن ءتاسىل. ونىڭ ۇستىنە، جات قانا ەمەس، جاۋ ەلدى ءىش تارتۋ مۇلدە قيسىنسىز. سوندا، وتكەندى بىلىقتىرىپ، بۇگىنگە الىپ كەلگەن، ويدان جاڭا ءبىر تاريح جاساعان مۇرات قازىبەك مىرزانىڭ ماقساتى نە؟ وسىنداي تەرىس قاعيدالارعا جول بەرىپ قانا قويماي، مەيلىنشە قولداپ، مەنشىك جۋرنالى ارقىلى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تاراتىپ وتىرعان باس رەداكتور مىرزانىڭ قانداي ەسەبى بار؟ ۇشتىعىن جاسىرعانمەن، ءبارى كورىنىپ تۇر. جيناقتاپ كەلگەندە، بۇل دەگەن – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە قارسىلىق. ەركىندىكتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋ. قازاققا ەگەمەندىك الىپ بەرگەن، حالقىمىزدى وسىنداي، وزگەشە دارەجەگە جەتكىزگەن ەلباسىمىزدى اياقتان شالۋ. ال وسى مۇرات قازىبەك دەگەن زەرتتەۋشىسىماق – مەملەكەت تارابىنان قارجىلانىپ وتىرعان «تاريحتى زەرتتەۋ ورتالىعى» اتالاتىن جەردە قىزمەت اتقارادى. ياعني، قارجىسىن الىپ وتىرىپ، حالىققا قارسى ارەكەت جاساماق. زەرتتەۋىنىڭ سيقى اناۋ. سوندا نە بولىپ شىقتى؟ دەسە دە، وسىنداي زيانكەس ماقالانى جەر استىنان قازىپ الىپ، جارىققا شىعارعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ كۇناسى ون ەسە. جانە بۇل – جازۋشىسىماق باس رەداكتوردىڭ جاي عانا قاتەسى ەمەس. تۇككە تۇرمايتىن توم-توم كىتاپ جازىپ، ەبىن تاۋىپ، مۇمكىن بولعان اتاق، سىيلىقتاردىڭ ءبارىن الىپ، ەندى ەگەمەندىك جەمىسىن تەرىس پايدالانىپ، قۇدا-جەگجات، رۋلاس، جىكشىل اعايىندارىنىڭ ارقاسىندا دەربەس، جەكە مەنشىك جۋرنال اشىپ العان بۇل جازۋشىسىماقتىڭ جايى دا جاقسى ءمالىم. ول دا كەزىندە اشكەرەلەنگەن، ونىڭ دا كىتابى تۋرالعان. ەجەلدەن-اق، ۇلتشىلدىق پىكىردەگى كارى قاسقىر. وتكەندى بىلاي قويعاندا، بۇگىنگى بىلىعىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ماسەلەن، كەزىندە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن وركەندەتۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان نۇرقان جانگەلدين تۋرالى جازعاندارىن قايدا قويامىز؟ قازاق ادەبيەتىنىڭ قولداۋشىسى، ەجەلگى مۇرانىڭ قامقورشىسى، بارىمىزگە بىردەي قۇرمەتتى بولعان نۇرماش قۇرماشەۆيچ ساتتاروۆتى قالاي قارالادى؟ بۇكىل سانالى عۇمىرى تۋعان حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ كورنەكى ۇلگىسىندەي يۆان موكەەۆيچ ەسەنعاليەۆكە قانداي جالا جاپپادى؟ سونىڭ ءبارى وسى، ءوزى مەنشىكتەنىپ وتىرعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ بەتىندە كورىنىس تاپقان سۇمدىقتار. ەندى جەكە تۇلعالاردان وزىپ، بۇكىل حالىقتى قارالاۋعا كوشىپتى. باسقانىڭ ءبارىن جيناپ قويعاندا، ەلباسىمىزدىڭ بەرىك تىرەگى، ەگەمەن حالقىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر رۋحاني كوسەمى بولىپ تۇرعان، قازاق ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، الاتاۋدىڭ قاتىپ قالعان قار مەن مۇزىن ەرىتىپ، İلەنىڭ ارناسىن كەڭەيتكەن، قاڭسىپ قالعان ارالدى سۋعا تولتىرعان، ءولىپ قالعان قازاق ءتىلىن قايتا ءتىرىلتىپ، ورىس تىلىمەن بىردەي دارەجەدە ولەڭ، جىر تولعاپ، ەكى تاراپتا قاتارىنان تانىلعان، الىمدى اقىن عانا ەمەس، ازۋلى ساياساتكەر، انا ءتىلىمىزدىڭ شىن جاناشىرى، سوناۋ سوۆەت زامانىندا قولىنا تيگەن پارلامەنت مىنبەرىنەن ايرىلماي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعىمىزدى جوقتاپ جۇرگەن جالىندى قايراتكەرىمىز ءمۇشتار ماقانوۆتى ورىسشا ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايدى، بىراق ورىس تىلىندە ولەڭمەن رومان جازادى، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەم دەگەن قۇرعاق ايقاي – ءوزىنىڭ شىن مارتەبەسى ءۇشىن عانا كەرەك، الاتاۋدىڭ قار مەن مۇزى كۇن ءتيىپ، ەرىگەنى راس، بىراق İلە سول قالپىندا، ال ارال جىلدان جىلعا سۋالىپ بارادى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاھارمانىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ەرلىگى – قاندىقول، ايار القاش كولبيننىڭ جەبەلەۋىمەن وكىمەتكە وتكەنى، كولبين كەتسە دە، سونىڭ كوزى بولىپ، باياعى ورنىندا ءالى وتىر… دەپ، قايداعى جوقتى ايتقانىن استە كەشىرۋگە بولمايدى. وسىنىڭ ءبارى «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ ەلباسىمىزعا قارسى، ەگەمەندىگىمىزگە قارسى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان زياندى جۇمىسىنىڭ ءبىر تارماعى عانا… سوندا، وكىمەتىمىز نە ءبىتىرىپ وتىر؟ عۇزىرلى بيلىك، ادىلەتتى زاڭ ورىندارى قايدا؟ جوق! مۇنداي شەكتەن شىققان باسبۇزارلىققا تەزىنەن تيىم سالىنۋى كەرەك!.. اكادەميگى بار، گەرويى بار، ءبارى دە سوۆەت زامانىنان بەرى اتاقتى، مانساپتى ون ءۇش وقىمىستى قول قويعان قارالاۋ ماقالانىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىنداي ەدى.

باسىم اينالا قايران قالىپ، بۋىنىم دىرىلدەي ابدىراپ، تاريحتا ەجەلدەن بەلگىلى، جۇپىنى دەرەكتەرگە قۇرىلعان، الدەبىر ورتاقول عانا ماقالانى جاريالاعانى ءۇشىن وسىنشاما ايقاي-سۇرەن شاقىرعان، وزدەرىن دە، مەنى دە ارىلماس داۋعا قالدىرعان جۋرنال رەداكتسياسىنا باردىم. باس رەداكتور ءماز بولىپ وتىر ەكەن.

– تاماشا بولدى! – دەيدى. – سوڭعى، جالپى جۇرت كۇيزەلگەننەن بەرگى ۋاقىتتا تيراجىمىز تومەندەپ كەتىپ ەدى. مىنە، ەندى، كەلەر جىلعى جازىلىم قارساڭىندا كوكتەن تۇسكەن بەرەكەت! «نۇرستانعا» راقمەت. اقى بەرسە تابىلماس رەكلاما!

– سىزگە جاقسى ەكەن، – دەدىم مەن. – جۋرنالىڭىزدىڭ تارالىمى ارتادى ەكەن. ال مەن… مەنىڭ ءورىسىم قايتادان قىسقارعالى تۇر عوي…

باس رەداكتور ماعان ءشۇبالانا قاراپ، ازعانا بوگەلدى دە، جادىراي كۇلدى.

– بەكەر قورقاسىز، قازىر باسقا زامان، – دەدى. – بىراق تاريحي سانا سول مەشەۋ قالپى، – دەدى بايىپپەن. – قايتا قاراۋ، جاڭارۋ، جاڭعىرۋ قاپەردە جوق… تاريحشىلار – نادان، قالعان قاۋىم – ۇلتسىز، – دەدى. – بار قيىندىق سودان تۋىنداپ وتىر. ناداندىق، ۇلتسىزدىق تا ەشتەڭە ەمەس، – دەدى جەڭىل كۇرسىنىپ. – ءتىپتى، تەرىس، قيعاش تانىم دا. ءبىزدىڭ سور – ادامدىق ادەپكى مورالدىڭ ءوزىنىڭ اياقاستى قالۋىندا. وسى ءبىر عانا ماقالادا… قانشاما ءناجىس، پالە مەن جالا تۇنىپ جاتىر. جانە ەڭ كەرەمەتى – قول قويعاندار تۇرىپتى، وقىپ، تانىسقان كولدەنەڭ جۇرتتىڭ وزىنە سوراقى كورىنبەيدى. – اششى جىميدى. – مىناۋ قاراجۇمانوۆ دەگەن كىم؟ قايدان كەلگەن؟

– ەشقايدان كەلگەن جوق، بۇرىننان بار.

– مىنا عارىزنامادا جازىلعانداي، شىنىمەن-اق تاريح-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ورىنباسار توراعاسى ما، باياعىدان بەرى؟

– تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ كوتەرىلدى. بۇرىن قاتارداعى عىلىم دوكتورى بولاتىن.

– تاريحتان با؟ – دەدى تاڭ قالىپ.

– تاريحتان، – دەدىم. – قازاقستانداعى كاسىپوداق تاريحىنان قورعاعان.

– ءجون، – دەدى باس رەداكتور. – ءتىپتى، كولحوز، سوۆحوز، جۇمىسشى، شارۋا تاقىرىبىنان قورعاسىن. دەسە دە، تاريحشى اتانا تۇرىپ، ءوز پانىنەن تىم قۇرسا جالپىلاما حابارى بولماۋى – عاجاپ. مۇنداي ناداندى كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭ تاپپايسىڭ. مەيلى، – دەدى سودان سوڭ. – قاعازداعى تاڭبا ەشقاشان وشپەيدى. ءوزىن ءوزى ماسقارالاپ وتىر. ال قالعان جۇرت… تاريحتى بىلمەسىن، سوزگە ەرسىن. ءناجىس ءيىسىن سەزبەسىن. بىراق وڭ، سولىن تانىعان اجەپتاۋىر كىسىلەر، ماقالاداعى نەگىزگى سارىن – پالە مەن جالانى قالاي اڭداماعان؟ الدە ولار دا مىنا قاراجۇمانوۆ سياقتى بەتسىز بە؟

– بەتتەرى تاباقتاي، – دەدىم مەن. – نادان بولسا دا، اۋزى قيسىق، كوزى قىلي بولسا دا، ءسوز سولاردىكى.

– زامان… – دەدى باس رەداكتور. – زامان سولاردىكى بولىپ بارادى. ال ءسوز، باسقا جەردە بولماسا دا، ءدال وسى جۋرنال بەتىندەگى ءسوز ازىرشە بىزگە تيەسىلى. جاڭا ماقالا جازاسىز…

جاڭا ماقالا جازدىم. مەيلىنشە سىپايى. ءİستىڭ ءمانىسىن ەجىكتەپ. ناقتى، كوبىسى ورىس تاريحناماسىندا ساقتالعان، اراب، پارسى كۋالاندىرعان، الەمدىك عىلىمدا اينالىمعا تۇسكەن اقيقات دەرەكتەر نەگىزىندە. وسىمەن عانا توقتاماپپىن. ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل تۇرىك تەكتى قاۋىمنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قۋاتتى ۇلىس ورناتۋ ماقساتىنداعى جەڭىمپاز جورىقتارى ناتيجەسىندە شىعىس قىپشاق، ياعني بۇگىنگى قازاق جەرىنىڭ سارتاۋىل باسقىنشىلىعىنان ءبىرجولا ازات بولعانىن، ودان سوڭعى باتۋ حان – شىعىس قىپشاق پەن باتىس قىپشاقتى بىرىكتىرىپ، نەگىزدەگەن، ورىس ءتىلدى تاريحي ادەبيەتتە، سونىڭ اسەرىمەن بۇكىل ەۋروپا عىلىمىندا التىن وردا اتانعان، ءوز جۇرتى جانە شىعىس دەرەكتەرى قىپشاق ۇلىسى دەپ تانىعان، ەكى قۇرىلىق شەگىندە ءۇش ءجۇز جىل بويى سالتانات قۇرعان ۇلى مەملەكەت رەتىندە كۇش-قۋاتقا جەتكەنىمىز، ودان سوڭعى قازاق ورداسى سول ساۋلەتتى التىن وردانىڭ ەتەنە بولشەگى، تىكەلەي مۇراگەرى ەكەندىگى… ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتىز جىلدىق ەڭبەگىمنىڭ ءتۇيىندى ءبىر تۇستارىنان قۇرالعان، دالەلدى، دەرەكتى، بايسالدى ماقالا. ورتا مەكتەپ وقۋلىعى دارەجەسىندەگى قالىپتى تاريح.

ايقايدىڭ كوكەسى ەندى باستالدى. كەزەكتى، بۇرىنعىدان دا وتكەن جالا مەن عايبات مەنەن وزىپ، تۇگەلدەي جۋرنالدىڭ وزىنە كوشتى. ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان – وسى «تەمىرقازىق». ەگەمەن ەلىمىزدىڭ عاجايىپ جەتىستىكتەرىن كورمەيتىن، سۇيىكتى ەلباسىمىزدىڭ جانقيار ەڭبەگىن تيىسىنشە باعالاۋدان تايساقتاپ، بۇگىندى جاۋىپ قويىپ، قايتا ورالماس وتكەنگە بەت بۇرعان «تەمىرقازىق» ەندى بولماعان تاريحتى نەگىزدەۋگە بەل شەشە كىرىسىپتى. قانىپەزەر شىڭعىس حاندى دارىپتەيدى. زۇلىم باتۋ حاندى ماداقتايدى. تاريحتاعى جاۋىز مەملەكەت، ۇلى ورىس حالقىنىڭ قارعىسىنا قالعان التىن وردانى ءبىزدىڭ مەنشىكتى ۇلىسىمىز دەپ جاريالايدى. قازاق جۇرتىن بيلەگەن، ياعني قاناعان، ەزگەن، جانىشتاعان شىڭعىس حان ۇرپاقتارىن تۇگەل ساياساتكەر، باتىر، قامقور قىلىپ شىعارادى. بىلە-بىلسەڭىز، ءبىزدىڭ قازاق حالقىن جەتى ءجۇز جىل بويى موڭعول ءناسىلى بيلەدى، ياعني ءسىز كوككە كوتەرىپ وتىرعان قازاق ورداسى دەگەن – ويدان شىعارىلعان، تاريحتا بولماعان قيسىنسىز ەرتەگى. سول اتاۋسىز ەلدە وكىم قۇرعان جانىبەك دەيسىز بە، ەسىم، قاسىم، ابىلاي دەيسىز بە – حانىڭىزدىڭ ءبارى موڭعول. موڭعول بيلەگەن حاندىق قالايشا سىزگە تيەسىلى بولادى؟ كەرەك دەسەڭىز، كەشەگى كەنەسارى، ءۋالي حانىڭىز تۇرىپتى، كەيىنگى شوقانىڭىزعا قوسا، بۇگىنگى شوتا ۋاليحانوۆىڭىزعا دەيىن تۇگەل موڭعول. اششى بولسا دا شىندىق جانە قورلاناتىن ەشتەڭە جوق، «مەن – قازاقپىن!» دەپ جەر الەمگە جار سالعان اقيىق اقىنىمىز ايتقانداي، ءبىزدىڭ ء«بارىمىز دە قۇل مەنەن كۇڭنەن تۋدىق». ياعني، ەزىلگەن ەڭبەكشى تاپ. كەم بولدىق، قور بولدىق. جەل ايداعان قاڭباقتاي، بوسىپ، كوشىپ جۇردىك. كادىمگى كۇنكورىس، جۇپىنى تىرشىلىكتىڭ ءوزى مۇڭ بولعاندا، قايداعى مەملەكەت. جۇقانا، جۇرناعىنىڭ ءوزى بولمادى. بۇرىنعى، الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى سوۆەت عىلىمىندا دالەلدەنگەن اقيقات. قايتالاپ ايتايىق، كۇنى كەشە عانا، سايىپقىران ەلباسىمىز الىپ بەرگەن ەگەمەندىككە دەيىن قازاقتا تيەسىلى تەرريتوريا، الدەنەندەي شەكارا بولعان جوق. ياعني، مەملەكەت تە بولعان جوق. ەندەشە، جاڭاعى جالعان تاريح نە ءۇشىن ويلاپ تابىلدى؟ بۇگىنگى بارىمىزعا كۇمان ءۇشىن، ۇلى تۇلعامىزعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن! تەك سول عانا ەمەس. جالعان تاريحتىڭ ارتىندا، «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ سىرتىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن قارا كۇشتەر تۇر. التىن وردانى، ودان سوڭ ءوتىپتى-ءمىس تاعى ءبىر وردالاردى كوتەرۋ، وسى وردالارعا ۇيىتقى بولعان سۇمىراي شىڭعىس حاندى جانە ونىڭ قانىشەر ۇرپاقتارىن ماداقتاۋ – سىرتتاي قاراعاندا، جاي عانا ەسكىلىكتى كوكسەۋ ەمەس، حاندىق وكىمەتتى دارىپتەۋ. تۋراسىن ايتقاندا، «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان، كوپشىلىگى تاسادا تۇرعان بەلگىلى ءبىر توپتىڭ ماقسات-مۇراتى – ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ باسىندا وتىرعان ليگيتيمدى وكىمەتتى بيلىكتەن تايدىرىپ، قازاقستاندا حاندىق ءتارتىپ ورناتۋ، ياعني، سۇيىكتى پرەزيدەنتىمىزدى تاعىنان قۇلاتىپ، تورە تۇقىمىنان بەلگىسىز بىرەۋدى حان كوتەرۋ! مىنە، شىڭعىس حان، التىن وردا، ابىلاي، قازاق ورداسى توڭىرەگىندەگى اڭگىمەنىڭ، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا بالتا شابار جات پىكىردىڭ ارعى، ۋلى، ءزارلى تامىرى قايدا جاتىر!

وسىنداي عالامات ساندىراق. ءداپ وسىلاي دەپ، رەسپۋبليكالىق قازاق ءتىلدى گازەتتەردىڭ ءبارى جازدى. اۋەلگى ءبىر ماقالانى نەشە قايىرا كوشىرىپ قايتالاپ. ۇستەمە پىكىرلەرمەن جالعاستىرىپ. اكادەميكتەردىڭ اشۋ-ىزاسى. ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەك-تالابى. جالپى جۇرتتىڭ نارازىلىعى. «ەگەمەن نۇرستان» باستاعان. «بابا ءتىلى» مەن «جاڭا الاش» قوستاپ، نەشە مارتە قايىرا سوعىپ، جەرىنە جەتكىزگەن. «ەركىن قازاق»، «الاش ادەبيەتى»، «قازاق ايدىنى»، «گۇلستان»… ەڭ اياعى «اۋدان اقشامىنا» دەيىن جاپپاي ءۇن قوسىپ، دابىر-دۇبىردى الاتاۋدان اسىرىپ، قاراتاۋعا، ودان ءارى ارقا مەن اتىراۋعا جەتكىزگەن. اتام زامانداعى تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل، تاعى بىردەڭە-سىردەڭەشىل حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ ناۋقاندارىنىڭ وزىندە مۇنشاما ويباي كوتەرىلمەپ ەدى. شىنىندا دا اقىلعا سىيماس جاعداي. مەن شاراسىز قالىپتا ايران-اسىر بولسام، بۇدان بۇرىن دا تالاي داۋدى وتكەرگەن، تالاي قۇقايدى كورگەن جۋرنال رەداكتورىنىڭ ءوزى باسىن شايقاپ، جەرگە تۇكىرگەن.

– مىنا شىركىندەر اۋىسىپ كەتكەن شىعار، – دەدى اۋەلدە.

– اقىلى ورنىندا، ەسەبى دە ءتۇزۋ، – دەدى سودان سوڭ. – بىراق قانداي نادان، ايار ءارى جيىركەنىشتى جاندار!..

– بۇل جۇرتتان ءۇمىت جوق ەكەن، – دەدى اقىرىندا مەنەن بەتەر ءتۇڭىلىپ.

سويتسەك، ناۋقان ەندى عانا قىزىپ كەلەدى ەكەن. مانادان بەرگى، ازات اقپارات كوزدەرى ارقىلى جۇرگىزىلىپ جاتقان اشكەرەلەۋ ۇرانى، ارادا اپتا وتپەي، سوتقا تارتۋ، اتۋ، ايداۋ تالابىنا ۇلاستى. ەگەمەن رەسپۋبليكانىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ەركىن پارلامەنتتىڭ بەلدى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، الىمدى ساياساتكەر، اتاقتى اقىن، ورىندالماس ۇراندارىمەن بۇقارا جۇرت قانا ەمەس، بۇكىل زيالى قاۋىمنىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالعان ءمۇشتار ماقانوۆ باستاعان جيىرما سەگىز الپاۋىت دەپۋتات قول قويعان مالىمدەمە جاريالاندى. ارى-بەرى ەمەس، تۋرا ەلباسىنىڭ اتىنا. ماناعى عاجايىپ قاعيدالاردىڭ نەگىزگى تۇرعىلارىن قايتالاي كەلە، قاتاڭ ءارى ناقتى ساۋالدار قويادى: بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ ماقسات نە؟ جاۋابىن وزدەرى بەرىپتى. قاتارداعى جۇمىرباستى پەندەنىڭ باسى جەتپەس دانالىق. بولماعان تاريح جاساپ، قانىشەر جاۋىز شىڭعىس حاندى جانە ونىڭ شەت جۇرت – موڭعول تەكتى جاۋىز ۇرپاقتارى – قاسىم، ەسىم، ابىلاي ءتارىزدى حانداردى قايتا كوتەرۋدىڭ استارىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەگەمەندىگىنە قاتەر كەلتىرەتىن زۇلىمدىق جاتىر! تاۋەلسىزدىك تامىرىنا بالتا شاپپاق زيانكەس، قاسكوي، قۇپيا ۇيىم بارى كۇمانسىز. ول ۇيىمنىڭ تۇپكى ماقساتى – تاريحتى زەردەلەۋ ەمەس، اتا زاڭىمىزعا قايشى كۇرەس تاسىلدەرى ارقىلى زاڭسىز توڭكەرىس جاساپ، قازاقستاندا ەسكى ۇلگىدەگى حاندىق بيلىك ورناتۋ! بۇل دەگەن – قازىر ارتتا قالعان، قاراڭعىلىق تۇنەگىندەگى تاياۋ شىعىس لاڭكەستەرى جار سالىپ جۇرگەن «مۇسىلمان حاليفاتىنىڭ» تاعى ءبىر سوراقى كورىنىسى! ەلىمىزدىڭ، جۇرتىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ كەلتىرەتىن مۇنداي سۇمدىققا ءبىز، ەگەمەن رەسپۋبليكانىڭ ەركىن پارلامەنتىنىڭ حالىق سايلاعان عۇزىرلى وكىلدەرى، بەيتاراپ قاراپ، جول بەرە المايمىز. جاماندىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قولدانۋدى تالاپ ەتەمىز! ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، وسىنشاما سۇمدىققا ۇيىتقى بولىپ وتىرعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنا تيىم سالىنسىن، ال باس رەداكتور تەزىنەن تۇتقىنعا الىنىپ، تيەسىلى جاۋاپقا تارتىلسىن! ەگەمەن ەلىمىزدىڭ وتكەن جەتپىس بەس، ونىڭ ىشىندە سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىق داڭقتى تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەۋ باعدارىندا ارنايى توپ قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا اتاقتى تاريحشى الدابەك قاراجۇمانوۆ جولداس بەكىتىلسىن! ءبىزدىڭ وسى ادال ءارى ءادىل، پارمەندى ءارى پاراساتتى مالىمدەمەمىز رەسپۋبليكاداعى بارلىق بۇقارالىق ءباسپاسوز بەتىندە تاراتىلىپ، بارلىق ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءار ءۇيدىڭ تورىنە شىعۋعا ءتيىس!

ءيا. جيىرما سەگىز باتىر بۇعان دەيىنگى، اكادەميگى بار، ارداگەرى، قويشىسى، قولاڭى بار كوپ شۋىلداقتان ون، جيىرما ەسە اسىپ تۇسكەن. بۇل جولى مەن اڭىرعام جوق، ىزام كەۋدەمە سىيماي، ءتىلىم بايلانعانداي ەدى. ايتار ءسوز دە تابىلماعان.

– ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان كىسىلەرىڭ وسىنداي بولسا، ەندى قايدا باراسىڭ… – دەدىم قىستىعىپ.

– ونسىز دا بارىپ بولدىق، – دەدى باس رەداكتور سالقىن جىميىپ. – قۇردىمعا كەتكەنىمىز قاشان. تەك ءوز ەركىمىزبەن قىلقىنىپ ءولۋ عانا قالدى. ءسوز – قۇنسىز، ءىس – زايا. بار تالابىڭ – بوس تىپىر. تەك… كەيىنگى جاس بالاعا وبال. مۇرات اقىن ايتقانداي…

شىن تۇڭىلگەن ەكەن. ءتىپتى، قارسى ماقالاعا، نە باسقاداي ءبىر ارەكەتكە ۇمتىلمادى.

– كەيىندە سورلى ەلىڭنەن الدەنەندەي جۇقانا قالىپ، الدەبىر ەستى كىسى شىقسا، بار جاۋابىن وسى جيىرما سەگىز قاھارمان قول قويعان مالىمدەمەنىڭ ءوز ىشىنەن تابادى، – دەدى بار بولعانى. ال ءوزى قاعازدارىن قامداپ، ەتەك-جەڭىن جيناۋعا كىرىسكەندەي. – مەنەن سالاۋات. ارۋاق، قۇداي ريزا. ەندى اقىرعى امانات، جەرىنە جەتكىزەر ازعانا شارۋا عانا قالدى… – دەگەن، جەڭىل كۇرسىنىپ.

ارينە، ادامى سول بولعانىمەن، زامان باسقا، ءبىزدىڭ ەل تىرەگى، ەگەمەندىك جارشىسى تانىلعان اعايىندار 37-جىلدىڭ ەلەسىن قانشا شاقىرعانىمەن، باس رەداكتور جاۋاپقا تارتىلمادى، قاماۋعا تۇسپەدى. تەك شىعارىپ وتىرعان جۋرنالى عانا جابىلعان. ال ءوزى… بارىنەن باز كەشىپ، ادەبي ورتاداعى جاڭاشىل، قوعامدىق ومىردەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتىن دوعارىپ، تازا قالامگەرلىك جۇمىسقا كوشىپتى. ەشكىممەن ارالاسپايدى، ۇل-قىزدارى اياقتانعان، جالعىز بايبىشەسىمەن، الماتىعا تاقاۋ، المالى سايداعى تىنىش ءبىر اۋىلدا، جايلى قونىس-قىستاۋىندا وڭاشا تۇرىپ جاتىر دەسەدى. تاعى ءبىر، كولدەنەڭ دەرەك جانە ۇزىنقۇلاقتىڭ ايتۋىنشا، ەميگراتسياعا كەتىپتى. ول جاقتا دا بار جاعدايى تۇگەل بولسا كەرەك. ەندىگى كىتاپتارىن شەت ەلدە جازىپ، شەت ەلدە شىعارماق. مەيلى، جولى بولسىن. اتاق-ابىرويى زور كىسى ەدى، جاس كەزىنەن لاۋرەات، جيىرما بەس جىل باس رەداكتور دەگەندەي، مەنشىكتى جۋرنال اشپاي، اشسا دا بارىنا قاناعات ەتسە، ادەبيەت توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايدان اسىپ، وتكەن تاريح تۇرىپتى، بۇگىنگى ساياسات جونىنە ۇكىم ايتپاسا، سول ورنىندا امان-ەسەن وتىرا بەرەر ەدى. بىراق وكىنىشى جوق سياقتى، قايتا، ەگدە تارتقان كەزىندە قولى ءبىرجولا بوساپ، ءوز تىلىمەن ايتقاندا، قۇل-قۇتاننان قۇتىلىپ، باراقات تىنىشتىق جاعدايدا، اۋەلدەن كوڭىلگە تۇيگەن، كەزەكتە تۇرعان بار جازۋىن الاڭسىز جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك تاپتى. مەن كورگەن كەزدەگى ەڭ سوڭعى لەپەسى وسى ورايدا بولاتىن.

ال مەنىڭ باسقاداي بارار جەرىم، باسار تاۋىم جوق. تورعا تۇسكەن تورعايداي، باياعى سوۆەت زامانىندا بويىمدى قۇرساعان ۇرەي ەلەسى قايتا ءتىرىلىپ، قالتىراپ وتىردىم. ۇلكەن پالە كۇتىپ ەدىم. سىبىرگە ايداماس، بىراق تىرشىلىككە تالعاجاۋ بەس-ون تيىن تاۋىپ وتىرعان ۇيرەنشىكتى قىزمەتتەن قاعىپ تاستاۋ وپ-وڭاي كورىنگەن. بىراق ءدىن امان قالدىم. راس، داۋ-داماي، ايقاي-اتتان بارىسىندا تۇگەل سالماق باس رەداكتور تارابىنا اۋىپ كەتكەن. مەن ەلەۋسىز، كىشكەنتاي عانا كىسىمىن. سول ەلەۋسىزدىك پايداسى. قايتكەندە دە، ەركىندىك، دەموكراتيا كورىنىسى. ءبىز دە ايتتىق، ول دا ايتتى. سونىمەن تىنىپپىز. اۋىرىپ جازىلعان جان ولجا دەگەندەي، مەن جاماناتقا ىلىنسەم دە، جاماندىققا ۇشىراماعانىما، ياعني ءوزىم وتىز جىل قىزمەت اتقارعان زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى قوڭىلتاق ورنىمدا قالعانىما ءتاۋبا ايتتىم. سونىمەن قاتار، اقيقات دەرەكتەرگە قۇرىلعان ماڭىزدى ەڭبەگىمنەن اينىعام جوق. ايتسە دە، قاراجۇمانوۆتىڭ قاۋاشاعىنا سىيماعان، ماقانوۆتىڭ تۇسىنە كىرمەگەن ەجەلگى تاريح – كەلەشەك تۇرىپتى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قالاي جەتەدى دەپ ويلاعاندا، جۇرەگىم تىتىرەپ، ۇيقىم بۇزىلاتىن.

مىنە، ءدال وسى كەزدە، ءوزىمنىڭ بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەكەنىمدى ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم.

ءارى-ءسارى، بەي-بەرەكەت كۇن تۋدى. سانسىراعان، ابدىراعان. ادام سەنگىسىز جاعداي ەدى. بىراق كۇمانسىز اقيقات. قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا مويىنداۋعا، قابىلداۋعا ءتيىسسىڭ. ايتكەنمەن، وزگەشە احۋالدىڭ ءمان-ماعناسىن انىقتاۋ كەرەك ەدى. قانشا داعدارسام دا، اقىل-ەسىم ورنىندا سياقتى، ەندى ويلانباسقا بولمادى. قالاي، نەگە، قايدا؟ ياعني، قالايشا عانا ەكىگە جارىلدىم، ەندى نە بولماق؟ باقىتسىزدىق، انانى بىلمەيمىن، مەنىڭ ءوزىمنىڭ كۇتپەگەن سورعا ۇشىراۋىمنىڭ ءتۇپ نەگىزى جانە باستى سەبەبى وڭاي تابىلدى. باسىما كولدەنەڭ، شاراسىز قيىندىق تۇسكەندە، تاعدىردىڭ ەكى تارام جولىنىڭ قايسىسىن تاڭدارىمدى بىلمەي، دال بولعام. ازاپتى بولسا دا، عىلىم جولى ارتىق كورىنەدى، سونىمەن قاتار، كەڭشىلىكتە، بەيبىت ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ەكى تاراپ تاعدىر. بىرىنەن قورقام، قورقا تۇرا قيمايمىن، ەكىنشىسىن كوڭىلىم قالاماسا دا، پايىم-پاراساتىم ماقۇل كورەدى. ەكەۋى جەڭىسە الماعان، ءسويتىپ، امالسىزدان ەكىگە ايرىلىپپىن. ءبىر ءبۇتىن – قوس جارماق. اناۋ، كەتكەن جارماعىم العاشقى قادامىنان باستاپ، ماعان تيەسىلى بار يگىلىككە يە بولعان. اۋەلى جۇرەك ەمەس، ەسەپپەن قوسىلعان سۇلۋ جار، وعان جالعاس مولشىلىق ءومىر، باراقات تىرشىلىك. سالقىن اقىل، سابىرلى مىنەز، سەرپىمدى تالاپ، جىگەرلى جۇمىس. بەرىك، ناقتى باعدار – بار بولىپ، باي بولىپ، بەرەكە تىنىشتىقتا داۋرەن ءسۇرۋ – باسقا نيەت، پيعىلدان ادا. ال مۇنداعى جارماق – قۇر كەۋدە عانا. راس، تەرەڭ ءبىلىم، ۇلتتىق تانىم، بىراق سوعان وراي قاجىماس قايرات، قايىسپاس جىگەر جوق. سونىڭ وزىندە ءتۇزۋ زامان، ەركىن ەلدە تۋسا، عۇمىرلىق بار مۇراتىنا جەتەر ەدى. ال مۇندا ءبارى كەرىسىنشە. اقىلدا ەرىك، دارىندا ءورىس جوق. تەجەۋ، تەكسەرۋ، شەكتەۋ. سىزىلعان سوراپتان ءسال-پال اۋىتقىساڭ – كورەتىنىڭ قۇقاي. اقىرى وسىنداي دارمەنسىز، كەمباعال كەيىپكە ءتۇسىپتى. كۇتپەگەن تاۋەلسىزدىك وشكەن ءۇمىتتى قايتا جاققانداي ەدى. بىراق زامان جاڭارعانىمەن، ادام بۇرىنعى. سوۆەتتىك جالپوش ۇران ەگەمەندىك جالعان ۇرانعا ۇلاستى. اقىرى مىنە. ۋا، تاۋەلسىزدىك جاساسىن دەيدى، باياعى قۇلدىق پيعىلمەن قۇلدىق شارۋاسىن ودان ارى جالعاستىرا بەرەدى… مەيلى، دەپ ويلادىم. مەنىڭ اتا-بابا تاريحىن زەرتتەۋىمە، ويداعى ماقساتىمدى جۇزەگە اسىرۋىما كىم بوگەت جاساي الادى؟ راس، بۇرىن دا وزىمشە جۇمىس اتقارسام، ەشكىم قولىمنان ۇستاپ تۇرماعان. الايدا، ءتۇپ ناتيجەسىندە بار ەڭبەگىڭ اياقسىز قالاتىن، كۇل-توپىراققا كومىلەتىن. قۇدايىڭ ساقتاسا. ايتپەسە، ايداۋ مەن تۇرمە. جانە جاساعان ەڭبەگىڭدى ارحيۆكە تاپسىرمايدى. قايتكەندە دە بار ءىسىڭ قۇردىمعا كەتپەك. قازىر بۇرىنعى قىساس – اشۋلى ايقاي مەن قۇرعاق جالا، ءجون-جوسىقسىز كۇستاناعا الماستى. ەلدەن شىققان سۇمىراي دەپ جاريالايدى، قاسكۇنەم، زۇلىم، زىميان دەيدى، بىراق ەشكىم دە تۇرمەگە تىعا المايدى. حاق پاتشانىڭ جەكە باسىنا تيىسپەسەڭ بولعانى. مەيلى، ونسىز دا بۇزىلعان دۇنيەنى قايىرا وڭدايتىن مەن ەمەس. باستاپقى جۇمىسىمدى ودان ءارى جالعاستىرا بەرەم. اقىرى سولاي دەپ شەشتىم. بىراق ەشقانداي بەرەكە بولمادى. بارىمنىڭ وزىنەن ايرىلعان سياقتىمىن. جارىق سونگەن تىلسىم ءتۇن، ەلۋ بەس جىلدىق مەرەيتوي ۇستىندە مەنەن سوڭعى بار ءومىرى تۋرالى تولىق دەرەگىن العان اينىماس جارماعىم مارات… ەسىمنەن كەتپەيدى. كورىسسەم، سويلەسسەم دەيمىن. مۇمكىن… قايتادان جىمداسىپ، ءبىر كىسىگە اينالارمىز… جوق، بايلىعىنا قىزىعىپ تۇرعام جوق. باسقاسىنا دا. ول – اۋەلدە مەنەن جارىلسا دا، قازىر بوتەن كىسى. تەك بالجان… ەكپەتتى، بايىپتى بايبىشە. ءجۇزى نۇرلى، جۇرەگى مەيىربان. ءوڭى دە قايتپاعان، وتىزعا جاڭا ىلىنگەن، تولىقسىعان كەلىنشەكتەي. قىز كەزىندە قانداي ەدى. ءبىزدىڭ اۋەلگى، كوك شالعىن توسەگىمىز… ودان بۇرىنعى جانە كەيىنگى، ۇزاق ەكى جىل بويعى، قول ۇستاسىپ قاتار جۇرگەن قيماس كۇندەر. ەگەر سول زاماندا، سول ءبىر مازاسىز تۇندە، باسقا ەمەس – عىلىم ەمەس، بايلىق ەمەس، تەك ءبىر بالجان ءۇشىن عانا… ءبۇتىن قالپىمدى ساقتاسام، ەكىگە جارىلماسام… الماتىدا قالار ما ەدىم، اۋىلعا كەتەر مە ەدىم؟ قاتەلىك نەدە؟ كىمنەن؟ مەندە. قاتەلىك ەمەس، اينىماس تاعدىر. مەن – مەن بولسام، قايتكەندە دە، ەڭ سوڭعى ساتتە شۇعىل شەشىنىپ، الماتىدا قالادى ەكەم، باراقات ومىردەن باس تارتىپ، اۋىر، ازاپتى، اقىر ءتۇبى بايانسىز، ناتيجەسىز… الدامشى يدەيا ءۇشىن. سودان سوڭ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدىم. مەن… جانە مەن – ءوزارا كەراعار ەكى تاڭداۋدى قاتارىنان جۇزەگە اسىرىپپىن. عىلىم ءۇشىن قالادا قالدىم. بالجان ءۇشىن… ەمەس، بايلىق ءۇشىن اۋىلعا كەتتىم. بالكىم، ءدال سونداي تەرەڭ ەسەپ بولماعان شىعار. ەندەشە، تىنىش، بەيبىت ءومىر ءۇشىن دەڭىز. كەتتىم. جانە قالدىم. الماعايىپ كۇرەس جولىن تاڭداپ. ءبىر وقپەن ەكى قويان. جوق، ەكى وقپەن ءبىر قويان. مىنا مەنىڭ وعىم دالاعا كەتكەن. اناۋ بالجاندى قاعىپ ءتۇسىرىپتى. تەك ءبۇتىن قالپىندا ەمەس. جارتى بالجاندى. اۋەلدە ءبۇتىن دەپ ويلاعان. ارادا اپتا وتەدى، اي وتەدى – ءبۇتىن دەگەنى – جارتى ەكەندىگىن ءوزى دە اڭداي باستايدى. جان سەزىمى ورتايعان، ءتان سەزىمى عانا كەنەرەسىندە تۇر. ازىرشە. اۋەلگى كەمىستى قامسىز تىرشىلىكپەن تىعىندايدى. كەيىنگى، ۋاقىت وزا كەلە ورتايعان كەنەرەنى جاس توقالمەن تولتىرادى. سوندا بالجاننىڭ ورتايعان ەكىنشى جارىمى قايدا؟ مەندە ەمەس. وزىندە. جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە تۇنعان. ياعني ول دا، ءوڭىن بەرمەگەنمەن، جارتىلاي عانا باقىتتى بولىپتى. سوڭعى، سوڭعى ەمەس، اۋەلگىدەن جارىلىپ شىققان جاڭا قوساعى دا ءداپ سولاي. بىراق ەكەۋى دە، ءبىرى – جارتى كوڭىل ەكەنىن، ءبىرى – جارتى جان ەكەنىن بىلمەيدى. بالكىم، قايتكەنمەن اراسى اجىراماعان زايىپتىق ءومىر دە ەكى جارتىنىڭ ءبىر بۇتىنگە ۇمتىلۋ ناتيجەسى شىعار. سول قالىپتارىندا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپتى.

مەن دە جەتتىم. جارتى قالپىمدا. تەك ءبىر ەمەس، ەكى جارتى رەتىندە. شىندىعىندا، بولىنبەي-اق جارتى شىققان، جارىم-جارتى بولىپ جۇرگەن قانشاما جان بار. وعان قاراعاندا بىزدىكى ءتاۋبا دەرلىكتەي. كەيبىر ساتتە كوكىرەگىمدى تۇسىنىكسىز عانا ەمەس، ورىنسىز، قيسىنسىز قۋانىش كەرنەگەندەي. مەن – ەكى كىسىمىن. اۋەلدە ءبۇتىن، بىرەۋ بولىپ تۋعام. سودان سوڭ قاق ايرىلىپ، ەكى جارماق – ءبۇتىن ەسەپتى ەكى كىسى رەتىندە قالىپتاندىم. جيىرما تورتتەن ەلۋ بەسكە دەيىنگى ارالىقتا قاتارىنان ەكى عۇمىر كەشىپپىن. دەسە دە… بۇدان ارى نە بولماق؟ ەكەۋىمىزدىڭ ەندىگى تاعدىرىمىز؟ قانشاما زامان بۇرىن قاققا ايرىلىپ، مەكەن-تۇراعى عانا بولەك ەمەس، تىنىس-تىرشىلىگى دە قاراما-قايشى ەكى قيىرعا كەتكەن ەكى جارماق قايتادان كىرىگىپ، قوسىلا المايدى. وسى، بولىنگەن بەتىندە، اركىم ءوز جولىمەن جۇرە بەرمەك. بال قۇشاقتى بالجان دا، قىزىعى مەن قيىندىعى ارالاس جاستىق داۋرەن دە كەلمەسكە كەتكەن. ودان سوڭعى بۇلدىر زامان دا باستان ءبىرجولا وتكەن. ەندىگى عۇمىر اركىمنىڭ وزىنە عانا تيەسىلى. مەن ءوزىمنىڭ ەت-جۇرەك، ەتەنە جارماعىم ماراتتى قايتا كورسەم دەگەن نيەتتەن ءبىرجولا جەرىدىم. مۇلدە قاجەتسىز. بىراق مارات ولاي ويلاماپتى.

تىلسىم كەشتەن سوڭ ارادا نەبارى ونشاقتى كۇن وتكەن. ونسىز دا قۇتى قاشقان ەسكىلى-جاڭالى جازبالارىمدى رەتكە كەلتىرگەن ءونىمسىز ارەكەت ۇستىندە جايىلىپ-شاشىلىپ وتىرعام. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولسا كەرەك. وقىستان ەسىك قاعىلدى. زادىندا، الدەقالاي كەلە قالعان بالالارىم وسىلاي، قوڭىراۋلاتپاي، اقىرىن عانا تاقىلداتاتىن. مەزگىلسىز كەلىس. الدەنە جايسىزدىق ويلاپ، جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. بۋىنىم قالتىراماسا دا، جەدەل بارىپ ەسىكتى اشتىم. كەۋدەمنەن كەرى سوققانداي، لىق شەگىنە بەرە، سىلەيىپ تۇرىپ قالىپپىن. انانىڭ ءوزى! مارات!..

ماعان بارلاي قاراپ، ازعانا كىدىردى. سودان سوڭ، كەرى بۇرىلماستان، قول سىلتەگەندەي بولدى.

– ءبارى دۇرىس، سىرتتا كۇتىڭدەر! – دەگەن، موينىن بولماشى قيسايتا بەرە، باياۋ، بىراق قاتقىل، ءامىرلى اۋەزبەن.

الدەكىمدەردىڭ، بىرەۋ ەمەس، ەكى-ءۇش كىسى، باسپالداقتى بويلاپ، تارپىلداماي، نىق باسىپ تومەن تۇسكەن دىبىسى ەستىلگەن.

– ال ەندى وسىلاي تۇرا بەرەمىز بە، – دەدى سۇراۋسىز كەيىپپەن، تانىس-بەيتانىس مەيمان ماعان جىميا قاراپ. – كىرۋگە بولاتىن شىعار.

مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەدى. بوساعادان ەركىن اتتاعان. مەن شەگىنشەكتەپ كەتسەم كەرەك، ەسىكتى دە مۇقيات تارتىپ، ءوزى جاپتى. بىردەن تورگە باستى. جوعارى شىعىسىمەن، سورە-سورە كىتاپقا، شاشىلا جايراعان ستولعا قاراپ ازعانا بوگەلدى دە، بەلدىكتى، بىلعارى پالتوسىن شەشىپ، اينالدىرا قاۋسىرىپ، ەكى بۇكتەپ، توسەك-ديۆانعا تاستادى. قايتادان دالىزگە شىعىپ، كۋحنياعا باس سۇعىپ، تۋالەتكە كىردى. سودان سوڭ مەنىڭ وڭ قاناتى بوساپ، استى تۇسكەن، توزىڭقى كرەسلوما، جازۋ ستولىنا كەلىپ وتىردى. الدىنداعى ەسكى جازبالاردىڭ بىرەر بەتىن كوتەرە بەرە، ۋىستاپ توبىمەن الدى، قاباعىنا كىربىڭ ءتۇسىپ، تاڭباسىن تانىماعانداي، ۇڭىلە شۇقشيىپ، اقتارىستاپ ازعانا قارادى دا، كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ، سول، قوبىراعان قالپى كەرى ىسىردى. ستولدىڭ ارعى شەتىنە قول سوزىپ، ايقارا اشىلعان ەكى كىتاپتى قاتارىنان الدى.

– ماركو پولو… – دەدى تاڭىرقاپ. – تيزەنگاۋزەن; التىن وردا، پارسى دەرەكتەمەلەرى… جوعالماپتى، بار ەكەن… – دەدى. كوزى قايمىجىقتانىپ، بەتىن كولەڭكە شالعانداي. – قانشا زامان… ساقتالىپ تۇر… – سودان سوڭ كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، ەڭسەسىن جازدى. – ءيا، – دەدى جەڭىل كۇرسىنىپ، الدەقايدا كوز تىگىپ. – ۇلكەن وقىمىستى، عالامات تاريحشى بولاتىن ەدىم. بارلىق بوگەسىن، قيىندىققا قاراماستان…

تۇرشىكسەم دە، تاڭ قالمادىم. ماناعى توسىرقاۋ – ىزالى كەكەسىنگە ۇلاسقان. سول كەزدە عانا اڭدادىم، مانادان بەرى ءۇنسىز، ءتىلسىز، سۇراۋسىز مەيمانىم قالاي بۇرىلسا، سولاي ىڭعايلانىپ، ەندى ءوزىمنىڭ جازۋ ستولىمنىڭ الدىندا، جاندى كولەڭكەدەي، سوستيىپ قانا تۇر ەكەم.

– ونىڭ ەسەسىنە الپاۋىت باي بولدىڭ، – دەدىم وقىس ءتىل ءبىتىپ.

– باي… ءارى مىڭعىرعان باي، ءارى داڭقتى عالىم بولساڭ ءتىپتى جاقسى ەمەس پە!.. – دەدى ماعان كوز توقتاتا قاراپ. – جارار، – دەدى سودان سوڭ قاتقىل ءجۇز، سالقىن اۋەزبەن. – وتكەن ءومىر، ورىندالماعان ارمان…

– وكىنەسىڭ… – دەدىم مەن باتىلدانىپ. ءوزىمدى ءوزىم بيلەپ العان ەدىم. – قيماعان سىڭاي تانىتاسىڭ. ال سوندا… قايرىلماي-اق كەتتىڭ عوي، ەشقانداي تولقىنىس، كۇمانسىز…

– نەگە؟ – دەدى مارات. – تاڭ اتقانشا دوڭبەكشىپ شىققانىم ەسىمدە. سودان سوڭ بەرىك شەشىندىم. اۋەلدە قاراجات، تاعى باسقا جاعدايىمدى تۇزەپ الىپ، ەڭ باستىسى – زاماننىڭ اڭىسىن اڭداپ، اسسا ءتورت جىل ورايىندا قايتىپ كەلمەك ەدىم. ەڭ سوڭعى ساتتە قانشاما ازاپ، قيىندىق، الماعايىپ كۇرەس كۇتىپ تۇرعانىن انىق پايىمدادىم دا، وتكەننەن مۇلدە جەرىپ، ات قۇيرىعىن كەسۋگە بەكىندىم.

– سوندا… بالجان سەنىمەن بىرگە كەتۋگە قالاي كوندى؟ – دەپپىن ەرىكسىز، وتىز جىل بويى كوكەيىمدە جۇرگەن كۇماندى سىرتقا شىعارىپ.

مارات ماعان قاباعىن كوتەرىپ، اۋەلدە تاڭىرقاي، سودان سوڭ مىسقىلداي، كۇلە قارادى.

– قالاي كوندى؟ قىزىق ەكەنسىڭ. قارساڭىنداعى كەشتە كەلىسكەمىز. پويىزدىڭ بيلەتى قالتادا. جول جۇگىمىز بۋىپ، تۇيىلگەن. تاڭ اتار-اتپاستان مەن… ەندى بوگەلسەم اينىپ قالارىمدى اڭدادىم دا، تەزىنەن تۇرىپ، اپىل-عۇپىل جۋىنىپ، جەتىم دوربامدى سۇيرەتىپ، بالجاننىڭ بولمەسىنە باردىم. جاتاقتاس قىزداردىڭ ەڭ سوڭعىسى تاڭعى پويىزعا شىعىپ كەتكەن ەكەن، ءالى ۋاقىت مول. مەنىڭ ۇيقىم شالا، ەسەبى، تاڭ اتا ازعانا مىزعىعانىم بولماسا، مۇلدە ۇيىقتاماعام، بالجان دا ۇيقىلى وياۋ. قوينىنا كىرىپ… قۇشاقتاسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىز.

مەنىڭ باياعى ءتۇسىم… شىن ەكەن. جاڭا عانا بولعانداي، ءىشىم ۋداي اشىپ، جۇرەگىم شىمىرلاپ كەتتى.

– سودان، – دەدى وتكەن قىزىق كۇندەر قيالىنا قايتا ورالعان مارات ماعان ەشقانداي نازار اۋدارماستان، – پويىزدان كەشىگە جازداپ، ارەڭ ۇلگەردىك. جول بويى ايرىقشا باقىتتى بولدىق. بالجان… قالتقىسىز. مەن دە… تەك… ارا-تۇرا جۇرەگىم سۋىرىلىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ، وتكەنىمدى قيماي، بىراق بولاشاققا ۇلكەن ۇمىتپەن… ايتسە دە وكىنىش جوق ەدى. بالجان قاسىمدا. ەكەۋىمىز ويناپ-كۇلىپ… كەش باتىپ، ءتۇن وزىپ، ەرتەڭىنە ءتۇس اۋدارىپ، تۋرا بەسىندە… حان كۇيەۋىندەي قارسى الدى مەن. ەكىنشى كۇنى – ۇلان-اسىر توي. ءۇشىنشى كۇنى – تاۋ ەتەگىندەگى ءساندى ساناتوري… سودان سوڭ جاڭا، اۋەلدە جات كورىنگەن، جىل وتپەي ۇيرەنگەن، تىرشىلىك ءۇشىن قاجەتتى قىزمەت، جاڭا ادامدار، جاڭاشا قارىم-قاتىناس. ارينە، جاڭا ءبىر تۇرمىس. بەينەتىنەن زەينەتى مول قىزعىلىقتى ءومىر ءوستىپ جالعاسا بەردى. كوپ ۇزاماي، بارلىق الاڭ، كۇماننان ارىلدىم. سودان وتىز… وتىز ءبىر جىل ءوتتى، باراقات ءومىر، قامسىز تىنىشتىقتا. جەتەرىم كوپ، الارىم الدا دەپ قامسىز جۇرگەندە… تاس توبەدەن تۇسكەن پالەكەت… سەن!.. – دەدى ماعان تىكە قاراپ، ىزبارمەن. – سەن قالاي تاپتىڭ مەنى؟

– مەن… تاپقام جوق، – دەدىم. – وسىلاي، ءوز ۇيىمدە وتىرعام. كەنەت جارىق ءسوندى. تاس قاراڭعى. قايتا جانعاندا… دۋمان توي، ءساندى سارايدىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتىم…

– سوق وتىرىكتى! – دەدى مارات كەكەتە مىرس ەتىپ. – سەن اۋەل باستان انىق ءبىلدىڭ. سونشاما كەششە بولماساڭ، ءبارى دە تۇسىنىكتى ەمەس پە. كيىم سالىنعان دوربا جوق. كوستيۋم، قالتاسىنداعى ازعانا اقشا، جاڭا تۋفليمەن قوسا، ول دا جوق. ەڭ باستىسى – بالجان كەتىپ قالعان… تۇرا تۇر، – دەدى الاقانىمەن جاسقاپ، مەنى تىيىپ. – ءتىپتى، مىيىڭا ەشتەڭە كىرمەسىن. كەشە عانا… ايرىلماس جاعدايعا تۇسكەن بالجاننىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارمايسىڭ با. باردىڭ. ەستىدىڭ. كوردىڭ. ءبىز تاۋداعى ساناتوريدە جاتقاندا. تۇندە، تەرەزەدەن باسپالاپ، پەردەگە جاسىرىنىپ. بالجان اڭداپ قالدى. قاتتى شوشىندى. مەن سىرتتان سىعالاپ جۇرگەن الدە اۋەسقوي، الدە بۇزىق كولدەنەڭ بىرەۋ شىعار، نەمەسە الدەنەندەي ەلەس دەپ ويلادىم. بوتەن ءبىر وي قاپەرىمە كەلمەپتى. سويتسەم، سەن ەكەنسىڭ. سودان، بالجان ەكەۋىمىزدىڭ الاڭسىز، باقىتتى جاعدايىمىزدى كورگەن سوڭ، ءۇمىتىڭدى ءبىرجولا ءۇزدىڭ. ايتكەنمەن، مەنى الىستان اڭداپ، بار ءىسىمدى قاداعالاپ وتىردىڭ، مەنىڭ جاڭا سالادا جەتكەن جەتىستىگىمدى كوردىڭ…

– سودان سوڭ… – دەدىم مەن ايتار ءسوز تاپپاي ابدىراپ.

– سودان سوڭ، زامان ءبىرجولا وڭالىپ، ياعني ەلباسىمىزدىڭ قاجىر-قايراتى، كورەگەن ساياساتى ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بەكىتىپ، سەن قاتارلى بوزوكپە يدەاليستەر تۇگەل اپاتقا ۇشىراپ، ناعىز ىسكەر، جىگەرلى ازاماتتار تابىسقا جەتكەندە، بەينەلەپ ايتقاندا، زامانا تەڭىزى تولقىپ، سەندەر سىرتتاعى قوقىس بولىپ، بىزدەر كەڭ ايدىنعا شىققاندا… مەنىڭ سونداي جاعدايىمدى ەستىپ، ارنايى ىزدەپ كەلدىڭ… مارات بەيسەنوۆيچتىڭ تۋعان باۋىرىمىن دەپ، ءوزىڭدى وسى توي ءۇشىن ەمحانادان تەسىك تاپىشكە، جىرتىق حالاتپەن قاشىپ شىققان ءمۇساپىر ەتىپ كورسەتىپ. وزىڭشە ويلاپ تاپقان ۇتىمدى ءجۇرىسىڭ. شىنىندا دا سەن ءۇشىن ۇتىمدى بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ باس كومەكشى باسقاڭا كۇماندانسا دا، تۋىستىعىڭا شاك كەلتىرمەگەن، تيىسىنشە شەشىمىن تاپقان. ەگەر ونىڭ ورنىندا تۇرپايى بىرەۋ بولسا شە؟ ادامشا، قىمباتقا شاماڭ كەلمەس، ءبۇتىن كيىنىپ كەلسەڭ قايتەتىن ەدى؟ ءتىپتى، باسقا كۇن تاپپاعانداي، ءدال سول كۇنى، سول ساعاتتا، سول جەرگە كەلەتىن نە ءجونىڭ بار؟ جارايدى، از-ماز ءىشىپ الىپسىڭ، قۋانىشىڭ قوينىڭا سىيماعان ەكەن، تىم قۇرسا جارتى كۇن بۇرىن تەلەفون شالمادىڭ با؟ وزگەسىن ايتپاعاندا، بالجاننان ىڭعايسىز دەپ ويلامادىڭ با. جوق. بىراق ءبارىن دە ولشەپ، ەسەپتەپ كەلدىڭ. ماعان شانتاج جاساۋ ءۇشىن! تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، اۋەلى ءسوز تىڭدا. باستاپ بۇلدىرگەن سەن عوي. شانتاج بولماسا، بوتەن ءبىر ارام وي. بىلە بىلسەڭ، ونىڭنان ەشتەڭە شىقپايدى. ەشكىم سەنبەيدى. ايعاعىڭ جوق. راس، ءتۇرىڭ ۇقسايدى. ەگىزدىڭ سىڭارىنداي. ال، بولسىن. مۇمكىن سەن اكەمىزدىڭ العاشقى ايەلىنەن، نەمەسە جولدان تۋعان بالا شىعارسىڭ. ءتىپتى، ەگىزدىڭ سىڭارى بول. مەنەن بىردەڭە تالاپ ەتۋگە قانداي قۇقىقتىق نەگىزىڭ بار؟ جوق. مەنى ىقتىراتىن، بۇقتىراتىن ەشتەڭە دە جوق. ونداي بىردەڭە دامەتسەڭ – اقىماقشىلىق. بولارى بولدى، ەشتەڭە بۇلىنگەن جوق. وسىمەن قويا قوي. الداعى ۋاقىتتا ارتىڭدى اڭداپ، ءوز ورنىڭدى ءبىلىپ، كەلەسى ءبىر انتەك قيمىلدان اۋلاق بولسىن دەپ ساقتاندىرۋ، كەرەك دەسەڭىز، قاتاڭ ەسكەرتۋ ءۇشىن كەلىپ تۇرمىن مىنا مەن.

– مەن سەنى ىزدەگەم جوق، – دەدىم ىزا مەن قورلىقتان قىستىعىپ. – ايتتىم، جارىق ءسوندى، جاي عانا قاراڭعىلىق ەمەس، تىلسىم تۇنەك ورنادى، ءسىرا، كەڭىستىكتە تولقىن سوعىپ، سونداي، مەكەندىك الماسۋ بولدى، تابيعي ما، كەزدەيسوق پا، ەكەۋىمىزدىڭ تاعدىرىمىزعا تىكەلەي قاتىستى بولعانىمەن، ەرىك، قالاۋىمىزدان تىس، تۇسىنىكسىز جاعداي. بۇعان دەيىن مەن سەنىڭ دۇنيەدە بار ەكەنىڭدى بىلگەم دە جوق، ءالى دە سەنبەي تۇرمىن.

– ەندى سەنۋگە تۋرا كەلەدى، – دەدى مارات. – ال سەنىڭ انەۋكۇنگى ءىسىڭ… قالاي ايتساڭ دا وقىستان كەلۋىڭ… ءبىر ەسەپتەن كەشىرىمدى. مەنى – ءوزىم دەپ ويلاعانسىڭ عوي. جوق. مەن – سەن ەمەسپىن. سەن – مەن ەمەسسىڭ. بۇرىن بىرەۋ بولساق تا، قازىر ەكى كىسىمىز. وكىنىشكە قاراي… – دەدى.

– وكىنەتىن نە بار؟ – دەپپىن.

– ادامنىڭ وتكەنىنىڭ ءبارى قيماس جانە قىمبات، – دەدى مارات. – ساعان جانىم اشيدى.

– مۇمكىن، مەنىڭ ساعان جانىم اشۋى كەرەك شىعار، – دەدىم قيتىعىپ.

– جوق، – دەدى مارات. – مەندە ءبارى دە بار. سەندە… جارار، – دەدى سودان سوڭ. – مەنى ارنايى ىزدەپ بارعانىڭدى مويىندامادىڭ. نامىس. ال مەن… مەندە دە نامىس بار. باسقاشا اتقاندا، سەنىڭ قازىرگى جاعدايىڭ…

– قانداي جاعداي؟ – دەدىم مەن اشۋ شاقىرۋعا ىڭعايلانىپ.

– مىنانى ايتپايمىن، – دەدى ەكى قولىن ەكى جاعىنا جايىپ. ياعني، مەنىڭ كەدەي، كەمباعال تىرشىلىگىمدى. – سوڭعى كەزدە بۇكىل رەسپۋبليكا ءباسپاسوزىن دابىلداتقان وعاش ءىسىڭ جانە ونىڭ زاڭدى ناتيجەسىن ايتام.

– وقىپسىڭ، – دەدىم. – جانە قالاي وقىعانىڭدى اڭداپ تۇرمىن.

– ماسەلە مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ەمەس، – دەدى مارات. – ارينە، عىلىمنان شەتتەپ كەتسەم دە، زامانىمدا زەرتتەپ، تانىعام، قازاقتىڭ وتكەنى تۋرالى اجەپتاۋىر تۇسىنىگىم بار. ءتىپتى، تاريحتان بەيحابار، ورتاشا عانا ساۋاتتى، بىراق اقىل-ەسى ءتۇزۋ، يمان-ۇياتتان ايرىلماعان كەز كەلگەن كىسىگە ايقىن جاعداي. دۇرلىگىپ، دابىلداتا بەرمەي، سابىرمەن، بايىپپەن تىڭداسا جەتىپ جاتىر عوي. كۇردەلى شيىرتپاق ەمەس، ءتىپتى، ءتۇيىنىن شەشىپ اۋرە بولمايتىن، ادەپكى اقيقات. الايدا، جابىلا شۋلاپ، ءتۇزۋدى تەرىسكە شىعاردى. بىراق مەن سەنى قوستايدى دەپ ويلاما. سەنىكى قاتە. مۇلدە دۇرىس ەمەس. دۇرىس، تەك قاجەتسىز. سەنىڭ قاتەلىگىڭ دە سوندا. ايتسە دە، مەنىڭ ايتپاعىم باسقا. سەنىڭ بار ەكەنىڭدى، سول ءبىر مازاسىز تۇندە مەنەن اجىراپ، اۋەلگى قالپىڭدا، سول ارادا قالعانىڭدى بىلمەيتىن ەدىم، قۇداي اقى شىنىم، الگى داۋ-داماي تۋىنداعاندا، بۇرىنعى ءوزىمدى تانىعانداي بولدىم. ويىڭ، ءسوزىڭ ەمەس، اتى-جونىڭە دەيىن. مۇرات. بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ. قايتكەندە دە مۇرات. مەن ءومىرىم جاڭا ارناعا ءتۇسىپ، بار تىرلىگىم باسقا ءبىر كەپكە كوشكەندە ەسىمىمە دەيىن وزگەرتىپ ەدىم. وزگەرگەندە، ءبىر عانا ءارىپ. قازاقى دىبىس، قازاقى تانىمنان قۇتىلدىم. سوۆەتتىك ءارى حالىقارالىق، قالاي اۋدارساڭ دا وڭتايى كەلەتىن تاماشا ەسىم – مارات. قانشاما زامان ءوتسىن. كەنەت، كۇتپەگەن جاعدايدا، باياعى مۇرات قايتادان ەلەس بەرەدى. مەن قاتتى كۇدىكتەنسەم دە، سەنىمىم بولمادى. بۇل كەزدە جاقىن تانىس، جولداس-جورا، ءتىپتى، كولدەنەڭ ارىپتەس، ىستەس بولعان جۇرت اۋەستەنە باستاعان. الگى… سۇمىراي، باسبۇزار، وكىمەتكە، ەلباسىعا قاستاندىق جولىنداعى… دەپ ايتپايدى، دۇمشە، داۋكەس، پالەقور دەپ تە ايتا المايدى، الگى، باسپاسوزدە كوپ اڭگىمە تۋعىزىپ جۇرگەن تاريحشى مۇرات… ءسىزدىڭ اعاڭىز نە ءىنىڭىز ەمەس پە دەيدى. شىنىندا دا كۇمانسىز سياقتى. مارات – مۇرات. ەكەۋى دە بەيسەنۇلى. جانە قازىبەكوۆ. سودان سوڭ… قالايىن، قالامايىن، ءوزىمدى سول ابىرويسىز داۋدىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەندەي سەزىنە باستادىم. كەيدە… جارلى كەيىپتە، جاداۋ پاتەردە، شاڭ باسقان ەسكى كىتاپتاردى اقتارىستاپ، شيماي-شاتپاق جازۋ ۇستىندە وتىرعانداي كورىنەم. الدە ءوڭ، الدە ءتۇس. اقىرى، سەن بار بولىپ شىقتىڭ. مەنىڭ بۇكىل وبلىستاعى قاسقا مەن جايساڭ جينالعان ەلۋ بەس جىلدىق مەرەيتويىم ابدەن قىزعان شاعىندا، سول جاق قاپتالدا، ءبىر ستولدان كەيىن، جاس بيزنەسمەندەردىڭ ورتاسىندا وتىرسىڭ. از-ماز جۇدەۋ بولساڭ دا، ءسال-ءپال قارتاڭ بولساڭ دا، بىردەن تانىدىم – مەنىڭ ءوزىم! مىنا مەنىڭ بۇدان وتىز ءبىر جىل بۇرىن جۇرتتا قالعان جارامسىز جارتىم. وسىعان دەيىن بوي تاسالاپ وتىر ەكەنسىڭ، مەنىڭ كوزىم تۇسكەن بەتتە… قالت ەتىپ، ستول استىنا تىعىلعانداي ەدىڭ، ءاپ-ساتتە ءىزىڭدى سۋىتىپ ۇلگەرىپسىڭ. سودان سوڭ… ەرتەڭىنە، ارينە، كومەكشىلەرىمنەن باجايلاپ سۇراستىرىپ، كەلىس جاعدايىڭدى انىقتادىم…

– ول جىگىتتەردىڭ ەشقانداي جازىعى جوق، – دەدىم. – قايتا…

– ءبىز دە سولاي شەشتىك. شەفتىڭ سىرقاتتانىپ، ەمحانادا جاتقان، توي كۇنى شىداي الماي، سول قالپىندا شىعىپ كەتكەن تۋعان اعاسىن جەتىمسىرەتپەي، لايىعىمەن قارسى الىپ، ءوز دارەجەسىنە ساي كيىندىرىپ، سىيلى داستارقانعا وتىرعىزعانى، وسى ورايدا ەشقانداي سولەكەت ءىس شىقپاعانى ءۇشىن… ءبارى دە العىس الدى، سياپاتقا جەتتى. ولاردا دا، مەندە دە باسقشا امال جوق ەكەن. اۋزى بەرىك، سىننان وتكەن جىگىتتەر، اعامىزدىڭ وقىس كەلىسى، وزگەشە تۇرپات، تۇسىنىكسىز مىنەزى تۋرالى قالاي ويلاسا دا، سىرتقا سىز بەرمەيدى. بۇدان سوڭ، كوپتەن بەرى ارالاسپاي كەتكەن باۋىرىمنىڭ دەرەگىن ءبىلۋ قاجەت ەدى. سەنىڭ شىن بولمىسىڭ – اۋەلگىنىڭ ۇستىنە سوڭعى وتىز جىلدىق عۇمىرىڭ، بۇگىنگى احۋال-تىرلىگىڭ، مەكەن-تۇراعىڭ وپ-وڭاي انىقتالدى. ەندى ءوز كەزەگىمدە مەنىڭ نەگە سەنى ىزدەپ كەلگەنىمدى ۇقتىڭ با؟

– ۇعاتىن نە بار، – دەدىم. – بۇدان بىلاي ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي قاتىناس، بايلانىس بولماۋعا ءتيىس ەكەنىن ەسكەرتۋ ءۇشىن…

– تاپپادىڭ، – دەدى مارات. – ايتتىم ەمەس پە مانا، جاناشىرلىق دەپ. ەكەۋىمىز بىرگە تۋعان باۋىردان دا جاقىنبىز. ءبىر قۇرساقتى جارىپ شىققان ەگىزدەن دە. راس قوي…

– بىرگە تۋعان باۋىر سىڭارىنىڭ بويىندا بارىن تۇگەل سىپىرىپ المايدى، – دەدىم.

– سىپىرىپ العام جوق، تارتىپ العام جوق، – دەدى. – ارقايسىمىز ءوز قالاۋىمىز بويىنشا، تەڭدەي.

– بالجان دا تەڭدەي مە؟

– تەڭدەي. اۋەلدە. سودان سوڭ… سەن جەرىمەسەڭ دە، كەرەكسىمەدىڭ. ايتپەسە، كەتەم بە، كەتپەيىم بە دەپ تولقىماس ەدىڭ. ال مەن بالجانسىز بولاشاعىم جوق دەپ ءبىلدىم. ءسويتىپ، بۇل تاراپتاعى ارتىقشىلىق ماعان كوشتى.سەنىڭ ءوز ەركىڭمەن. مەن سەنىڭ قالاۋىڭدى عانا ورىندادىم. ياعني تولىق كومپەنساتسيا. – مارات ايلامدى اسىردىم دەگەندەي، الدە مەنى جۇباتۋ ءۇشىن، قارقىلداپ كۇلدى. – جارايدى، – دەدى. – قايتكەنمەن دە، وتكەن ءىس، تاجىكەلەسپەي-اق قويايىق. سەنى ەشكىم زورلاعان جوق، مەنى ەشكىم كۇشتەگەن جوق. قالدىڭ – كەتتىم. ەندى… قالاي ايتساڭ دا، مەن ءوز ءومىرىمدى دۇرىس جولعا قويدىم، تىنىمسىز ەڭبەكتەندىم، ارينە، اۋەلگىدەن باسقا ءبىر سالادا، ءسويتىپ، ويلاعان ماقساتىما جەتتىم. العاشقى ءبىر مەجەگە دەپ ايتايىن. بۇگىنگى دەڭگەي – قولداعى ىرىس-داۋلەت، – مەنىڭ مۇمكىندىگىمنىڭ اقىرعى شەگى ەمەس. تۇپكى ماقسات – بيىكتە. ەندى… سەنەن نەسىن جاسىرايىن، اتاق كەرەك، بيلىك كەرەك. سوندا بۇگىنگى بارىڭ ەسەلەپ وسەدى. مەن اۋەلى قازاقستانداعى، ودان سوڭ، بالكىم، الەمدەگى ەڭ ءىرى بايلاردىڭ قاتارىنا قوسىلامىن. جاي عانا ساسىق باي ەمەس. اتاقتى، ابىرويلى ازامات، بەلگىلى ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى! ۇقتىڭ با؟

– جوق، – دەدىم مەن. – ءيا، نەگىزىنەن اڭداپ تۇرمىن. بىراق سەنىڭ وي-تۇرعىڭا قاراعاندا، جارلى، جالباعاي مەنىڭ قانشا قاتىسىم بار بۇل ىسكە؟

– سەن دەگەن – مەن، – دەدى مارات، ماناعى سوزىنە مۇلدە كەرىسىنشە.

– مەن دەگەن – سەن ەمەس.

– قاتەلەسەسىڭ، – دەدى مارات. – بىرگە تۋعانىمىزدى، بالا كۇندە ءبىر ۇيادا وسكەنىمىزدى ايتپايمىن. جاستىق شاعىڭدى ەسكە ال. ءومىر جولىنىڭ العاشقى كەزەڭى. وقۋ، ىزدەنىس، بالجان… – نازارىن تومەن سالىپ، كەۋدەسىن كەرە تىنىس الدى. مەنىڭ جۇرەگىم شىم ەتە تۇسكەن. – ارينە، – دەدى، ءسوزىن ارى قاراي ساباقتاپ. – ءوتتى، كەتتى دەگەندەي. ايتارعا عانا. ءبىز قازىر ەكى جارتى ەمەس، ەكى ءبۇتىنبىز. ەكىنشى بولىگىمىز جاراقات بولسا دا. قايتا قوسىلا المايمىز. بىراق… ىنتىماقتاسىپ، ءبىر باعىتتا جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بار… قازىر قايسىمىز قانداي قالىپتا تۇرساق تا، ءتۇبىمىز ورتاق قوي. مەن جەتكەن يگىلىكتەر ساعان دا تىكەلەي قاتىستى. سەنىڭ… ساتسىزدىكتەرىڭ، بەلگىلى مولشەردە، مەنىڭ دە كىناراتىم. سەنىكى، مەنىكى دەيتىنى جوق، مەندەگى بار – تۇگەلدەي ساعان تيەسىلى، جانە كەرىسىنشە…

– قيدىم ساعان مىنا ەسكى ديۆاننىڭ ەكىنشى جارتىسىن، – دەدىم.

– قىرسىقپا، – دەدى مارات. – اۋەلى تىڭداپ ال…

– سەنى وسى ءتىرى قالپىڭدا، جۇزبە-ءجۇز كورگەندە قاتتى تىكسىندىم، – دەپ باستادى مارات. – وتىز جىل بويى كوڭىلدە جۇرگەن بۋالدىر، جارتىكەش كۇمان. اۋەلدە ءجيى قايتالانىپ، كەيىندە سيرەسە دە ۇمىتىلماي، وقتىن-وقتىن ورالىپ تۇرعان، جايسىز ۇيقىدان دەپ بىلگەن اۋىر تۇستەر شىندىققا اينالدى. سوڭعى ەكى جىل ورايىندا ەسكى تاريح توڭىرەگىندەگى جاڭا زەرتتەۋلەرى جۇرتتى شۋلاتىپ، قانشاما داقپىرت اڭگىمە، ەسالاڭ ماقالالارعا ۇيىتقى بولعان – اتتاس بىرەۋ ەمەس، ءوزىڭ بولىپ شىقتىڭ. ءوزىڭ ەمەس، ءوزىم. ارامىز قانشاما الشاقتاسا دا، ورتاق ءبىر جىپتىك، جۇيەلەس تامىر، تالشىقتار ساقتالىپ قالسا كەرەك. اۋەلدە ىزا بولدىم. كەيىن شارۋاشىلىققا بەيىمدەلىپ، سىرتتاي وقىپ بىتىرگەم، ەكونوميست، جاي عانا ديپلومدى ەمەس، وسى سالاداعى شىن بىلگىر مامانعا اينالعانمەن، العاشقى اۋەستىگىم – تاريح قوي. جانە ەڭ جوعارعى، تەرەڭ تاريح. مۇنشاما كورسوقىر، توپاس ناداندىققا تاڭىرقاپ ەدىم، ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە ءتۇڭىلدىم، ءسىزدىڭ «زيالى» دەپ اتالاتىن قاۋىمنان ءبىرجولا كۇدەرىمدى ءۇزدىم. سىپايىلاپ ايتسام. شىندىعىندا، تۇڭىلگەم جوق، جيرەنە باستادىم. وسىنشاما كورسوقىر، نادان عانا ەمەس، ارسىز، تۇيسىكسىز، جالاقور، پارىقسىز ورتادان ىرگەمدى ەرتەرەك اجىراتىپ، باسقا تاراپقا كەتكەنىمە قۋاندىم. ارينە، ماعان ءبارىبىر ەدى. ءتىپتى، قىزىق. ءوزىڭنىڭ ولشەۋسىز ارتىقشىلىعىڭدى كامىل سەزىنىپ، الگى قۇرت-قۇمىرسقالاردى قول جەتپەس، كوز كورمەس بيىكتەن تاماشالاپ وتىرعانىڭ. بىراق داۋ-داماي باسقا ءبىر تاراپقا اۋىسا باستادى. كەشەگى سوۆەت زامانىنداعى جالا مەن پالە. سەن جانە سەنى قويتتاپ وتىرعان باس رەداكتور – العى شەپ قانا، سەندەردىڭ ارتتارىڭدا، تاسادا تۇرعان ساياسي، بالكىم تەرروريستىك توپ بار – ياعني، ەجەلگى حاندىق ءداۋىردى كوكسەيتىن حالىق جاۋلارى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ازىرلەپ جاتىر ەكەن. باياعى 37-جىلعى «جاپون شپيونى» دەگەننەن وتكەن ساندىراق. الايدا، وسى سىرقات سانادان تۋعان سوراقى بايلام – اقىل-ويى سول دەڭگەيدەگى بيلىككە اقيقات شىندىق بولىپ كورىنۋى دە عاجاپ ەمەس قوي. مەيلى، سەنبەسىن. اۋەلدە كۇلىپ السىن. سودان سوڭ، الدەبىر بىلعانىش ساياسي ويىن، قارسىلاستاردى جەرگە تىقپاسا دا، قىجىرتۋ، ءبىرجولا تۇقىرتىپ الۋ جولىنداعى ۇتىمدى قۇرالعا اينالسا نەسى بار. جانە وسىنىڭ ءبارى – كولدەنەڭ ءىس ەمەس، ماعان تىكەلەي قاتىستى. بار پالەنى باستاپ وتىرعان – مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ. اتىمىز ۇقساس، ءجونىمىز ورتاق. تەكسەرە كەلگەندە، ارينە، ءبىر بۇتىننەن قاق ايرىلعان جارماق اقىلعا سىيمايدى، ەكەۋىمىز – بىرگە تۋعان ەگىز دەگەن قورىتىندىعا كەلۋى وپ-وڭاي. ياعني، بۇل ماسەلەدەن مەن قايتكەندە دە سىرت قالا المايمىن. بالكىم، الگى ارىزقويلار ايتقانداي، سەنى قارجىمەن قامتاماسىز ەتىپ، باسپاسوزگە جول اشىپ، قۇتىرتىپ وتىرعان قاسكوي ءارى قالتالى توپ مىنا مەنەن باستاۋ الاتىن شىعار. ودان ءارى شۇقىلاي باستاسا، مەنىڭ بيزنەسىمنەن نە قالادى، ءوزىم قايدان بارىپ شىعام. سوڭعى كەزدە سوتقا تارتىلعان، ءتىپتى، تۇرمەگە كەسىلگەن، اتتارىن ناقتىلاماي-اق قويايىن، پالەن دەگەن، تۇگەن دەگەن الپاۋىتتار نەدەن جازىقتى بولدى دەپ ويلايسىڭ – ۇرلاماي جاتقان كىم بار، جىرلاعانى، ياعني الدەبىر وپپوزيتسيالىق توپتارمەن جەڭ ءۇشىنان جالعاسقانى، اقشالاي كومەك جاساعانى ءۇشىن. ال سەنىڭ مىنا، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ زاڭدى كوسەمىنە قارسى تىكەلەي باعىتتالعان، ءسىرا، ساياسي كۇرەس ەمەس، قارۋلى توڭكەرىس ارقىلى پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ورنىنا حاندىق وكىم ورناتپاق باعدارلاماڭ بويىنشا جۇمىس جاساپ جاتقان قىلمىستى توپتىڭ… – تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، مەنىڭ ۇعىمىم ەمەس، الگى، سەنىمەن تارتىسقان ون بەس اكادەميك، وتىز ارداگەر، جيىرما سەگىز دەپۋتاتتىڭ ءسوزى، – ءيا، سونداي توپ قۇرىپ، پارمەندى ۇگىت-ناسيحاتپەن شەكتەلمەي، ديۆەرسياعا، قارۋلى توڭكەرىسكە تىكەلەي دايىندىق جۇمىستارىنا كىرىسكەن مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆتىڭ تۋعان باۋىرى مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆتىڭ كۇنى نە بولماق؟ ەكى داي پىكىر تۋعا مۇمكىن ەمەس. ەشقانداي كۇمانسىز نارسە. ءتىپتى، تۋعان باۋىر ەمەس، اتتاس، بوتەن كىسى بولساڭ دا، ماعان سۇيەي سالۋ وپ-وڭاي. پالەنىڭ الدىن الۋ كەرەك ەدى. ياعني، سەنىڭ كوزىڭدى قۇرتۋ. كىم بولساڭ دا. ارينە، اۋەلى سەنىڭ ءجون-جوبا، جاي-جاپسارىڭدى، ءجۇرىس-تۇرىس، كىرىس-شىعىس جاعدايىڭدى ناقتى انىقتاۋ كەرەك ەدى. سودان سوڭ جالپاڭنان ءتۇسىرۋ – جارتى مينۋتتىق قانا جۇمىس. ءيا. ءبارى ايقىندالدى. كەشەلى، بۇگىن ەمەس، وتكەن ەلۋ بەس جىلدىق مەرەيتويدان بىرەر اپتا بۇرىن. ەسىم، سويىمىز عانا ەمەس، تۋعان جەرىمىز عانا ەمەس، تۋعان كۇن، اي، جىلىمىزعا دەيىن بىردەي. بىرگە تۋعان باۋىر دا ەمەس، ەگىزدىڭ سىڭارى دا ەمەس، ءبىر كىسى – بۇتىننەن بولىنگەن جارماق ەكەنبىز. وتكەن ءومىردى سارالاپ، ارنەنى ەسكە تۇسىرە كەلە، نەگە جانە قالاي بولىنگەنىمىزدى، ساعاتى، كۇنىنە دەيىن ويشا تانىدىم. بولىنبەسكە – سەنى بىلمەيمىن، مىنا مەنىڭ سەنى تاستاپ شاقپاسقا شارام جوق ەكەن. ءبىر تاراپ – ازاپ، ەكىنشى تاراپ – باراقات; مەن وڭاي جولدى ەمەس، وڭتايلى جولدى تاڭدادىم. ارينە، سەنىڭ مەنەن كەيىنگى تاعدىرىڭدى تانىپ، زەرتتەپ، بىلگەن سوڭ… ساعان جانىم اشىدى. جانە ءوزىمنىڭ وڭ ىسىمە كوزىم جەتە ءتۇستى. ءيا. رياسىز شىنىم، قايتكەندە دە… ەت-جاقىنبىز عوي، جانىم اشىدى. قاتتى كۇيزەلدىم. سەن كورگەن قيىندىق پەن قيامەت ءوز باسىمنان وتكەندەي. ەڭ اۋىرى – وتكەن زامان ەمەس، بۇگىنگى كۇن ەكەن. جەتكەن جەرىڭ، اقىرعى ناتيجە. سونشاما مەحنات پەن ازاپتىڭ تولەمى وسىنداي بولسا… كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن باسىڭدى قاتەرگە بايلادىڭ؟ وتەمسىز ەڭبەك، وتەمسىز عانا ەمەس، ابىرويسىز، تۇپتەپ كەلگەندە مۇلدە قاجەتسىز ەڭبەك. دالاعا كەتكەن، وكسۋمەن وتكەن زايا عۇمىر. تاڭداپ تاپقان تاعدىرىڭ. تراگەديا ەمەس، سەن ويلاعانداي. كومەديا. تراگەديالىق كومەديا. باسىندا ەسىركەپ ەدىم، ويلانا، باعامداي كەلە ىزا بولدىم. جاي عانا ىزا ەمەس، وشپەندى ىزا. ارتقا قارايلاعان، ەلەس-قيال سوڭىندا اداسقان، اقىرى قۇر قۇدىقتىڭ تۇبىندە قالعان، ياعني بارىنە كىنالى – سەنىڭ ءوزىڭ ەكەنسىڭ. الميساقتا بىرگە بولعانىمىز راس، قازىر بولەك ەكەنىمىز دە اقيقات. بولىنگەن ساتتەن ارقايسىمىز ءوز تىرشىلىگىمىزدىڭ سوڭىندا كەتتىك. ەندى، ارادا وتىز جىلدان استام ۋاقىت وزعاندا، قايتادان تۇتاسا المايمىز. ياعني، دەربەس ءومىر ودان ارى جالعاسادى. بۇرىن بىلىسپەسەك تە بەيبىت عۇمىر كەشىپ ەدىك، ەندى… سەن مەنىڭ بولاشاعىما، بار بولمىسىما قاتەر ءتوندىرىپ تۇرسىڭ. قيماسام دا، اۋەلگى قاتال شەشىمگە ءبىرجولا بەكىدىم. بارلىق جاعىنان مۇقيات ويلاستىرىلدى. قانشا وڭاي كورىنگەنمەن، مۇنداي جاۋاپتى ىستە قاتە كەتپەۋگە ءتيىس ەدى. ەڭ سوڭعى ساتتە بەزبەندەپ قاراسام… قاتە، جاي عانا قاتە ەمەس، مەنى وزىمەن قوسا اكەتەر سوراقى قاتەگە جول اشادى ەكەم. مىنە، كەزدەيسوق جاعدايدا قازاعا ۇشىرادىڭ: تاپا-تال تۇستە كولدەنەڭ ماشينا قاقتى، كەشكىسىندە الدەبىر توناۋشىلار باسىپ كىرىپ، ءۇيىڭدى ويرانداپ، ءوزىڭدى پىشاقتاپ كەتىپتى دەگەندەي. ايتەۋىر جالپاڭنان ءتۇستىڭ. سودان سوڭ… اسىپ تۇرعان اتاق-داڭقىڭ بولماسا دا، بەرەكەسىز ايقاي-شۋعا ۇيىتقى بولدىڭ، سەن تۋرالى شاعىن نەكرولوگ، ءتىپتى، جاي عانا حابارلاما، ەستىرتۋ شىققاندا، جالپى جۇرت، سەنى بىلەتىن شەكتەۋلى قاۋىم، مەنى بىلەتىن مۇنداعى تامىر-تانىس، ارىپتەس، ىستەس اعايىندار تارابىنان ماعان جاپپاي كوڭىل ايتۋ ناۋقانى باستالماي ما. ياعني، مەنىڭ سەنى قارجىلاندىرعان قىلمىسىما ايعاق تابىلادى. مىنە، ءدال سول كەزدە تيەسىلى مالىمدەمە جاساماق بولدىم. ءولىمنىڭ اتى ءولىم، وبال بولعان ەكەن، بىراق مىناۋ قازىبەكوۆتىڭ ماعان قاتىسى جوق، بوگدە بىرەۋ دەپ. ءتىپتى جاقسى، دەپ ويلادىم اۋەلدە. بىراق… بۇل ماسەلەگە بىردەن نازار اۋدارماي ما تيەسىلى وكىمەت ورىندارى، نىقتاپ تەكسەرمەي مە. انىقتاماي ما، اتتاس ەمەس، ءتىپتى، باۋىرلاس تا ەمەس، ەگىزدىڭ سىڭارى ەكەن دەپ. مىنە، گاپ قايدا. ايتسە دە، باسقا جول جوق ءتارىزدى. باۋىر بولسا نەسى بار. ءولدى – قالدى. ستالين زامانىنىڭ وزىندە اكە ءۇشىن – بالا، اعا ءۇشىن ءىنى جاۋاپ بەرمەيدى دەگەن، ساقتالماسا دا، زاڭعا جۋىق ناقتى قاعيدا بولعان. ونىڭ جانى دا بوتەن، ءجونى دە بوتەن دەمەيمىز بە. اقىرى، جاۋاپتى وپەراتسيانى مەرەيتوي ناۋقانىنىڭ سوڭىنا قالدىردىق. بىراق مەجەلى سىزىقتان وتەر قارساڭدا، توي كۇنى، سەنىڭ ەمەس، مەنىڭ باقىتىما وراي، ارنايى ىزدەپ كەلدىڭ. مەيلى، ىزدەگەن جوقسىڭ، توبەدەن ءتۇستىڭ. كوزبە-كوز كورگەن سوڭ… ءوز احۋالىمدى جاڭا ءبىر قىرىنان تانىدىم. تانىعام دا جوق. جاعداي كۇرت وزگەرگەن. ەرتەڭ… ءالى قولعا الىنباعان تەكسەرىسكە جول اشادى ەكەم. مەنىڭ ساقشى، شابارماندارىمنان جاۋاپ الۋ باستالادى. ولاردى قويشى، سەنىمەن داستارقانداس بولعان بيزنەسمەندەر كۋالىك بەرەدى. ياعني، اعالى-ءىنىلى ەكەۋىمىزدىڭ سوڭعى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرعانىمىز. ماعان سەنىڭ ءولىمىڭ ەمەس، تىرلىگىڭ سور بولىپ جابىسادى. – مارات اۋىر كۇرسىنىپ، ازعانا بوگەلدى. – راس، دالەلسىز جالا، بىراق قاتەرسىز ەمەس. قايتالاپ ايتايىن، سەنىڭ ءولىمىڭ ەمەس، تىرلىگىڭ، ياعني سەنى قارجىلاندىرىپ، مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە دايىندالۋىم. سەنەن قايتكەندە دە قۇتىلۋ قاجەت ەكەن. ماناعىداي ەمەس، تۋىستىعىمىزدى مويىندايمىن. كولدەنەڭ كىلتيپان شىقسا، تەكسەرەتىن كىسىلەردىڭ دە تاماعى تەسىك، قاجەتىنشە تىعىندايمىن… بىراق قاتەردىڭ الدىن الۋ شاراسى جۇزەگە اسپادى. تەك مەنى توقتاتقان – باسقا نارسە. باسقا ءبىر عالامات… ءوزىڭدى ءوزىڭ… – مارات تاماعىنا ءسوز تىعىلعانداي، قالت بوگەلدى، اۋەلگى كوتەرىڭكى اۋەز جوق، كىرىپتار، ءمۇساپىر بولماسا دا، تومەنشىك جاعدايعا تۇسكەندەي، كەۋدەسى باسىلعان قالىپتا ازعانا كىدىردى. – اقىرى، ۇيقى، كۇلكىسىز، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاتارىنان ويلاندىم، – دەدى. – كۇمانسىز… انىق… توتەنشە ءبىر شەشىمگە توقتادىم. سەنىمەن جۇزدەسۋىم، كەلىسۋىم كەرەك ەكەن. قورىقپا… – دەدى. – ارامدىق ساقتاسام، وسىنىڭ ءبارىن ايتپاس ەدىم. ەندى ساعان ەشقانداي قاتەر جوق. تەك يگىلىك قانا كۇتىپ تۇر سەنى… – ەسكى كرەسلونى سىقىرلاتا، اۋىر تۇرەگەپ، جالاڭقات لينولەۋم توسەلگەن تاس ەدەندى تار بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كەتتى. – اي، جارماق باۋىر، ۇيىڭە ارناپ كەلگەندە، تىم قۇرسا جارتى شىنى شاي بەرمەيسىڭ بە، – دەدى ماعان تۇيىلە قاراپ. ءوتىنىش ەمەس، جارلىق سياقتى.

– ءسۇتسىز، قارا شاي… – دەدىم.

– مەيلى. شاينەكتىڭ تۇبىندە قالعان، سالقىن بولسا ءتىپتى جاقسى. تاماعىم قۇرعاپ كەتتى، ساعان بولماشىنى ۇعىندىرام دەپ. بوتەن ويىمدى دا جاسىرمادىم، بار ءسوزىمنىڭ شىندىعىنا سەنسىن دەپ. سەندە بولماسا، مەندە قۇپيا جوق…

– سەندەردىڭ، زيالى قاۋىم اتالاتىن مىنا سەندەردىڭ مىيلارىڭا قونبايتىن ءبىر اقيقات شىندىق بار، – دەدى، بۇل جولى جازۋ ستولىنىڭ باسىنا، ەسكى كرەسلوعا ەمەس، سەرىپپەلەرى بوساعان، كەڭ، كونە ديۆانعا جايعاسىپ. – دۇنيەنىڭ تاعدىرىن ادامگەرشىلىك قاعيدالارى ەمەس، اقشالى ءاميان بيلەيدى. بار تىرشىلىك – اقشا ءۇشىن. بۇكىل ادامزات تاريحى – اقشا، ياعني زاتتىق يگىلىك جولىنداعى كۇرەس تاريحى. رۋحاني قاجەتتىلىك، يدەيالىق مۇرات دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز. اسىپ كەتكەندە، اقشاعا جەتۋ تارابىنداعى ادەپكى قارۋ عانا. جەكە باس بوستاندىعى، جالپىعا ورتاق ازاتتىق – اقشانىڭ ارقاسىندا عانا جۇزەگە اساتىن ءىس. ءتىپتى، ءسىز داۋرىعا ماداقتاپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىك، ياعني كەشەگى وتار ەلدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ ءوزى – زاتتىق يگىلىك، جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ بايلىققا جەتۋى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتەتىن قۇرىلىم. ساعان سولەكەت كورىنەر، ارامزا ءسوز، تاسىر توپاستىق كورىنەر، بىراق انىق اقيقاتى سول. ءيا، تاۋەلسىزدىك الدىڭ، كوپ اقىلدىڭ كەرەگى جوق، توڭىرەگىڭە باجايلاپ قارا. مىنە، مەن قولىم جەتكەنشە قارپىپ، بايىدىم. ال مەنەن قولى ۇزىن، قۋاتى ارتىقتار قانشاما. ولار ون ەسە، ءجۇز ەسە بايلىققا جەتتى. مىنە، سولاردىڭ قايسىسى قاشان وسى ەلدىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىپتى؟ كۇرەسپەي-اق قويسىن، ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە ويلاپ پا، مىنا قازاق دەگەن حالىق ءوز الدىنا ەل بولسا ەكەن دەپ. تىم قۇرسا، اناۋ افريكانىڭ زاڭگىلەرى، مۇحيتستاننىڭ جابايىلارى جەتىپ جاتقان ەركىندىك، ازاتتىق بىزگە دە كەلسە، تۋ كوتەرگەن تاۋەلسىز ەل بولساق دەپ؟ ارمانىڭ نە، ەلەسىن كورگەن جوق. سەن ويلادىڭ. باياعى الاش قايراتكەرلەرى سياقتى، سول جولعا باسىڭدى تىكتىڭ دەمەيىك، قادارىڭشا كۇشىڭدى جۇمسادىڭ. تۋ كوتەرمەسەڭ دە، تۋ بەكىتەر تۇعىر دايىنداماق ەدىڭ. ياعني، ەلدىڭ ەسكى تاريحىن ءتىرىلتىپ، ەڭسەسى باسىلعان جۇرتقا وتكەنىن تانىتىپ، ساناسىنا ساۋلە ءتۇسىرىپ، بيىك ارمانعا جەتەلەمەك ەدىڭ. سەن ارقيلى ءساتسىز جاعداي اسەرىنەن ماقساتىڭدى، تۇپكى ماقسات ەمەس، ءوزىڭ ارقالاعان جۇگىڭدى جەرىنە جەتكىزە الماساڭ، ءدال وسى تاراپتا قىرۋار شارۋا تىندىرعان ازاماتتار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، ءولىسى بار، ءتىرىسى بار، جازۋشىلار قاۋىمىنان. ال، نە شىقتى؟ دالاعا كەتتى ءبارى. مەن دۇركىرەپ، بايىپ جاتقاندا، سەن بارىڭنان، ياعني الدىڭداعى سورپا-سۋ، جارتى جاپىراق نانىڭنان ايرىلدىڭ: تاقىر كەدەيگە اينالدىڭ. جالعىز سەن ەمەس، ۇلتتىق تاريح، ۇلتتىق مادەنيەت، قازاق رۋحانياتى… دەپ وكسىپ جۇرگەن، زاماننىڭ سالىستىرمالى كەڭدىگىنەن، باياعىداي ايدالىپ، بايلانباسا دا، سول جولعا بار عۇمىرىن ارناعان، ارىپ-ارشىعان، رياسىز، جانقيار ەڭبەك ەتكەن ۇلتتىق قايراتكەر اتاۋلى تۇگەل. ءبىز – بايمىز، ءبيمىز، بىلقىپ تۇرمىز، سەندەر – قايىرشىنىڭ ار جاق، بەر جاعى، قالتاقتاپ ارەڭ جۇرسىڭدەر. ياعني، سەن اڭساعان تاۋەلسىزدىك كىمگە قىزمەت ەتتى؟ ۇلت دەگەن ءسوزدىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارماعان، بارلىق ۋاقىتتا ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن عانا ويلاعان بىزگە. تۇپتەپ كەلگەندە، اقشالى قالتاعا. تۇرا تۇر، ءسوزىمدى بولمە. ماقۇل كورمەسەڭ دە مويىندا. اۋەلگى كەزەڭ دەرسىڭ. ورىستار ايتپاقشى، اعاش كەسكەن كەزدە ۇشقان جاڭقا. جاڭقا ەمەس، سول ءداۋ، جۋان، تامىرى بەرىك، بۇتاعى سالالى ءزاۋلىم بايتەرەكتىڭ ءوزى. ءبىر اعاش ەمەس، بۇكىل ورمان. مىنا ءبىز. ال جاڭقا – سەن جانە سەن تۇرعىلاستار. ءوندىرىس قالدىعى دەيدى ونى. جاڭاعى ءجۇز اعاشتان تۇسكەن ءبىر قاپ جاڭقا مەن ۇگىندىنى جەلىم قۇيىپ، قايتادان سىعىمداپ، جالپاق تاقتاي جاسايدى عوي. ساپاسى تومەن بولسا دا الدەبىر قاجەتكە جارايتىن. سەندەر سول ۇگىندى، جاڭقا، ءۇشىنشى سورت تاقتايدىڭ وزىنە جەتە الماي قالدىڭدار. قولىڭدى سەلتەڭدەتە بەرمە. كەرەك دەسەڭ، قالىپتاسقان جاعدايدى بىلە تۇرا، تەرىستەۋدىڭ ءوزى قۇنسىزدىق كورىنىسى. تاريحتى قالاي تانىپ ءجۇرسىڭ، كوپە-كورنەۋ شىندىققا داۋ ايتقىڭ كەلەدى. مەن وسى سوزدەردىڭ ءبارىن قۋانعاننان ايتىپ تۇر دەيمىسىڭ. مۇقاتۋ ءۇشىن ايتىپ تۇر دەيمىسىڭ. زاڭدى، سىباعالى ەنشىم ءۇشىن نەسىنە قۋانام. كۇيرەگەن، قۇلاعان مۇسكىندى مۇقاتقاننان نە شىعادى. سەنى كوتەرۋ ءۇشىن، اقىلعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ايتتىم. ءبىل، ۇعىن، مويىندا. نەگە، قالاي دەپ سۇراق قوي. مەنىڭ، ءدال ءوزىم دەمەيىن، بىرگە تۋعان اعايىن، ءتىپتى ەگىزدىڭ سىڭارىنان دا جاقىن، ەت-جۇرەك باۋىرىم مارات… ءيا، ايىرماسى شامالى، مۇرات… مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ قالايشا عانا تيەسىلى ەسەسىنەن قاعىلىپ، وسىنداي مۇشكىل، ءمۇساپىر جاعدايعا ءتۇستى؟ كىم كىنالى؟ كوكتەن تۇسكەن تاۋەلسىزدىك كىنالى. مەن ەمەس. ءبىزدىڭ قاۋىم ەمەس. ءسىزدىڭ قاۋىم، ناقتى سەنىڭ ءوزىڭ دە كىنالى ەمەسسىڭ. ءومىردىڭ زاڭى دەيىك، كوڭىل ءۇشىن. ءومىردىڭ، تابيعاتتىڭ قالىپتى زاڭىنىڭ ءوزى ساعان ەمەس، ماعان قىزمەت ەتەدى ەكەن. بۇل جاعداي ءبىزدىڭ باياعى وتارلىق كەپتەن شىقپاعان، سوڭعى ەلۋ-الپىس جىلدا ۇلتتىق ساناسى قۇردىمعا كەتكەن دۇمبىلەز ەلىمىزدە ايرىقشا كورىنىس بەردى دەمەيمىن. عىلىم-ءبىلىم، ونەر مەن مادەنيەت جولىندا سەنەن بۇرىن قيىندىق كورگەندەر، تارىققاندار، زورىققاندار بولماپ پا. ءتىپتى، دامىعان، كەمەل ەلدەردىڭ وزىندە. جاڭا داۋىردە ءومىر سۇرگەن ۇلى سۋرەتشى موديلياني ونەر ورداسى پاريجدە اشتان ولگەن. ارىدا ەمەس، كۇنى كەشە، وسى حح عاسىردىڭ باسىندا. بىراق مۇراتىنا جەتتى دەرسىڭ، ارتىندا قانشاما ۇلى مۇرا قالدىردى دەرسىڭ. راس، الدەقالاي، ۇلكەن جۇمىس اراسىندا تارتا سالعان شيمايىنىڭ ءوزى بۇگىندە ءجۇز مىڭ دوللارعا باعالانادى. ال اتاقتى، قاتارداعى كەز كەلگەن تۋىندىسى – ميلليون، ءبىر ەمەس، الدەنەشە ميلليون. نە شىقتى؟ اشتىقتا، قورلىقتا ءولدى دە قالدى. ءتىرى كەزىندەگى ەڭ ەلەۋسىز سۋرەتىنىڭ ءوزىنىڭ پۇلى بۇكىل ومىرىنە جەتەتىن ەدى. اقىرى، قىزىعىن باسقالار كوردى. «مەنىڭ كوللەكتسيامدا موديلياني بار!» ونەر ءۇشىن دەيسىڭ بە، ماقتان ءۇشىن، اقشانىڭ قۇدىرەتىن، ءوزىنىڭ بايلىعىن ايگىلەۋ ءۇشىن. قايتكەندە دە، وتكەن سۋرەتشىگە ءبارىبىر. ازعانا اقشاسى بولعاندا عوي، جاڭاعى ميلليوننىڭ ءبارى وزىندە قالاتىن ەدى. ادامشا ءومىر سۇرەتىنىن ايتپاعاندا.

– سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى… كىم بولىپ شىققانىڭدى ەندى عانا ناقتى تانىپ ءبىلدىم!.. – دەدىم.

– قازىر ءبىرجولا تانيسىڭ. ال مەن سەنى بىردەن تانىدىم. سەن باياعى يدەاليست اسپيرانت كەبىڭدە قالىپسىڭ. بار ايىرماڭ – ءومىرىڭ الدا تۇرعان جاس ەمەسسىڭ. قاجىعان، توزعان، كارتەمىش شال… بىراق الدا… جاڭاشا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بار.

– ماعان دەمەۋشى بولعىڭ كەلەدى عوي. بىراق تەگىن ەمەس…

– ءدال تاپتىڭ. مىناۋ – وتىز جىل بويى جيناقتاعان، ءشىرىپ جاتقان قاعازدىڭ ءبارىن ماعان وتكىزەسىڭ.

– ءبىرجولا جويىپ، تىپ-تيپىل قىلعىڭ كەلەدى…

– جوق، تاپپادىڭ. مەن بۇل قاعازداردى قازىرگى قالپىندا المايمىن. وسى جەردە، وزىڭدە قالادى. شەگىنە جەتكىزىپ، ۇلكەن مونوگرافيا جاساپ شىعاراسىڭ. ارينە، كەزىندە باسپاعا ءوتىپ كەتكەن بەس-ون بەتىن تارىك ەتىپ. ورتاسى ويىلىپ تۇرسا، باسقا ءبىر سوزدەرمەن الماستىرىپ، قوسىمشالاپ، ۇستەپ، جاڭادان جازىپ، قايتا تولتىراسىڭ. دەرەك كوزى بىرەۋ-اق قوي. ارعى-بەرگى زەرتتەۋشى عالىم اتاۋلى تۇگەل پايدالانىپ جۇرگەن تۇپنۇسقا بۇلاقتار. ءبىز سوزبەن ايتقاندا، بۇرىن قازاقتا بولماعان، تاقىرىبى تىڭ، بايلام، تولعامدارى سونى، عىلىم تاريحى ءۇشىن ءماندى، قۇندى، ۇلكەن كىتاپ.

– سودان سوڭ دەمەۋشى بولىپ، باسپادان شىعارىپ بەرەسىڭ.

– باسپادان شىعارام. مول تارالىم، ساپالى قاعازبەن، اينالاسى ەكى اپتادا.

– سوندا ساعان نە پايداسى بار؟

– ءالى دە مىيىڭا بارعان جوق پا؟ ۇلكەن كىتاپتى جازىپ ءبىتىردىڭ. ءوز قولىڭمەن ماعان ۇستاتتىڭ. سىرتىندا – ءبىرىنشى بەتتە بادىرايىپ تۇر، اۆتورى – مۇرات قازىبەكوۆ. ءيا، بەيسەنۇلى. قاتەسىز. بار جازۋىڭ – ورنىندا. سول قالپىندا باسىلادى. بىلەسىڭ عوي، قازىر تسەنزۋرا جوق، بۇل تاراپتا شىنىندا دا سەن ءومىر بويى اڭساعان ەركىندىك. ەشكىم قول سۇقپايدى، ءبىر ءسوزىڭ وزگەرمەيدى. مىنە، باسىلىپ شىقتى. تەك مۇقابادا… قازاقى «ۇ» قارىبى حالىقارالىق «ا» دىبىسىنا الماسادى. مارات قازىبەكوۆ. ءيا، ول دا بەيسەنۇلى. ەسەبى، ءبارى قالىبىندا، بۇرىنعىدان ەشقانداي ايىرما جوق. مۇراتى نە، ماراتى نە. ەكەۋىمىز ءبىر-اق ادامبىز عوي. اۋەلدە دەرسىڭ. اۋەلدەن. بۇگىنگى ايىرما – جالعىز-اق ءارىپ. وسى جالعىز ءارىپ ءۇشىن… قانشا سۇرايسىڭ؟

– نە؟

– اقشا. اۋەلى بار جاعدايىڭدى جاسايمىن. مونوگرافيامىز جازىلىپ بىتكەنشە. قاجەت تاپساڭ، كومەككە كۇندەلىكتى قارا ءجۇمىستى تازارتىپ وتىراتىن حاتشى جانە ءبارىن قولما-قول تاڭباعا تۇسىرەتىن كومپيۋتەرشى. مىنانداي اجەتحانا ۇيشىك ەمەس، ءۇش بولمەلى جاڭا پاتەر، بار شىعىنىمەن. كۇندەلىكتى كەرەگىڭ، قالاعان اس-سۋىڭ ءوز الدىنا. بۇل – جۇمىستى تامامداعانشا. مونوگرافيامىزدى بىتىرگەن سوڭ، ءۇي وزىڭدە قالادى جانە… ءجۇز مىڭ دوللار. قالعان عۇمىرىڭا جەتەدى.

– جەتپەيدى، – دەدىم مەن شالقامنان ءتۇسىپ. – از!

– وندا… تەزىنەن، ءبىر جىل ورايىندا ءبىتىرىپ بەرسەڭ… ەكى ءجۇز مىڭ.

– ەكى ءجۇزىڭ دە از، – دەدىم. – ال اياداي ءۇش بولمە كەڭىنەن قۇلاش جايعان ۇلكەن جۇمىسقا تارلىق ەتەدى. كوتتەدج الىپ بەرەسىڭ. نەمەسە سالىپ. تاۋ بەتتەن، جاڭا الپاۋىتتار قونىستانعان ايماقتان.

مارات ماعان ۇدىرەيە قاراپ، ويلانىپ قالدى.

– قىزىق ەكەنسىڭ، – دەدى سودان سوڭ. اۋەزىندە كۇمان بار. – ەكى ءجۇز مىڭ دەگەن – قىرۋار اقشا. جارايدى، تاعى ەلۋ مىڭ. كىتابىڭ سونشاما قىمبات ەكەن. ءۇش بولمە ەمەس، ءتورت بولمە بولسىن. ىنساپ كەرەك.

– سەندە جوق ىنساپ ماعان قايدان كەلەدى، – دەدىم. – ءجۇز تەرىنى ءجۇن-جۇرقاسىمەن قوسىپ، شيكىدەي جەدىڭ – توقتامادىڭ. ءجۇز مىڭ سومدى قىلقىنباي، تولعاماي جۇتتىڭ – توقتامادىڭ. ەندى ءجۇز مىڭ دوللار ەمەس، ءسىرا بىرەر ميلليون دە ەمەس، ون، جيىرما ميلليونعا قاناعات ەتپەي، ميللياردقا قول سوزباقسىڭ. جوق، شەگىنبەيمىن. ءۇش ءجۇز مىڭ جانە كوتتەدج.

– سودان سوڭ؟

– ءبىر جىل ەمەس، توعىز، ون ايدا، اسسا كەلىسىمدى مەرزىمنەن توعىز، ون كۇن بۇرىن ۇلكەن مونوگرافيانى ءتامامداپ، قولىڭا ۇستاتام. باسىپ شىعاراسىڭ. مول تيراج، ءمولدىر قاعازبەن. «قىپشاق تاريحى» – مۇرات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ!

– مارات… – دەدى جارماعىم كۇرەڭىتە تۇقىرىپ.

– اۋەلگى جانە تازا كەزىڭدەگى اتىڭمەن شىعارمايسىڭ با؟

– بولمايدى. مەن – مارات. مۇرات – سەن. سوندا كەلىسىم قايدا قالادى. مارات قازىبەكوۆ. بارلىق شارت ورىندالۋى ءۇشىن. كونسەڭ.

– كونەم، كەلىسەم، – دەدىم. – جارايدى، ءتورت بولمە، ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ. تەك… قازاقتا بولماعان عاجايىپ مونوگرافيانى قولىڭا ۇستاتقان كۇنى… بالجاندى ماعان قايتارىپ بەرەسىڭ!

– باسقان ىزىنەن ساداعا كەت بالجاننىڭ! – دەدى مارات وقىس قاتايىپ. – ول كىم، سەن كىم!..

– مەن… كىم؟ سەنىڭ ارام كوجەگە تويعان توعىشار كوزىڭمەن قاراعاندا كىم بولسام دا، قىز بالجاندى ۇرلەپ سۇيگەن، العاش بەتىن اشقان – مىنا مەن بولام!

– شاتىپسىڭ! – دەدى مارات شاق ەتىپ. – سەن ەمەس، مەن.

– جوق. اۋەل اشقان – مىنا مەن. سودان سوڭ الداپ، ۇرلاپ اكەتكەن – سەن.

– جارايدى، جارايدى، – دەدى مارات ىرجيا كۇلىپ. – ۇرلاعام جوق، الداعام جوق، وزىمە تيەسىلى، ۋاعدالى قالىڭدىعىما قوسىلدىم. ال اۋەلگى، ءيا، سەنىڭ دە… جوق، مەنىڭ ءوزىم، ەكەۋىمىز قاق ايرىلماي تۇرعانداعى. ياعني اۋەلدەن مەنىكى. جانە اقىرىنا دەيىن.

– وندا… باۋىر باسىپ قالدىڭ عوي، قيماي تۇرساڭ، جاس توقالىڭدى بەر.

مارات ماعان ءشۇبالانا قارادى دا، جادىراي كۇلدى.

– قالجىڭدى قوي. قاتىنسىراپ بارا جاتساڭ، ەكەۋ-ۇشەۋىن قاتارىنان اپەرەيىن. شىن ايتام. جاڭاعى ۇسىنىستى قابىلداشى اۋەلى. بۇلتالاقتاماي، ناقتى شەشىمىڭدى ايت. قالاماقى ەمەس، تاۋار نارقى. ماعان سۇراۋسىز، ءبىرجولا وتەتىن. قانشا سۇرايسىڭ؟

– اۋەلى ءبىر ساۋال، – دەدىم. – سونىڭ ساعان نە كەرەگى بار؟ نەسىنە قىزىقتىڭ؟ عىلىمي دارەجە كەرەك بولىپ قالدى ما؟

– عىلىمي دارەجە وپ-وڭاي، – دەدى مارات، ەسكى ديۆاندى ورتاسىن ويارداي سىقىرلاتا شالقايىپ. – قالاسام، اينالاسى جارتى جىلعا تولماي، عىلىم دوكتورى بولىپ شىعام. ەكونوميكادان، نەمەسە ساياساتتانۋدان. ارينە، ەكونوميكا تيىمدىرەك. قالاي دەيسىڭ بە؟ سەنىڭ اكادەمياڭ، نەمەسە، كەز كەلگەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەڭ بىلگىر ماماندارى قولما-قول دايىنداپ بەرەدى. ماناعى، ساعان ۇسىنعان قازىنانىڭ وننان بىرىنە. جانە بارلىق وتكەلەكتەن وتكىزىپ، وزدەرى قورعاتادى. جانە وسىنداي دا وسىنداي ۇلەس قوسقان زەردەلى، دارىندى عالىم دەپ اتاعىڭدى شىعارادى. بىراق ماعان ونداي الدامشى، ارزان اتاقتىڭ كەرەگى جوق. ءوزىڭ دە بايقاعان شىعارسىڭ، قازىر وبلىستاردا بيلىك قۇرعان ءۇش اكىمنىڭ ەكەۋى – پروفەسسور، اكادەميك، ۇكىمەتتە سالالىق بيلىككە جەتكەن ەكى ءمينيستردىڭ ۇشەۋى – عىلىم دوكتورى. كۇلەسىڭ بە، تۇڭىلەسىڭ بە. ماعان ونداي، قايدان كەلگەنى سوقىرعا بەلگىلى وتىرىك دارەجەنىڭ كەرەگى جوق. ەكونوميكا تۇرىپتى، فيزيكا، ماتەماتيكا، استرونوميا، فيلوسوفيا دا ەمەس. مەن… وزىڭنەن ايرىلعاننان بەرى… اقشانىڭ، پايدانىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، مۇلدە توپاس، ماقۇلىق بولىپ كەتتى دەپ ويلاما. بۇرىنعى، ءوزىم تارىك ەتكەن، تاستاپ شىققان تانىم، سانانىڭ جۇقاناسى مۇلدە جوعالعان جوق. سول كۇندەردە، كەيدە… ارحيۆتە وتىرعانداي، ەسكى كىتاپتاردى سارالاپ، وي تۇيگەندەي… سول، تاريحشى قالپىمدا بۇرىنعى شارۋامدى جالعاستىرىپ جاتقانداي سەزىنەتىن ساتتەر بولاتىن. اڭسايمىن، ساعىنام، سودان سوڭ… وتكەنىمدى عانا ەمەس، بۇگىنگى… ءتۇسىم مەن ەلەستى ۇمىتۋعا تىرىسام. ۇمىتام، قانشاما ۋاقىت وتەدى، تاعى ءبىر كۇن… ءوزىم – ءوزىم سياقتىمىن، ياعني بۇگىنگى ەمەس، بۇرىنعى، بۇرىنعى دا ەمەس، سول بۇرىنعىنىڭ جالعاسى. اۋەلدە ناقتى ەدى، كەيىن ءتاتتى قيالعا اينالدى. بىراق ارادا ونشاقتى جىل وتەر-وتپەستە مۇلدە ويىمنان شىقتى. تەك تاۋەلسىزدىكتەن بەرى… بيزنەس سالاسىندا ۇلكەن تابىسقا جەتكەن سوڭ، قايتادان قيالداي باستادىم. ءارى باي بولسام، ءارى… اتاقتى عالىم… مەن ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن، وتانشىل، قازاقشىل عالىم رەتىندە زور ابىرويعا جەتكىم كەلەر ەدى. كوپتىڭ ءبىرى بولمايمىن، وقشاۋلانىپ، دارالانىپ كوزگە تۇسەم. قازىر قازاق گۋمانيتارياسىنىڭ قۇتى قاشقان. ادەبيەتتانۋدىڭ سيقى اناۋ، باياعى 18-جىلعى «ۇلى وكتيابر»، 28-جىلعى «سوۆەتستان» توڭىرەگىندە ءجۇر. ءوز شارۋالارى وڭباي تۇرعاندا كىمگە سەپتەسپەك. ءتىلتانۋدان تاعى ماي شىقپايدى. ءتىلىڭنىڭ ءوزى جوق دەپ جاتقاندا قايدا باراسىڭ، تىم ەلەۋسىز اتاق. تاريح! ەڭ ءتيىمدىسى – جابىق جاتقان تاريحتىڭ بەتىن اشۋ. قالىڭىنا ءتۇس تە، قالقىپ الا بەر. اياق اتتاعان سايىن جاڭالىق. بۇرىن بىلمەگەن، ەستىمەگەن تۇتاس ءبىر الەم. ءوز تاريحىنان بەيحابار حالقىڭ ءۇشىن عانا ەمەس، وسى سالادا ءونىمسىز ىسپەن ءومىرىن تۇگەسكەن ماماندارىڭ ءۇشىن دە. ءيا. تاريحشىلاردىڭ ءوزىن تاڭ قالدىراسىڭ، ەرىكسىز مويىنداتاسىڭ. سەنىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىڭنىڭ ورىنباسار توراعاسى الدابەك قاراجۇمانوۆ – كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، زامانعا لايىق، جالپىعا ءتان، ورتاق ولشەۋىش. ءبىلىم، ۇعىمىنىڭ سيقى اناۋ. جابىق قازاق تۇرىپتى، اشىق ادامزات تاريحىنان اريفمەتيكانىڭ ءتورت امالى دارەجەسىندە تانىمى جوق. سوندا، حالقىڭ ءۇشىن قاجەتتى ەجەلگى تاريحتى كىم زەرتتەمەك؟ تىڭنان جول سالىپ، كىم ابىروي تابۋى كەرەك؟ سەن، سەن عانا. جاڭادان جاسامايسىڭ، بار جۇمىسىڭ دايىن تۇر. الاڭسىز وتىرىپ، باس-اياعىن تۇگەندەسەڭ، ءوزىڭ ايتقانداي، اسسا ون ەكى ايدا دوڭگەلەتىپ بەرەسىڭ. ماعان. مەنىڭ اۋەل باستا تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەنىم، اسپيرانتۋرادا وقىپ، ديسسەرتاتسيا جازعانىم، سوۆەتشىل بەلسەندى، جاندايشاپتار تاراپىنان قىسىم كورىپ، تار زاماندا عىلىمي ورتادان كەتۋگە ءماجبۇر بولعانىم – ءومىرباياندا جازىلعان، قۇجاتتار ارقىلى دالەلدى، مەنى بىلەتىن ەل-جۇرتقا ەجەلدەن ماعلۇم. ەلۋ بەس جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىندا وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان ماراپات ماقالالاردا تاعى ايتىلعان. ەندى تاۋەلسىزدىك زامانىندا، ۇلكەن ەڭبەگىمدى، وتىز جىلدان استام، ۇزاق ۋاقىت بويى استىرتىن جانە تىنىمسىز جۇرگىزگەن زەرتتەۋىمدى جارىققا شىعارىپ جاتسام، ەشكىم تاڭىرقاماس ەدى. ورايلى ءىس، زاڭدى سىباعا رەتىندە قابىلدار ەدى. ەندى ۇقتىڭ با، ساعان نەگە قۇمار بولا قالعانىمدى؟

– جوق، – دەدىم مەن. – وزىڭە ءوزىڭ قايشى كەلدىڭ. ول ەشتەڭە ەمەس، وزىڭە ءوزىڭ كور قازعالى تۇرسىڭ. جاڭا عانا ايتتىڭ ەمەس پە. اي دالاداعى مەنىڭ كەسىرىم تيە جازدادى دەپ. ال سول ءبىر… داۋ-دامايلى ەڭبەك ەندى ءوز اتىڭنان شىقسا – ءبىرجولا قۇرىعانىڭ ەمەس پە!

– مىنە، سەنىڭ، اقماقتىق دەمەيىن، ومىرلىك تاجىريبەڭنىڭ قوراشتىعى. نەمەنە، سەن الگى، التىن ورداعا، قازاق حاندىعىنا قارسى كوتەرىلگەن ايقاي – الدەبىر، نادان بولسا دا تانىم، توپاس بولسا دا سەنىم كورىنىسى دەپ ويلايسىڭ با؟ التىن وردا اسقاقتاپ جاتسىن، قازاق حاندىعى كەرەمەت بولسىن، نەمەسە كەرىسىنشە، التىن وردا سۇمىراي، قازاق حاندىعى سورلى بولسىن – ولارعا ءبارىبىر. ال سول اتاق پەن پايدا جولىندا كەسە كولدەنەڭ تۇرعان كىسىنى قۇلاتۋ ءۇشىن اتا-باباسىنىڭ مىڭ جىلدىق تاريحى تۇرىپتى، ءوزىنىڭ ار-نامىسىن عانا ەمەس، بۇگىنگى ەل-جۇرتىن، ەرتەڭگى ۇرپاق-ءزاۋزاتىن قۇربانعا شالۋدان تايىنبايدى.

– سوندا مەن… كىمگە بوگەت جاساپپىن؟

– سەن ەمەس. اناۋ، تاريحتى كوتەرەم، بۇگىنگى جۇرتىمنىڭ ساناسىن اشام دەپ كۇناكار بولعان باس رەداكتور. تاريحتى كوتەرگەنى، سانانى جاڭارتپاعى ءۇشىن دە ەمەس. ءوزىنىڭ بار بولمىسى ءۇشىن. جاڭاعى ازعىندار مەن ساتقىندار، ناداندار مەن توپاستار «تەمىرقازىق» سياقتى ىقپالدى باسىلىمدا اقىل-ەسى ءتۇزۋ كىسى وتىرعانىن قالامادى. ماسەلە، ءتىپتى، اقىل-ەستە دە تۇرعان جوق. سەنىڭ كىشى باستىعىڭ الدابەك قاراجۇمانوۆ پەن بەلگىلى ساياساتكەر ءمۇشتار ماقانوۆ تۋعان بولە ەكەن عوي. الگى جۋرنالدا، ارينە، باس رەداكتوردىڭ ريزاشىلىعىمەن جاريالانعان ءبىر ماقالادا سول ماقانوۆتىڭ اتىنا قۇرعاق دەماگوگ، ءسوزى بار دا ءىسى جوق، كەنەۋسىز ايقاي، تەجەۋسىز دابىرا دەگەن ءتارىزدى سىن ايتىلسا كەرەك. ءادىل، اقيقات باعا. شىرقىراپ كەتەدى عوي ءمۇشتار ماقانوۆ. تۇتاس ءبىر ناۋقان باستاعان. وڭ مەن سولدى ءتۇپ كوتەرە ىسكە قوسىپ، قارىمتا عانا ەمەس، الگى اڭگىمە ءارى قاراي ورشىمەس ءۇشىن جانە كولدەنەڭ جۇرتتىڭ ءبارى قيا باسپاي، يمەنىپ، قورعالاقتاپ تۇرۋى ءۇشىن. سەن ءۇشىن ەمەس، اڭقاۋ، اڭعالاق سورلى. ال ەندى قارسىلاستى قالاي قۇلاتۋ كەرەك؟ «جاندى جەرىنەن» قارپىعان. ساعان تاڭ، تاعى بىرەۋلەرگە كۇلكى بولسا دا، انىعى سول. اۋەلدە قازاقتا تاريح جوق، «تەمىرقازىقتىڭ» ۇستانعان باعىتى تەرىس دەدى. وعان بولماي بارا جاتقان سوڭ، تاريحقا قۇمارلىقتىڭ استارىن اشتى. ءبىر كىسى، ءبىر جۋرنال ەمەس، تۇتاس ءبىر توپ، قاتەرلى، قاۋىپتى، قۇپيا ۇيىم. مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن شايقالتپاق، زاڭدى وكىمەتتى بيلىكتەن تايدىرىپ، دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانى مونارحيا جولىنا ءتۇسىرىپ، لەگيتيمدى پرەزيدەنتتى قۇلاتىپ، شىڭعىس حان اۋلەتى، تورە تۇقىمىنان جاڭا حان سايلاماق ەكەنسىڭدەر. ال، كەرەك بولسا. سوراقى ما؟ سوراقى. دورەكى مە؟ دورەكى. ساسىعى ەگەمەن ەلىڭىزدىڭ ەڭ قيىر تۇكپىرىنە دەيىن جەتكەن ارام. بىراق سەندەر ويلاعانداي اقىماق، ەسالاڭ ەمەس. 37-جىلدىڭ كانىگى جەندەتتەرى. ءوز سوزدەرىنە وزدەرى سەنەدى دەيسىڭ بە؟ سەنىم ەمەس، ءتاسىل. سوۆەتتىڭ ءسۇتىن ەمگەن، كگب-نىڭ رۋحىن تانىعان. تەك نە كەرەك، كەش تۋىپ قالعان. بىراق ويعا العان ماقساتتارىنا تۇگەل جەتتى. اۋەلگى ەسەپ تە سول بولاتىن.

– جارايدى، قازاق رۋحىن كوتەرىپ وتىرعان جالعىز جۋرنالدى جاپتى، وتكەندەگى قازاق تاريحىن تولايىمەن تەرىسكە شىعاردى. كۇشتى ەكەن، مىقتى ەكەن، سوزدەرى ءجۇرىپ تۇر ەكەن. سوندا، وسىنشاما قۇدىرەتتى كىسىلەردىڭ مەنى تاپاپ تاستاۋى ءتىپتى وڭاي ەمەس پە. مەنى ەمەس، سەن قۇمارتىپ وتىرعان ەڭبەكتى.

– سەن تۇزەلمەسسىڭ، – دەدى مارات ءزىلسىز كەيىپ. – قالاي ۇقپايسىڭ. ولارعا كەرەگى – تاريح ەمەس، ۇلتتىق رۋح ەمەس، ياعني… تاريحىڭ، مادەنيەتىڭ، رۋحىڭ تۇرىپتى، قازاعىڭنىڭ ءوزىنىڭ كوك تيىنعا كەرەگى جوق… بار-جوعى ءبىر قيساپ. ەسەپ، ەسەپ دەدىم عوي، جانە ءتاسىل. قاجەتىنە، ساتىمەن قولداندى. نىساناعا العان جۋرنالىن قۇلاتتى، قارسى كەلگەندى مۇقاتتى، بوتەن ويى بارلاردى تۇگەل ىقتىرىپ قويدى، وزدەرىنىڭ قۇدىرەتىن ايگىلەدى. مۇقيات ويلاستىرىلعان كامپانيا ساتىمەن اياقتالدى. ەندى بۇل تاراپتا شارۋاسى بولمايدى. سەنىڭ تاريحىڭدى، ۇلتتىق رۋح، مادەنيەتىڭدى ايتامىن. نەمەسە، كەرىسىنشە. ارادا جىل وتەدى، جىل ەمەس، اي وتەدى، باسقا ەمەس، سول كىسىلەر – الدابەك قاراجۇمانوۆ باستاعان ون بەس اكادەميك، ءمۇشتار ماقانوۆ باستاعان جيىرما سەگىز دەپۋتات – جيىنى ەلگە تانىمال قىرىق بىردەڭە قايراتكەر تىزە قوسا، ورە تۇرەگەلىپ، ويباي، قازاقتىڭ باي تاريحى قايدا قالدى، شىڭعىس حان دا بىزدىكى، التىن وردا دا بىزدىكى، ەگەمەن ەلىمىزدەگى تاۋەلسىز، ازات حالقىمىز وزدەرىنىڭ اتا-باباسىنىڭ وتكەن داڭقتى جولىن تانىپ-ءبىلۋى كەرەك، قاۋلى قابىلدانسىن، اقشا ءبولىنسىن، جۇمىس جاسالسىن دەگەن ۇران كوتەرسە نەسى بار. اتاقتارى شىعادى، ابىرويعا بولەنەدى.

– سوندا… جۇرت نە ايتادى؟ كوردى ەمەس پە، كەشە عانا؟

– ول – كەشە. ال مىناۋ – بۇگىن. كەشەگى تەرىس، ياكي وڭ باعدار الدىڭعى كۇنى ۇمىتىلعان. ەندى جاڭا ۇسىنىس، جاڭا قادام. بارلىق حالىق ءوزىنىڭ كوسەمىنە لايىق دەيدى. جالعىز قازاق ەمەس. بۇكىل سوۆەت حالقى. ەسكىشە ايتقاندا، پارتيا مەن ۇكىمەت، ياعني بيلەۋشى قاۋىم، ۇستەم تاپ قالاي تارتسا دا قۇبا-قۇپ. كەشە الاي دەپ شۋلادى. بۇگىن كەرىسىنشە، بىلاي دەپ دۇركىرەيدى. كەشە – كەشەگىشە دۇرىس ەدى، بۇگىن – بۇگىنگىشە دۇرىس دەيدى. سەن نەبارى ەكى-ءۇش جىلعا سوزىلعان ءمانسىز داماي تۋرالى ايتاسىڭ. وتكەندەگى جەتپىس جىلدىق، ۇزاق داۋىرگە بۇگىنگى تۇرعىدان قاراشى. ستالين دانىشپان دەدى – دانىشپان. وڭباعان دەدى – وڭباعان. حرۋششەۆ جاقسى دەدى – جاقسى. جامان دەدى – جامان. سوۆەت وكىمەتى كەرەمەت دەدى – كەرەمەت، باستاۋشىمىز كومپارتيامەن قوسا. ءبىر-اق كۇن، جارىم ساعاتتا سۇمپايى، زۇلىم بولىپ شىقتى. ونىمەن سالىستىرعاندا ومىرلىك ەمەس الدەبىر ماسەلە توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي، ءباسپاسوز بەتىنە شىققان وتىرىك پەن وسەك دەگەن نەمەنە. وزگەلەر تۇگىلى، وزدەرى دە ۇمىتتى. سەن عانا، ءمان بەرىپ، تاۋسىلىپ، تارىنىپ وتىرعان. ارينە، ءبىز كىتابىمىزدى جازىپ ءبىتىرىپ، باسپادان شىعارعانشا، جاعداي عانا ەمەس، كىسى – ءبارى دە وزگەرەدى دەپ، قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرمايمىز. كىتاپ قارساڭىندا – دايىندىق جۇمىستارى. جولدى تازارتىپ، پالە-جالانىڭ الدىن الۋ تارابىنداعى. كىتاپ شىققان سوڭ – ناقتى، پارمەندى ارەكەت. ياعني اۋەلى بۇرا تارتاتىن قيسىق اۋىزداردى جابامىز، سودان سوڭ اشىق ارانداردى تىعىندايمىز. ءبىرىن الداۋسىراتىپ، ءبىرىن جەمدەپ دەگەندەي. تۇساۋكەسەر – مول داستارقان، تىلەكتەس سوزدەر. سوعان جالعاس ناقتى حابارلار. حابارعا ىلەسكەن ماداق، ماراپات ماقالالار. قاجەت تاپساق، ءمۇشتار ماقانوۆتىڭ ءوزى تۇساۋكەسەرگە كەلەدى، الگى قاراجۇمانوۆتىڭ ءوزى كولدەي ماقالا جازىپ بەرەدى. قالعان سۇمەلەكتەر تۋرالى ءسوز دە جوق. بار ەكەن دەگەن لاقاپ، جومارت ەكەن، كەڭ ەكەن دەگەن دابىرا قۇلاقتارىنا تيسە ءبىتتى – وزدەرى ىزدەپ تابادى، بۋىڭا ماستانىپ، ىعىڭا جىعىلىپ، الماسا دا العىس ايتىپ، بەرمەسەڭ دە بەرەكەڭدى اسىرىپ، قولپاشتاپ كوتەرەدى دە اكەتەدى. ءبىر باستاپ جىبەرسەڭ – ءبىتتى. قالعان قاۋىم داقپىرت سوڭىندا. نەگە، نە ءۇشىن ەكەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى، ماكەڭ – عالامات، ماكەڭ عاجايىپ، ۇلىستىڭ قۇتى، ۇلتتىڭ تۇلعاسى، كوك اسپاندى كوتەرىپ تۇرعان دا سول، قارا جەردى تىرەپ تۇرعان دا سول، مەنىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىم دە، ەرتەڭگى بولاشاعىم دا سونىڭ ارقاسى دەپ، دالباقتاپ شابا بەرەدى. كۇمانىڭ بولماسىن. كەشەگى جارتىكەش جيعاننىڭ تاريحىن ەسىڭە ال. بۇرىنعى-سوڭعى قازاقتا ودان اسقان كىم بار ەدى – پارلامەنتتەن تاڭەرتەڭ كەتتى، تۇستەن كەيىن ۇمىتىلدى. سونداي ادام بولماعانداي. ايتىپ سەندىرە المايسىڭ. ەندى، بۇگىنگى كوسەمىڭ – موجانتوپاي ماقانوۆ. بار تاريح سودان باستالاتىنداي. داۋىرلەپ تۇر. كەلەسى سايلاۋدا، قارا دا تۇر، وتپەي قالادى. سودان سوڭ، كۇنى كەشە عانا ءمۇشتار ماقانوۆ دەگەنگە تابىنىپ ەدىڭ دەپ ەشكىمدى دە مويىنداتا المايسىڭ. ءوي، ونى قويشى، سولاي ەدى عوي، بۇلاي ەدى عوي دەيدى. ەسىنە تۇسكەندەرى. ايتپەسە، ول كىم دەپ، وزىڭنەن قايىرا سۇراۋى مۇمكىن. مىنە، ءومىردىڭ زاڭى… ەمەس، بۇگىنگى قازاقتىڭ سالتى. «قايران ەل وسىمەنەن ءجۇر دالاقتاپ» دەگەن عوي اباي اتاڭ باياعىدا. جانى اشىپ. ەندى ءبىزدىڭ جانىمىز اشيتىن ەشتەڭە دە قالعان جوق. قالىپتى مىنەزدى ءوز قاجەتىمىزگە پايدالانعاننان باسقا. ياعني، جيعاننان سوڭ ءمۇشتار شىقسا، ول ەكەۋىندەي قايىرشى كەدەي ەمەس، مىڭعىرعان باي، ول ەكەۋىندەي اۋمەسىر اقىماق ەمەس، اقىلدى، پاراساتتى، ول ەكەۋىندەي شالاساۋات نادان ەمەس، تاريحقا تەرەڭ بويلاعان، ەكونوميكانىڭ بارلىق قالتارىس-استارىن تانىعان، جاي عانا زيالى، مادەنيەتتى ازامات ەمەس، اتالى، تەكتى تۇقىمنان شىققان مارات قازىبەكوۆ نەگە تۇلعا بولماسقا! ءيا. تۇعىرلى تۇلعا. كەلەسى كوسەم. بايقايسىڭ با، سەنىڭ قۇلدىقتان قالجىراعان، كەۋدەسى باسىلىپ، مىيى اشىعان سورلى جۇرتىڭ جولباسشى كوسەم ىزدەمەي تۇرا المايدى ەكەن. جوق، ۇكىمەت ەمەس. بۇرىن شاراسىز قازاق بار قيىندىق، ازابىن قۇدايدان كورەتىن. ەندى قۇدايعا سەنبەيدى، بارلىق سور – جامان با، جاقسى ما، بيلىكتىڭ كىناسى دەپ بىلەدى. بىراق دارمەنسىز جۇرت، كەدەي، كەمباعال قاۋىم الدەبىر قۇدىرەتكە سەنۋى كەرەك، الدەنەندەي ساۋلەسىز ءۇمىت كۇتۋى كەرەك. سوندىقتان دا، كەشەگى كوممۋنيزم ەلەسىنە ۇقساس، جاڭا ءبىر ۋاعىزعا بەيىم جارتىكەش جيعاندار مەن موجانتوپاي ءمۇشتارلاردى كوتەرىپ شىعارادى. مەن اۋەلدە ايران-اسىر بولىپ تاڭىرقاسام دا، كەيىن جيرەنە، تىجىرىنا وتىرىپ، كامىل تانىدىم. الگى سابازداردىڭ اتاق-داڭقىنىڭ سىرىن. وي-ورەسى – جابايى توبىر دەڭگەيىندە، ياعني، قايدا بارسا دا حالىقتىڭ كىسىسى. جانە سول حالىققا نە كەرەگىن بىلەدى. ياعني، ءىس ەمەس، ءسوز. اندا-ساندا پارلامەنت مىنبەرىنەن، ساتىمساق ءباسپاسوز بەتىنەن «ەلىم-اۋ!.. جۇرتىم-اۋ!..» دەپ، وكىرىپ، وكسىپ قويادى، كۇن ارالاتىپ، وزدەرىنىڭ جەكە باستارى ءۇشىن قاۋىپ-قاتەرسىز كاكىر-شۇكىر بىردەڭەلەردى كويىتەدى، ايتالىق، قانت قالاي قىمباتتاپ كەتتى، ناۋبايحانالار نەگە مايلى شەلپەك پىسىرمەيدى دەگەن سياقتى، جانە اسا كورنەكى، ءىرى، ەشقاشان ورىندالماس، بىراق ۇناسىمدى جوبا-جوسپارلار ۇسىنادى، ماسەلەن، بەتپاق-دالانى سۋلاندىرۋ، ارال تەڭىزىنە اتىراۋدان الىپ توعان تارتۋ، قازاق ءتىلىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ارقىلى بۇكىل الەمگە تاراتۋ دەگەن سياقتى. ال ەندى كۇمان كەلتىرىپ كور حالىقتىڭ سونداي قامقورىنا. مەن دە ءداپ سولارداي تانىلۋىم كەرەك. بىراق ۋاقىتشا، پارلامەنتتىڭ ءبىر سايلاۋىنا ەمەس، ءبىرجولا. جانە جەل ءسوز، الدامشى ۋادەمەن ەمەس. ورەلى ءسوز، ناقتى ىسپەن. تەك ءبىر جەتىپ السام… حالىقتىڭ قالتقىسىز قولداۋىنا يە بولسام… ءبارىن ورنىنا كەلتىرەم. كەدەي-كەپشىككە قول ۇشىن بەرۋ ءوز الدىنا، سونداي مارحاماتقا تاتىماسا دا، مىنا كورىنگەنگە جاعىنىپ، وزەۋرەي سابىلىپ جۇرگەن بۇكىل ونەرپاز، جازارمان قاۋىمعا جەڭىلدىك، جاردەم جاسايمىن. شالعاي اۋىلداردى كوتەرەم، جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىق جاعدايىن جەڭىلدەتەم… – قويشى، تولىپ جاتىر. ارينە، وسىنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن بيلىك كەرەك. قاتارداعى پارلامەنت مۇشەسىنەن الدەقايدا جوعارى. سول، ۇلكەن مانساپقا جەتكەندەردىڭ مەنەن اقىلى ارتىق دەيدىڭ بە، بىلىگى ارتىق دەيسىڭ بە. ءوزىڭ دە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىڭ، اسىپ كەتكەن ەشتەڭەسى جوق. تەك بايلىعى عانا ارتىق بولار. الگى مانساپ، قىزمەتتىڭ ارقاسىندا. ياعني، ول دا ورىندالاتىن ارمان. بۇدان سوڭ ءتىپتى ۇلكەن بيىككە قول سوزسام نەسى بار…

– وسىنىڭ بارىنە تاريحشى-عالىم اتانباي-اق جەتە بەرمەيسىڭ بە، – دەدىم.

– جەتەم، – دەدى. – قايتكەندە جەتەم. تاعى دا سالىستىرىپ قارا مەنى بيلىكتە جۇرگەندەرمەن. بايلىعىنان باسقاسىنىڭ ءبارى كەم. ايتتىم، ءبىلىمىم جوعارى، ەكى تاراپتا بىردەي. كىسىلىگىم دە، مىنەزىم دە ارتىق. جۇيكەم تەمىر. ءتۇر-تۇلعام دا كەلىستى. ومىرلىك تاجىريبەم دە جان-جاقتى. راس قوي. ەڭ باستىسى، مەنىكى – شولاق ەسەپ ەمەس، ۇزاقتان تارتىلعان ناقتى باعدارلاما. جاڭاعى، وكىمەتكە ەنبەسە دە، بيلىك توڭىرەگىنە جاقىن بارعان، تۇرلاۋسىز بولسا دا ءسوزى بار، اقىلسىز بولسا دا ەبى بار، وزەگى قۋىس وكىرەش ەكەۋ نەگە ۇلكەن ابىرويعا جەتتى، ۋاقىتشا دەسەڭ دە؟ كەنەۋسىز كەڭكەلەستىك، بەتسىز پوپۋليزم ءوز الدىنا. باز-بازىندا ۇلتقا ۇناعان ماسەلەلەردى كوتەرە بىلگەندىكتەن. ماعان كەرەگى – بايانسىز اتاق، ۋاقىتشا بيلىك ەمەس، بايسالدى اتاق، تۇپكىلىكتى، ابىرويلى بيلىك. ۇلتتىڭ ۇلى دەگەن داقپىرت كەرەك. تىم قۇرسا اۋەلگى كەزەڭدە. اۋەلگى ساتىدا. ودان سوڭ… بيىك دەگەندە مەن تىم جوعارى، ەڭ ۇلكەن بيىكتى نۇسقاپ وتىر دەپ ويلاما. سەن كۇنالى بولاسىڭ، مەن كىنالى بولام. وعان… قايدا. مەنىڭ ازىرگە مەجەلەپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن بيىگىم – مينيستر ەمەس، وبلىس اكىمى. بوتەن ايماق ەمەس، ءوزىم باۋىر باسقان وڭتۇستىكتەگى. باس امان بولسا، ودان ارعىسىن تاعى كورە جاتارمىز… ۇقتىڭ با مەنى… ءبىزدى قانداي يگىلىكتەر كۇتىپ تۇرعانىن. سەنىكى دە ءجون، جاڭاعى قالجىڭنان باسقاسى، ەكى ءجۇز ەلۋدى ازىرقانىپ، ءۇش ءجۇز ەلۋ سۇراعانىڭ. ميلليون – تەڭگە ەمەس، دوللار – ميلليون دوللار بولادى كەيىن، مەن بار مۇراتىما جەتكەندە. ال ازىرگە… ويلاپ تۇرسام، ارتىعى جوق – سەن ايتقان مەجەدەن اسىپ، تۋرا بەس جۇزگە توقتايىق. بەس ءجۇز مىڭ دوللار!

– ەشقانداي قالجىڭ ەمەس، – دەدىم مەن. – اۋەلگى سوزىمنەن قايتپايمىن. ءۇش ءجۇز ەلۋ دەدىم – ءۇش ءجۇز ەلۋ. ىنساپ كەرەك. ماعان عانا ەمەس، ساعان دا. قىزىعىن كوردىڭ، تۇتاس وتىز جانە تاعى ءبىر جىل بويى جالعىز ءوزىڭ. ەندى ءتۇپ يەسىنە قايتاراسىڭ. بالجاندى.

مارات مەنى جاڭا كورگەندەي، نەمەسە رابايسىز ۇسىنىس جاڭا عانا جاسالعانداي، تاڭىرقاپ، ۇركە قاراپ، ازعانا وتىردى. سودان سوڭ زورلانا جىميدى.

– نەگە قىرسىعىپ وتىرسىڭ؟ شىنىمەن-اق كوڭىلىڭ… باياعىداي ما؟

– باياعىداي ما، باسقاداي ما، ماسەلە وندا ەمەس. مەن وتكەننىڭ ەسەسىن قايىرعىم كەلەدى.

– ەشقاشان قايتپايدى، – دەدى مارات. – وتكەن وتىز جىل جانە… كەيىنگى بار عۇمىرعا تاتيتىن اۋەلگى توعىز اي – جالعان دۇنيە ەكىنشى مارتە ورالمايدى… سەن مەنى – ءوزىڭدى ءوزىڭ مۇقاتۋ ءۇشىن عانا. حوش. كەزىندە قۇمارىڭ تارقاماي قالىپتى. راس، بالجان… ءالى دە قىزداي. قۇشاعى ىستىق. قاپادا قالعان سەن ەمەس، بار عۇمىرىن بىرگە وتكەرگەن مەنىڭ ءوزىمنىڭ… ىنتىعىم تارقاعان جوق. سەنەسىڭ بە سوعان؟

– سەنەم… – دەدىم، جۇرەگىمە شىم-شىم قان قۇيىلىپ. – سوندىقتان دا… قايتا كورگىم كەلەدى. وتكەن داۋرەن ورالادى. كوزگە بولماسا دا، كوڭىلگە.

ءدال وسى ساتتە بالجاندى شىنىمەن سۇراپ وتىرعانىما ءوزىم دە سەنگەندەي ەكەم.

– ءجون دەيىك. ەندى اقىلمەن ويلاپ كور. مەن… باعزىداعى ىڭكارىڭ ءۇشىن، ەسە ەمەس، الىس-بەرىس ساۋدا جونىمەن ساعان بەرمەك ەكەم. سوندا… بالجان كونە قويا ما؟ سەنى كىم دەپ كەلەدى؟ نەڭە قىزىعادى؟

– بىرىنشىدەن، كىم ەكەنىمدى ۇعىندىراسىڭ. الدىمەن ءوزىڭ. سودان سوڭ مەن. ءيا. قۇداي قوسقان اۋەلگى قوساعىمىن.

– جارتىلاي دەپ ايت، سونىڭ وزىندە بەس مينۋتقا عانا.

– سول بەس مينۋت سول قىزدىڭ بۇكىل بولاشاعىن ايقىنداعان. مەن بولماسام، ساعان دا بۇيىرمايتىن ەدى.

– جارايدى، جارايدى، تاپتىشتەمەي-اق قوي، – دەدى مارات جىميا كۇلىپ.

– قۇداي قوسقان زاڭدى قوساعىمىن. اۋەلگى. ءبىر دەپ قوي. ەكىنشىدەن… سەنىڭ قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى دەگەن اتاعىڭا جول اشىلادى. وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ۇشىنشىدەن – وتىز جىل بويى تەگىن پايدالاندىڭ. ەندى، قارتايماسا دا، مامىرلاعان شاعىندا… جالعىز كويلەكپەن، جالاڭاش شىعارمايسىڭ. سەنىڭ بار بايلىعىڭنىڭ نەگىزىن سالعان كىم؟ قايىن اتاڭ. بالجاننىڭ اكەسى. ياعني، بالجاننىڭ ءوزى. سەندەگى بار بايلىقتىڭ تۇگەلىنە دەمەيىن، انىق تەڭ جارىمىنا ەنشىلەس. ۇلەسىن تولىق الماسا دا، ءۇي-جاي، تيەسىلى قازىنا، قاراجاتىمەن…

مارات مەنىڭ مانادان بەرگى شارت-تالابىمنىڭ ءمان-ماعناسىن ەندى عانا اڭداعانداي، كەۋدەسىن كەرە وتىردى، كوزىندە قاتاڭ وت ۇشقىنى، ەزۋىندە جىمىسقى، اششى كۇلكى تابى بار ەدى.

– ايتا بەر، ايتا بەر، – دەدى باسىن يزەپ، كەۋدەسىنە قولىن قويىپ، مىرس ەتىپ.

– سەن كۇلەتىندەي ەشتەڭە جوق. قاي زاڭعا جۇگىنسەڭ دە، مەنى… مەن ەمەس، بالجاندى جاقتاپ شىعارى كۇمانسىز. ياعني، بارشا بايلىعىمەن قوسا ۇزاتاسىڭ. بىراق ەڭ باستىسى – ول ەمەس. ماعان نەسىنە قىزىعادى دەيسىڭ. العاشقى كۇندەردە ءوزىم دە كۇمان مەن تۇمان ارالىعىندا ءجۇردىم، ەلەسى ەسىمنەن ەمەس، كوز الدىمنان كەتپەي قويدى، وڭىمدە دە، تۇسىمدە دە. ءيا. سەن – مەن ەمەس ەدىڭ. بالجان ونى دا سەزىپ ءبىلدى. سەنىڭ سالقىن تارتقانىڭدى بايقاماسا دا، مەنىڭ مۇندا قالعان ىستىق قۇشاعىمدى اڭساپ، قۇلازىعان شاقتارى بولدى. ءتان ءلاززاتى عانا ەمەس، جان جاراستىعىن دا ىزدەگەن. انىق، سول، اۋىلداعى اۋەلگى كۇندەردىڭ وزىندە سەنەن گورى مەنى جاقسى كوردى. بىراق مەنىڭ مۇندا قالعانىمدى بىلمەيتىن. بارى وسى شىعار دەپ، تاعدىرعا مويىن ۇسىنىپتى. ايتسە دە، ءومىر بويى، باياعى، ەكەۋىمىز بىرگە جۇرگەن العاشقى كۇندەردى اڭسادى. سەن وزگەردى دەپ ويلادى. وزگەرگەن جوقسىڭ، ءوز قالپىڭ. ماحابباتتان تىس، مەيىر، مارحاماتتان تىس، بار ءىسى قاتاڭ ەسەپكە قۇرىلعان مەنىڭ ەكىنشى جارىمىم…

مارات تىكە قاراپ، ءۇنسىز قالدى.

– بىراق بالجان… العاشقى ماحاببات، اۋەلگى جار… باياعى كىرشىكسىز كوڭىلدەن اينىمادى. ال سەن… ساعان بالجاننىڭ نازىك جانى ەمەس، ىستىق قوينى عانا قىمبات ەدى. اڭسارىن تاپتى، باقىتتى دەپ ويلادىڭ. ال سەنىڭ اڭسارىڭ ءبىر ايەلدەن اسىپ، دالاعا توگىلىپ جاتىر ەدى. ءومىر بويعى كولدەنەڭ ءجۇرىسىڭ تۇرىپتى، دۇنيەنىڭ ەسىگى سەندەيلەر ءۇشىن ايقارا اشىلعان شاقتا، جاڭا بايلىقپەن قوسا، جاڭا ءبىر قىزىققا جەتتىڭ. ءيا. ريزاشىلىعىن بەردى، كەلىستى، سەنىڭ ونسىز دا كەلىستىرىپ جۇرگەنىڭدى بىلەتىن، اياعىنا تۇساۋ ءتۇسسىن، اركىممەن ەمەس، بىرەۋمەن عانا بولسىن دەدى. ەندى مىنە… سول، وتىز ءبىر جىل بۇرىن ايرىلعان جارىم كوڭىل جوعالعان جوق، بار بولىپ شىقتى. ولگەن تىرىلسە دە، وشكەن جانبايدى. بىراق قيماسىڭنىڭ تۇنەككە باتپاعانىن، بار ەكەنىن ءبىلۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە. ارينە، اۋەلدە، العاش ەستىگەندە اۋىر بولادى. قينالىپ تۇرىپ تۇسىنەدى، كەشىرەدى. مەنى دە، سەنى دە. سودان سوڭ سۇرايىق، كىمدى قالار ەكەن. كۇمانىڭ بولماسىن، قارتايعان، قاجىعان، تۇرمىستان توزعان مەنى قالايدى. كەرەك دەسەڭ، ماناعى جالعىز كويلەكپەن شىعادى، بايلىعىڭدى دا، باسقاڭدى دا تارىك ەتىپ. ايتتىم، اۋەلى ءمان-جايدى ۇعىندىرامىز، سودان سوڭ ساۋالدى وزىنە سالامىز. وزىڭە سەنىمدى بولساڭ، وسىعان كون.

– مەن سەنەم، – دەدى مارات. – وزىمە عانا ەمەس، بالجانعا دا. مىنە وتىز… وتىز ءبىر جىل تاتۋ-ءتاتتى تۇردىق، باقىتتى عۇمىر كەشتىك. ءبىر ۇل، ءۇش قىز وسىردىك. اقىماق ەمەسسىڭ، سول بالالاردىڭ اكەسىنەن، ومىرلىك قوساعىنان ايرىلىپ، قايداعى ءبىر… سەنى تاڭداپ، سونشا نە كورىنىپتى!

– تاڭدار، تاڭداماس، العاشقى بالاسى – جالعىز ۇل ءوزىنىڭ اكەسىن تانۋى كەرەك…

مارات اتىپ تۇرىپ، مەنى جاعادان الا ءتۇستى.

– قۋ قايىرشى! سۇمەلەك! ەندى ءبىر اۋىز ءسوز ايتشى!..

شەڭگەلدەپ قىسىپ، بۋىندىرىپ بارادى.

– شىندىقتان قورقاسىڭ با؟ – دەدىم، تىنىسىمدى ارەڭ الىپ. – قورىقپاساڭ، بوسات.

بوساتتى. بىراق تاپاپ جىبەرگەلى، ءتونىپ تۇر.

– شىندىق سول – بالجان مەنەن جۇكتى كەتكەن. جاسپىز، اڭداماپپىن. ويلاپ بارىپ، كەيىن ءبىلدىم. العاشقى بالا – جالعىز ۇل – مەنىكى.

– سەنىكى ەمەس، مەنىكى، – دەدى مارات ىزا مەن نامىستان جارىلا جازداپ. –مەنىڭ ءوز ۇرقىم. سوندىقتان دا بالجان سەنىمەن قالعان جوق، مەنىمەن كەتتى.

ەندى مەن كۇلدىم.

– ەگەر باستاپقىدا ەكەۋىمىز ءبىر كىسى بولساق، ول كەزدەگى بالا مەنەن قالاي الىس بولادى. مەنەن ساعان جاقىن ەمەس. ورتاق. وعان قانداي كۇمانىڭ بار؟

مارات سىلق ەتىپ، ەسكى ديۆانعا وتىرا كەتتى.

– ناعىز سۇمىراي ەكەنسىڭ، – دەدى بار بولعانى ءتىسىن شىقىرلاتا ىسىلداپ.

– ناعىز سۇمىراي – مىنا سەن، – دەدىم. – قالىڭدىعىمدى قاتىن قىلدىڭ، بالامدى باۋىرىڭا باستىڭ. ەندى كوپە-كورنەۋ اقيقاتتى تەرىسكە شىعارعىڭ كەلەدى.

– سەن سورلى تۇسىنسەڭشى، – دەدى مارات ءسال-ءپال سابىر تاۋىپ. – قالاي ايتساڭ دا، ماقسات مەنىڭ باۋىرىمنان جارالدى. مەيلى، ساعان دا تيەسىلى دەيىك. بىراق… سونداي اقىلدى، سۇيكىمدى بالا بولىپ، مەنىڭ الاقانىمدا، مولشىلىقتا ءوستى. ارينە، سەن دە سونشاما الپەشتەپ باعىپ، قاعار ەدىڭ. بىراق زامان وزگەردى عوي. سەنىڭ ەمەس، مەنىڭ پايداما. ەندى سول قالپىندا، سەنىڭ شاڭىراعىڭدا وسسە كىم بولىپ شىعار ەدى؟ قورلاعانىم ەمەس، ءوزىڭ ايتقان اقيقات شىندىققا جۇگىنەيىك. قايتكەندە دە، مەكتەپتە ۇزدىك وقيتىن ەدى. ودان كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتى دە قىزىل ديپلوممەن ءبىتىردى دەيىك. سوندا، مىنا سەن… وسى بالانى بولاشاعى مول، ءتۇسىمدى، جاقسى قىزمەتكە ورنالاستىرا الار ما ەدىڭ؟ ول دا ەشتەڭە ەمەس. دارىنىنا سەنەيىك. ءوزى جارىپ شىعادى دەپ. ول – بۇرىنعى، سەندەر سوگىپ، ىستەن العىسىز قىلىپ جۇرگەن سوۆەت زامانى عوي.قازىر ءبارى باسقاشا. سەنىڭ دانىشپاندىعىڭ كوك تيىن. اقىلى كەمىس، اۋزى قيسىق بايدىڭ بالاسى وتەدى. كەمىتكەنىم ەمەس، مىنا سەنىڭ ءوزىڭنىڭ بالالارىڭ نە بولدى؟ ونى دا بىلەم. ءۇش قىزىڭ دا مەكتەپتى التىن مەدالعا بىتىرگەن، ۇشەۋى دە ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك تامامداعان. ۇلكەن قىزىڭ، اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنىنىڭ ارقاسىندا الدەبىر شەتەلدىك فيرماعا جۇمىسقا ارەڭ ءىلىندى. قالعان ەكەۋى كۇيەۋلەرىمەن بىرگە، ءار تاراپتا ءايتىپ-ءبۇيتىپ ۇنەمدەرىن ايىرىپ ءجۇر. ال ءبىزدىڭ ماقسات مۇنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ انگليادا، كەمبريدجدە وقىپ قايتتى. مەنىڭ ارقامدا. تاعى دا، سول وقۋى ءۇشىن ەمەس، اكەسىنىڭ باي-باعلان بولعاندىعى ءۇشىن بولاشاعى زور مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءىلىندى. ال سەن سول ماقساتتى قاي ۇشپاققا شىعاراتىن ەدىڭ؟ سەن عانا ەمەس، سەن قاتارلى، ءتىپتى، سەنەن اتاق، ابىرويى جوعارى پروفەسسور، جازۋشى، اكادەميكتەردىڭ دارىندى بالالارى دالادا قالدى. سىرتتاعىنى قويعاندا، ءوز كوزىممەن كورگەنىم، ءبىزدىڭ ۇلمەن قاتار جۇرگەن، اۋەلدە تەڭدەي وقىعان، قابىلەت-دارىنى قارايلاس، جايناپ تۇرعان تاعى ءبىر بالالاردىڭ تاعدىرىن ايتپاي-اق قويايىن. باستارىن تاۋعا ۇردى، تاسقا ۇردى، اۋىل-ءۇي اراسىندا قالدى. ءبىزدىڭ ماقسات قاتارىنان وزىپ، وقشاۋ شىقتى. بار قىزىعى الدا. ەندى سول بالانىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالماقسىڭ. ەكى اكەدەن تۋاتىن ءبىر بالا بولا ما؟ كىم سەنەدى؟ جارايدى، مەن قالىسپىن، ساعان عانا تيەسىلى ەكەن دەيىك. بالجان دا ريزاشىلىق بەرسىن. سوندا نە ويلايدى ول بالا؟ ءتىپتى، ءبىزدىڭ وزگەشە جاعدايىمىزدى ۇعىنسىن. نە دەگەن سۇمدىق! ەكى اكەنىڭ ورتاسىندا قيالي بولىپ كەتپەي مە جاس بالا! ناعىز بەزەر ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ. نەگە سونشا جابىسىپ قالدىڭ وسىنشاما قاسكۇنەم ويعا؟ قانداي نيەتىڭ بار؟ مەنى قاجاۋ ما، الدە كوبىرەك پايدا تابۋ ما؟ تىنىشتىعىم بۇزىلدى، وتباسىم ويران بولعالى تۇر. ماعان جالعىز ۇلدىڭ جاقسى بولاشاعىنان ارتىق ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق. قالاساڭ – ميلليون ال. تەك، جارقىنىم، بىزگە تىنىشتىق بەر. ەرتەڭى بەلگىسىز مەن ءۇشىن ەمەس. ونسىز دا كوڭىلى جارىم بالجان ءۇشىن ەمەس. اتالى اۋلەتتىڭ ەڭ سوڭعى تۇياعى، بار بولاشاعى الدا تۇرعان جالعىز ۇل ءۇشىن!..

مەنىڭ كوزىمە جاس كەلدى.

– راقمەت! – دەدىم. – جاقسى ءوسىرىپسىڭ. كەلەشەگىن ايقىنداپ، وڭ جولعا ءتۇسىرىپسىڭ. ريزامىن… ەشقانداي تالاپ، تىلەگىم جوق. مەنىكى قالجىڭ، مانادان بەرگى. كوپ وكپەنىڭ ازعانا قايىرىمى. بىراق… سىن ساعاتتا مەنى ەكىگە ءبولىپ، جارىم كوڭىل، جارىم اقىل، جارىم مىنەز، جارىم كەيىپتە تاستاپ كەتسەڭ… ول دا تاعدىر ءىسى شىعار. ال ماقسات دەگەن بالا… كىمنەن تۋسا دا امان بولسىن، حالقىنىڭ شىن ۇلى رەتىندە بار ماقساتىنا جەتسىن. اتىنان اينالدىم، ساداعاسى كەتەيىن. تەك سەن ەكەۋىمىزدى ايىرعان ءتاڭىرىم وعان سەنىڭ ارامدىعىڭدى، مەنىڭ دارمەنسىزدىگىمدى بەرمەسىن. بالجان… بالجانعا دا وكپەم جوق. سەنى – مەن دەپ جۇرە بەرسىن. باقىتىنان ايرىلماسىن. ءوزىڭ دە امان بول. مۇراتتان اينىپ، اۋەلگى تامىرىڭنان ءبولىنىپ، باسقا ءبىر جول تاۋىپسىڭ. تورەشى – حاق تاعالا… ەندى مەنىڭ باسىمدى اۋىرتپاي، كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايت، – دەدىم.

مارات بوساڭسي سوگىلىپ، ازعانا وتىردى.

– سوڭعى ءسوزىڭ بە؟ – دەدى قايتادان ەڭسەسىن جازىپ.

– ساعان جانە سەنىڭ وتباسىڭا قاتىستى ەڭ اقىرعى ءسوزىم، – دەدىم مەن دە جۇيكەمدى بەكىتىپ.

بىراق مارات توقتاماعان. سەرپىلە كوتەرىلىپ، اۋەلگى قالىبىن تاپتى. جانە اۋەلگى نيەتىن.

– تىلەكتەستىگىڭ ءۇشىن ساعان دا راقمەت. مەنى ءوزىڭنىڭ جالعاسىڭ، باسقا ءبىر ءومىرىڭ رەتىندە مويىندادىڭ. سويتە تۇرا… ىنتىماققا، بىرلىككە… جول بەرگىڭ كەلمەيدى. ەكەۋىمىزدىڭ قايتادان بىرىگۋىمىز مۇمكىن بولماسا دا، سەلبەسىپ، سەپتەسىپ جۇرسەك نەسى ايىپ؟

– سەن سەپتەسپەيسىڭ، – دەدىم. – سەنىڭ ۇعىمىڭداعى ىنتىماق، بىرلىك – باسقا ءبىر نارسە. سەن مەنىڭ وتىز جىلدىق مۇراتىم – عۇمىرلىق ەڭبەگىمدى كولدەنەڭنەن، وپ-وڭاي يەلەنە سالعىڭ كەلەدى.

– تەگىنەن-تەگىن ەمەس، – دەدى مارات ءالى دە سىناي قاراپ. – ساتىپ الام. ايتتىم، وتە قىمبات باعاعا.

– ار-نامىس ساتىلمايدى.

– ساتىلمايتىن نارسە جوق، – دەدى مارات. – سونىڭ ىشىندەگى ەڭ وڭايى، ەڭ قۇنسىزى – ءدال وسى ساتتە ساعان قاستەرلى كورىنىپ تۇرعان ار-نامىس.

– ول – بۇگىنگى سەنىڭ ۇعىمىڭ. سەن سياقتىلاردىڭ ءپالساپاسى. سەندەر ار-نامىس تۇرىپتى، تۋعان ەلدى، بارلىق قازىنا-بايلىعىمەن قوسا ساتىپ جىبەردىڭدەر. بىراق قۇنىن بىلمەي، تىم ارزانعا. ايتسە دە ۇپايلارىڭ تۇگەل. ەرتەڭ جاۋابى دا تولىق بولادى. بۇ دۇنيەدە قايتپاسا، و دۇنيەدە. عاراسات جوق بولسا، جەر بەتىندە قالعان ۇرپاق الدىندا.

– سەن تۇزەلمەيدى ەكەنسىڭ، – دەدى مارات كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، مەنەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ. – ماعان سەنىڭ شيماي-شاتپاعىڭنىڭ تۇككە كەرەگى جوق. تۇرمىسىڭ جەڭىلدەسىن دەپ، جانىم اشىپ…

– وزىڭە جانىڭ اشىسىن، – دەدىم مەن. – قالاي بۇزىلعانسىڭ. شىنىندا دا، سەنى وسىنداي سۇمدىققا جەتكىزگەن ەسەپشىل ارامدىقتىڭ اۋەلگى باستاۋى مەنەن شىقتى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى ازاپ مىنا مەن ءۇشىن. وسى قالپىمدا جارتى دەنەم ءشىرىپ كەتكەندەي، نەمەسە بەلشەمنەن ناجىسكە باتقانداي تىكسىنىپ تۇرمىن. ەندى مەنىڭ كوزگە قوراش بولسا دا، كوڭىلگە تازا، بەيبىت پاتەرىمدى ارام دەنەڭمەن بىلعاماي، تەزىرەك كەت.

– مەن كەتەم، – دەدى مارات ورنىنان تۇرىپ. – ال سەن قانداي جاعدايدا، قالاي تۇرعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟ زيالى شىركىن، تۇرمىستان قاجىپ، دۇنيەدەن تۇڭىلگەنىڭ سونداي، قالىپتى يبا، ادەپتىڭ ەڭ سوڭعى جۇقاناسىنان ايرىلىپسىڭ. اقىل-تۇيسىگىڭ دە ورنىندا ەمەس. قازاق اتاڭ ءتۇن جامىلىپ كەلگەن قۇدايى قوناقتى قاشان ۇيىنەن قۋىپ ەدى؟ جاي عانا قوناق ەمەس، بىرگە تۋعان باۋىردان دا جاقىن، ەتەنە جارماق ەكەنىمدى بىلە تۇرا، جاۋدان بەتەر جيىرىلاسىڭ. مەنىڭ نە جازىق، نە كىنام بار سەنىڭ الدىڭدا؟ سەن تۇگىلى، تانىس، بەيتانىس بۇكىل جۇرت الدىندا؟ كىمنىڭ قوراسىنا ءتۇسىپ، قولىنداعىسىن تارتىپ الىپپىن؟ ءيا، مەن بايمىن. بۇرىنعى، ءبارىن باسىپ ۇستاپ وتىرعان وكىمەتىڭ تىراپاي اسىپ قۇلادى، يەن قالعان، يەسىز قالعان بوقتىشاقتى مەن الماسام، باسقا بىرەۋ الاتىن ەدى. كەرەك دەسەڭىز، جيىرما بەس جىلدىق ادال ەڭبەگىمنىڭ وتەمى. ەكىنشى بىرەۋ ەسەلى سىباعادان سىرت قالسا، تاعى ءوزى جازىقتى. شىندىق سول. ەندى بار پالەنى ماعان اۋدارىپ تاستاماقسىڭ. ءيا، مەن راقىمسىز قاتالمىن. مەنى قاتال قىلعان – زامان، ورتا. زۇلىم دەيسىڭ، زالىم دەيسىڭ، بۇلاعاي زامان، بىلىققان قوعامدا باسقاشا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ مىنا سەن مەيىرباندىقتان نە تاپتىڭ؟ İزگىلىكتەن نە ۇتتىڭ؟ اڭقاۋ، ادالدىعىڭمەن قاي ۇشپاققا شىقتىڭ؟ ەندى جەردىڭ ءۇستىن استىنا تۇسىرگەن، قازاقتىڭ بار قازىنا-بايلىعىن جات قولىنا وتكىزگەن، تەك ارامنان عانا مال جيىپ، زورلىقپەن عانا مانساپقا جەتكەن مىڭ سان جالماۋىزدىڭ ىشىنەن عۇمىر بويى بەينەت استىندا تىرنەكتەپ تىرشىلىك جاساپ، وزىنە تيەسىلى ۇلەسىن عانا العان مەنى – وتكەندەگى ءوزىڭ، بۇگىنگى كىندىكتەس سىڭاردان جاقىن جارماعىڭدى كورە قالىپسىڭ. ءسۇيىنىش ەمەس، قايعى تاۋىپ وتىرسىڭ. قانشاما اۋىر ءسوز ايتتىڭ. كولدەنەڭنىڭ بەتىمە تىكە قاراعانىن كوتەرە المايتىن ماعان. سەن بىلەسىڭ بە، باسقانى قويعاندا، ماناعى ون اۋىز ءسوزىڭنىڭ بىرەۋى ءۇشىن عانا كوزىڭدى قۇرتىپ جىبەرە الاتىنىمدى؟ وپ-وڭاي جوق قىلاتىنىمدى. كەز كەلگەن ۋاقىتتا. ەشقانداي ەرەكشە وقيعاسىز. ماسەلەن، ەندى ءۇش كۇننەن سوڭ مىنا جامان ليۋسترانىڭ بەرىك، تەمىر ىلگەگىنە، مىقتى كەندىر جىپكە اسىلىپ تۇرساڭ. اۋىر تۇرمىس، تۇيىق تىعىرىق. باسقا امال قالماعان. نەمەسە، ەرتەڭىنە، كوشەدە، بەيۋاقتا قاسىڭنان وتە بەرگەن الدەبىر بۇزاقى بالا قاق جۇرەكتەن ءبىز تىعىپ السا… كىم بىلەدى، كىم تابادى؟ كوردىڭ بە، قالاي تارتسام دا، سەنىڭ تاعدىرىڭ مەنىڭ قولىمدا.

– كەرىسىنشە، – دەدىم، بارلىق لوقى، دوڭايباتىن سابىرمەن، ءۇنسىز تىڭداپ بولعان سوڭ. – كەرىسىنشە، سەنىڭ تاعدىرىڭ مەنىڭ قولىمدا. مەن ەمەس، سەن تاۋەلدىسىڭ. سوندىقتان دە كەلىپ وتىرسىڭ. راس، تىرشىلىكتەگى تاعدىرىمىز ەكى ايرىلعان. بىراق تۋمىسىمىز ءبىر ەكەنى انىق بولسا، اجالىمىز دا اجىراماس بىرلىكتە. ءومىر جىپتىگى ورتاق. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مانا اڭعارتىپ قالدىڭ. ەرتە مە، كەش پە، ەكەۋىمىز ءبىر كۇندە، ءبىر ساتتە ءولۋىمىز حاق. سەنىڭ راقىمسىز جەندەتىڭ مەنى موينىمنان قىلقىندىرا ءىلىپ، توبەگە تارتقان شاقتا، الدەبىر الىس قالادا، ءساندى سارايدا، ماساتتانىپ، راقاتتانىپ، ءوز بەتىمەن وتىرعان سەنىڭ دە كەڭىردەگىڭ كەپتەلىپ، تىنىسىڭ ءبىتىپ، تۇنشىعىپ ولەسىڭ. سەنىڭ جالدامالى بۇزىعىڭ، نەمەسە بۇزىق كەلبەتىنە تۇسكەن قىلمىسكەرىڭ قاسىمنان وتە بەرە، كوكىرەگىمە ءبىز تىققان ساتتە، اي دالاداعى سەنىڭ دە جۇرەگىڭە قان تولىپ، ءتىل تارتپاي كەتەسىڭ! مەن ءوز بەتىممەن اشتان ولسەم، سەن ارتىق جەگەن تاماقتان ۋلانىپ، نەمەسە كۇپتى بولىپ ولەسىڭ. وزىمە ءوزىم قول سالۋىم مۇمكىندىگىن ايتپاعاندا. مىنە، كوردىڭ بە، مەنىڭ ەمەس، سەنىڭ ءومىرىڭ كىسى قولىندا. بار تىرلىگىڭ ماعان تىرەلىپ تۇر. ايتپەسە، وسىدان الدەقاشان بۇرىن جاڭا شەت-جاعاسىن ايتقان جوسپارىڭدى ىسكە اسىراتىن ەدىڭ. قۇدايدان قورىققاننان، نەمەسە مەنى اياعاننان ىركىلگەن جوقسىڭ. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تانىپ بىلگەن سوڭ، ءوز قاۋىپسىزدىگىڭدى ويلاپ قانا توقتادىڭ. ەندى قالاۋىڭدى قورقىتىپ الماقسىڭ. سەن ەمەس، مەن قورقىتۋىم كەرەك. كۇش سەندە ەمەس، مەندە!..

مارات الدە سوزىمە، الدە وزىمە تاڭ قالعانداي، اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى. سودان سوڭ قارقىلداپ كۇلگەن. اۋىر قول، قايراتتى الاقانىمەن سولق ەتكىزىپ، يىعىمنان قاقتى.

– اناليتيك عالىم بولعانىڭنىڭ ءبىر پايداسىن كوردىڭ، – دەدى سۇيكىمسىز ىرجيىپ. – كەل، ءتوس قاعىسايىق. ەندىگى جەردە جۇبىمىز اجىراماي، ىنتىماق، بىرلىكتە بولايىق دەگەن كىم؟ ايتكەنمەن، – دەدى ماڭدايىن تىجىرىپ، بەتىن سيپالاپ، – مانادان بەرى ءوزىمدى ءوزىم تولىق تانىماي وتىرىپپىن. بالكىم، سەنى سىناعىم كەلگەن شىعار…

– ەكەۋىمىزدىڭ بىرگە جارالعانىمىز راس، – دەدى. – ءسىرا، بىرگە ءولۋىمىز دە عاجاپ ەمەس. ايتكەنمەن، كۇمانىم بار. بالكىم، سەنىڭ ءومىر جىپتىگىڭ مەندە شىعار. ياعني، سەن قايدا كەتسەڭ دە، مەن ورنىمدا قالام.

– كەتكەن – سەن، قالعان – مەن، – دەدىم. – مەن ءبولىنىپ شىققام جوق، سەن ءبولىندىڭ. ءومىر جىپتىگى مەندە قالۋعا ءتيىس. ياعني مەن دەربەس تىرشىلىك جاساي بەرەم. مەن ولگەن كۇنى سەن دە…

مارات ويلانا، ءشۇبالانا قاراپ، بوگەلىپ قالدى.

– جىپتىكتىڭ ۇشتىعىن قويا تۇرايىق، – دەدىم مەن. – قايتكەندە دە، ءبۇتىننىڭ جارماعى – ءوزارا تاۋەلدى. ايتتىم، بىرگە تۋعانىمىز راس بولسا، بىرگە ولمەگىمىز دە كۇمانسىز.

– سولاي شىعار… – دەدى مارات. كەرىلە سوزىلىپ، وتىرىك ەسىنەدى. – بىراق نەگە؟ بولىنگەن – قايتا بىرىكپەسە…

– سول ءبىر ازاپتى ءتۇن، سىن ساعاتتا، ەرىكتى مە، ەرىكسىز بە، وتپەلى ءتانىمىز ءبىرجولا بولىنگەنىمەن، عازيز جان ۋاقىتشا عانا ايرىلعان. جارىق دۇنيەگە جالقى بولىپ كەلدى، سول جالقى، جالعىز قالپىندا ورالۋعا ءتيىس. ەڭ سوڭعى مەزەت، ءتاسىلىم ساتىندە قايتا تابىسامىز. اللانىڭ اۋەلگى ەسەبىندە، مەيلى مۇرات دە، مەيلى مارات دە، قالاي اتاساڭ دا، ەكەۋ ەمەس، ءبىر-اق كىسى بار. جامان بولار، جاقسى بولار، جەر بەتىندە عايىپتان شىققان، ەسەپتەن تىس ادام جوق. تۋعاندا جالقى ەدىك، ولگەندە دە جالعىز بولىپ شىعامىز.

– ءيا… – دەدى مارات ويعا باتىپ. – مەن قۇدايعا سەنبەسەم دە، تىرشىلىك، تابيعات زاڭىن مويىندايمىن. انادا… عىلىم جونىمەن، ەسكىلىكتى ءبىر دارىگەردەن كەڭەس الدىم. سەن كەلىپ كەتكەن سوڭ. كىندىگى ءبىر ەگىزدەر تۋراسىندا. بىرگە ولمەسە دە، كەيدە بىرگە اۋىرىپ، بىردەي سەزىنەدى ەكەن. ەكەۋى ەكى قيىردا جۇرگەننىڭ وزىندە. ال ءبىز… ەگىزدىڭ سىڭارىنان دا جاقىنبىز عوي.

– الىسپىز، – دەدىم مەن. – بىردەي سەزىنىپ، بىرگە اۋىرا المايمىز. بىرلىكتەن – قاراما-قايشىلىق باسىم. قاق ايرىلعاندا… جاقسىلى-جاماندى دەپ ايتپايىن، ءبىر باس، ءبىر جۇرەكتەن باستاۋ العان، ءوزارا ايىرماسى بار ەكى-داي مىنەز، ەكى-داي تانىم، ەكى-ۇشتى ماقسات… تەڭدەي بولىنبەي، قاق جارىلىپ، ارقايسىسى ءوز تارابىنا تارتقان. بىرەۋگە اناۋ، بىرەۋگە مىناۋ، بىرەۋگە ازى، بىرەۋگە كوبى كەتكەن. ياعني، ەكەۋىمىز – قاراما-قايشى قالىپتاعى ەكى ادام – كەرەك دەسەڭىز، ءوزارا دۇشپان بولۋعا ءتيىسپىز. سەنى مەنىمەن قايتا جۇزدەستىرىپ وتىرعان – رياسىز كوڭىل ەمەس، امالسىز قاجەتتىلىك.

– مەنى جەك كورەسىڭ، – دەدى مارات. مەن دە… قانشا ەلەمەيىن دەسەم دە، وتە جايسىز جاعدايعا ءتۇستىم. وتە وكىنىشتى جاعداي. باياعىدا مەنەن ءبولىنىپ قالماي، بىرگە كەتۋىڭ كەرەك ەدى. اۋەلدە سولاي شەشتىك قوي. اياق استىنان قوبالجىپ، بۇزىلىپ… ەندى وتكەن ىسكە شارا جوق. جەك كورسەك تە، جاقسى كورسەك تە ماملەگە كەلۋىمىز كەرەك. جاڭاعى… جارماق اتاۋلىنىڭ ءوزارا وشتىگى تۋرالى ءسوز… ءسىرا، جالعان لاقاپ. قاراما-قايشىلىق ءبىر كىسىنىڭ بويىندا تۇرسا… ءوزىن-ءوزى قالاي جەك كورمەك. بىزدەگى بار ايىرما – سول ەرەكشە سىپاتتاردىڭ اجىراپ، ءبولىنۋى عانا. قايتكەندە دە جاتتىق – ءبىزدىڭ جولىمىز ەمەس. وزىمىزگە ءوزىمىز ورىنسىز قيىندىق تۋعىزۋدىڭ قاجەتى قانشا. ءدىڭىمىز ورتاق، وزەگىمىز ءبىر ەكەنى انىق قوي. مەن، تىلەسەم دە، تىلەمەسەم دە، ءوزىم تۇرىپتى، وزگە، كولدەنەڭ جۇرت كوزىندە سەنىڭ ەسىم، ەلەسىڭنەن قاشسام قۇتىلا المايمىن. بىرگە تۋعان باۋىر ەكەنىڭە ەشكىم دە كۇماندانبايدى. جانە مەنىڭ توڭىرەگىمدەگى بارلىق جۇرت ءوز كوزىمەن كوردى. سوندىقتان سەنى جاتىرقاي المايمىن. جانە جۇرتتان ۇيات، مەنىڭ جاقىنىم بولعاندىقتان، سەن جوقشىلىقتا جۇرۋگە، تارشىلىقتا قالۋعا ءتيىس ەمەسسىڭ.

– مەنى ساتىپ العىڭ كەلگەنى سول ەكەن عوي؟..

– ەكى ەسەپ، ءبىر قيساپ، – دەدى مارات شىمىرىكپەستەن. – تۋىستىق كومەكتىڭ سەنى ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيتىن وڭاي جولىن ۇسىنىپ ەدىم. ساعان دا جاقسى، ماعان دا جاقسى. ونى قابىل كورمەدىڭ. جارايدى، مەن تىم ءزارۋ ەمەسپىن، پالەنباي عالىم دەگەن دابىراعا. اقشاڭ جەتسە، اتاق شىعارۋدىڭ امالى كوپ.

– سەن ارام اقشاڭدى كولدەنەڭ تارتا بەرمە، – دەدىم مەن.

– ادال اقشا. ارام بولسا دا ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ورەكپي بەرمەي، ءسوز تىڭداساڭشى.

– ايت ەندى، ارمانىڭدى تۇگەسىپ.

– مەن سەنى قايتا كورىپ، رياسىز اڭگىمەلەسپەك ەم، جاس كەزىمدەگى تۇرپاتىمدى جاڭادان تانىعانداي بولىپ تۇرمىن. ەندى… تاعدىر سولاي جازىپتى. سەن مەنى قالاي كىنالاساڭ دا، مەنىڭ ساعان وكپە، ارازىم جوق. ايتپەسە، كەلمەس تە ەدىم. ەندى، كەلگەن سوڭ، كورگەن سوڭ، وتكەن مەن كەتكەندى تۇگەل سارالاپ وتىرمىن. وكىنىشىم دە جوق ەمەس. ساعان عانا ەمەس، وزىمە دە… جانىم اشيدى. مىنا مەن دە، سەنىمەن بىرگە جۇرگەن كەزىمدە… عىلىم جولىن اڭساپ ەدىم عوي. ءبارى باسقاشا شىقتى. مەن ءۇشىن. ال سەن سونداعى ۇلكەن ماقسات جولىندا ءالى دە تالماي ەڭبەك ەتىپ جاتىرسىڭ. ءۇي-جاعدايىڭا، تۇرمىس تالقىسىنا قاراماستان. سول ۇلكەن شارۋانى مەجەلى جەرگە جەتكىزۋ كەرەك. سەنىڭ ارمانىڭ – مەنىڭ ارمانىم. سەن جەتسەڭ، مەنىڭ دە جەتكەنىم. بىراق بۇل قالپىڭدا ءبىر كۇنى ءۇزىلىپ كەتۋىڭ عاجاپ ەمەس. تالاسسىز نارسە، ءونىمدى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي كەرەك. ءۇي-جاي، اس-سۋ، باعىم-كۇتىم دەگەندەي. كۇندەلىكتى تىرشىلىككە قاتىستى تاعى قانشاما يگىلىكتەر. وسىنىڭ ءبارى قولداعى نارسە. مەنىڭ قولىمداعى. ساعان تيەسىلى.

– ءجون-اق، – دەدىم، كۇدىك پەن كەكەسىن ارالاس. – ياعني، ماناعى، ساۋداعا وتپەي قالعان اقشانى ماعان تەگىن بەرەسىڭ…

– ءدال تاپتىڭ، – دەدى مارات مەنىڭ بەت-جۇزىمە تىكە قاراپ. – تەك قاراجات قانا ەمەس. قاراجۇمان مەن ماقاننىڭ دا اۋىزدارى جابىلادى. عىلىمي جۇمىسىڭ تەجەۋسىز، كولدەنەڭ بوگەسىنسىز العا باسادى. جۇيكەڭ قالىبىنا ءتۇسىپ، دەنساۋلىعىڭ كۇرت جاقسارادى. ءورىسىڭ كەڭىپ، ءومىرىڭ ۇزارادى. وسىنىڭ ءبارى – سەن جەك كورەتىن اقشانىڭ ارقاسىندا. مەنىڭ ەمەس، سەنىڭ اقشاڭ. تيەسىلى سىباعاڭ. جانە مەن ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭ ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ، ەڭبەك جاسايسىڭ. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟

– ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس، – دەدىم. – سەنىڭ ەسەبىڭنەن ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس، – دەدىم، ءسوزىمدى تۇزەتە ناقتىلاپ.

– بالا بولما، – دەدى مارات ءزىلسىز. – مەن سەنەن تولەمىن سۇراپ تۇرعام جوق قوي. بار تولەمى – ءوزىڭدى ومىرلىك ماقساتقا جەتكىزەتىن عىلىمي ناتيجە. مەنىڭ ورىندالماعان ارمانىمدى سەن جۇزەگە اسىراسىڭ. نەسى تەرىس؟ كوڭىلىڭدە ماعان دەگەن الدەنەندەي كۇمان بولسا، بىرلىگىمىزدى، تۋىستىعىمىزدى ۇمىت، دەمەۋشى دەگەن بار عوي قازىر. جاعدايى كەلىستى الدەبىر الپاۋىت اي دالاداعى انشىگە كونتسەرت ۇيىمداستىرىپ بەرەدى، الاشاعى، بەرەشەگى جوق الدەبىر جازۋشىنىڭ كىتابىن شىعارادى، الدەبىر اكادەميكتىڭ تويىن وتكىزەدى، ول از بولعانداي، تارتۋ دەي مە، تارالعى دەي مە، رەت-ورايىنا قاراي اركىمگە ينوماركا ماشينا مىنگىزىپ جاتادى. مەنىڭ سول مەتسەنات بايلاردان قاي جەرىم كەم؟ الگى ماشينا مىنگەن اكادەميك، كىتابىن تەگىن شىعارعان جازۋشى سەنەن ارتىق پا؟ ونىڭ ۇستىنە، قانشا ايتسام دا مويىنداماي قويدىڭ، ساعان تيەسىلى، ەنشىلى قاراجات. مەن سول ءبىر تۇندە… مەيلىنشە قاتالدىق جاساعان سياقتىمىن. ورتاق قالىڭدىعىمىزدى ايتپايمىن. اۋەلدەن ماعان بۇيىرعان ەكەن. باسقا… سەنىڭ بويىڭداعى، مەن اسىل دەپ، ارتىق دەپ بىلگەن بار قاسيەتتى، وعان قوسا، ەندى عانا اڭدادىم، جىگەر مەن قايراتىڭنىڭ ەڭ قاجىرلى بولىگىن… تارتىپ الىپ كەتىپپىن. جارايدى، مۇنىڭ ءبارى ساناسىز تۇردە، مەنىڭ ەركىمنەن تىس ىلەسىپ كەتكەن يگىلىكتەر ەكەن. مەن سەنىڭ قالتاڭداعى ەڭ سوڭعى تيىنىڭدى، ۇستىڭدەگى جالعىز كوستيۋم، جارامدى كويلەگىڭە دەيىن سىپىرىپ اكەتتىم، پاناسىز، قورعانسىز، دارمەنسىز قالىپتا ەسكى جۇرتتا جالعىز قالدىردىم عوي. مەنىڭ بار سياپاتىمدى سونشاما زورلىقتىڭ ازعانا وتەۋى دەپ ءبىل…

بالجاننان ايرىلعان، بارىمنان ايرىلعان سول ءبىر ازاپتى، قيىن كۇندەر ويىما قايتا ورالدى. كوڭىلىم بۇزىلىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەكەم.

– تاعدىر كەش تە بولسا، قايتا تابىستىردى، – دەدى مارات. – ەندىگى وكپە-ارازعا ورىن جوق.

وڭ قولىن ماعان سوزا بەرىپ، وقىس بوگەلدى دە، پەنجەگىنىڭ ءتوس قالتاسىنان الدە قاعاز، الدە قۇجات، ءبىر بۋما الىپ شىقتى. الاقانىمەن سالماقتاي باسىپ، ستول ۇستىنە قويدى. قولىن تارتقاندا كوردىم، تىعىز قاتتالعان، ورتاسىنان بەلدەۋلەي ورالىپ، الدەبىر بانك تاڭباسى باسىلعان جاسىل قاعاز. دوللار. ون مىڭ. مارات ەكىنشى، سول قولىن كەلەسى ءتوس قالتاسىنا تىعىپ، تاعى ءبىر بۋما شىعاردى. تەكشەلەپ، اۋەلگى كەسەكتىڭ ۇستىنە قويدى. تاعى ون. ەكى بۋما – تۋرا جيىرما مىڭ…

مەن باسىندا تاڭىرقاپ، سودان سوڭ الدە تىكسىنىپ، الدە وسىنشاما اقشانىڭ مىسى باسىپ، قۇنىسا باقىرايعان قالپىمدا وتىرىپ قالسام كەرەك.

– بۇل – العاشقى، وڭتايلى قاجەتىڭە، – دەدى مارات الاقانىن ۋقالاپ. تاعى دا ۇمسىنا بەرە، قولىن كەرى تارتتى. – تەك، اينالايىن باۋىرىم، بالا قوراز قۇساپ، ءونىمسىز توبەلەسكە ۇمتىلا بەرمە. ساعان كەرەگى – عىلىمي جاڭالىققا قۇرىلعان تولىمدى مونوگرافيا عوي. ەشتەڭەگە الاڭداماي، جۇمىسىڭدى جاسا. مۇنداعى تىرشىلىك-جايىڭ تۇرىپتى، سىرتتاعى بار شارۋاڭدى ماعان تاپسىر. – جەڭىل كۇرسىنىپ، ازعانا بوگەلدى. – تەك ءبىر تىلەك… ەكەۋىمىز قايتارا كەزدەسپەي-اق قويايىق. اۋىر بولار. ءتىپتى، تەلەفونداسىپ سويلەسپەيىك. كەڭەسپەيىك، اقىلداسپايىق. جانە ءبىرىمىزدىڭ ىسىمىزگە ەكىنشىمىز قول سۇقپايىق. ارازداسىپ قالارمىز. ءبىزدىڭ جاعدايدا الىستان سىيلاسقان جاقسى. بىراق حابارسىز قالمايمىز. مىنە، ۆيزيتكا، مەنىڭ كومەكشىمنىڭ. تىكەلەي كەڭسە تەلەفونى، قالتا تەلەفونى. بىراق كوبىنە ءوزى حابارلاسار. ارا-تۇرا، ايرىقشا كەرەكسىپ جاتساڭ… ارينە، ءوزىڭ سوعاسىڭ. اسپانداعى اي… – مارات مەكىرەنە كۇلدى، – مەنىڭ ەكى قاتىنىمنان باسقا بار قاجەتىڭدى ورنىنا كەلتىرەدى…

مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن، تەرىس اينالدى دا، نىق باسىپ شىعىپ كەتتى.

بۇل كەزدە اپپاق بولىپ تاڭ دا اتقان ەكەن.

سول كۇننەن باستاپ، مەنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىم وزگەرىپ، بار ءومىرىم جاڭا ءبىر ارناعا ءتۇستى. قۋاتىم قابىنداپ،وزىمە دەگەن سەنىم كەۋدەمە سىيماي تۇرعانداي. اۋەلى اكادەمكىتاپ دۇكەنىنە بارىپ، توتاليتارلىق ءتارتىپ قۇردىمعا كەتكەننەن بەرى شىن ەركىندىك تاپقان ورىس عالىمدارى دايىنداپ شىعارعان، ساپالى قاعاز، قىمبات مۇقابالى، كەسەك-كەسەك، توم-توم، الەمدىك تاريح پەن قوعامدىق وي، ادەبيەت پەن فيلوسوفيا تارابىنداعى، رەسەي مەملەكەتى، ۇلى دالا، مۇسىلمان دۇنيەسىنە قاتىستى قۇندى كىتاپتاردى قاباتىمەن، توبىمەن ساتىپ الدىم. سودان سوڭ بار شوقپىتىمدى بۇتىندەپ، شىتتاي كيىندىم. تەسىك شۇلىق، شوڭقيعان تۋفلي، جىرتىق دامبال – كونەتوز كوستيۋم، مىجىرايعان قالپاق، سالپيعان پالتومەن بىرگە قوقىسقا توعىتىلدى. ساپالى، قىمبات كيىم-كەشەك، كەۋدەشە، اياق كيىم، بۇت كيىمدەردى ايتپاعاندا، ادەپكى كۇندەلىكتى كوستيۋمنىڭ ءوزىنىڭ تورتەۋ-بەسەۋىن قاتارىنان الىپپىن.

اۋەلدە قايىردان تۇسكەن كولدەنەڭ قاراجاتتى قاجەتىمە جاراتۋعا ءداتىم بارمادى، الدە ۇرلىق جاساعانداي، الدە پارا جەگەندەي ىڭعايسىزدانىپ، قوڭىلتاقسىپ ەدىم، قاجەتتى، قولعا تۇسپەس كىتاپتاردان باستاپ، از-ماز اۋىزدانعان سوڭ، ارادا اپتا وتپەي ۇيرەندىم. قايتكەندە دە ادال اقشا. ەكىنشى جارماعىم تاپقان، ياعني وزىمە ءوزىم سىيلاعان ەنشىلى سىباعام. جانە تەك قانا يگىلىككە جاراتام عوي. ءارى تىم كوپ تە قاراجات ەمەس. İلكىدە كول-داريا بوپ كورىنگەن قوس بۋما شەتىنەن جەمىرىلە باستاعاندا، وننىڭ ءبىرى كەتپەي-اق از كورىنگەن. بۇلاي شاشا بەرسەم، شاشىپ ەمەس، قاجەتىمنىڭ ءوزىن ىرىكپەسەم، جارىم جىل وتپەي سارقىلادى ەكەن. تاعى دا باياعى كەدەيشىلىك. اۋەلگى كەبىمە قايتا ورالۋ سۇمدىق اپات كورىندى. ەندى جاعدايدى پايدالانىپ، وسى بار كەزىمدە، ابىگەردەن تۋعان ەرىكسىز دەمالىسىمدى ءۇزىپ، جۇمىسقا قاپتال وتىرۋ كەرەك ەكەن. ازىرگە جەتكەن جەرىمدى بايىپتاپ، قولداعى باردى قايتا قاراسام، مويىنداعى جۇمىس ءالى دە ءبىرتالاي كورىندى. تەمىر تور قيراعان سوڭ كوكجيەك ولشەۋسىز كەڭىگەن، تاريحىمىزعا قاجەت قانشاما جاڭا دەرەك، تىڭ زەرتتەۋلەردىڭ بەتى اشىلعان. ءتىپتى، ەجەلدەن باردىڭ ءوزىن جاڭاشا بايىپتاۋ قاجەت. بۇرىنعىداي جان-جاعىڭا جالتاقتاماي، كىمنىڭ قىبىن تابام دەپ قورعالاماي.

جاستىق ارمانىممەن قايتا تابىسقانداي، ەسكىلىككە كومىلدىم دە كەتتىم. «تاۋەلسىزدىك دەگەن وسى!» – دەيمىن، سونى بايلام، تىڭ پىكىرلەرىمدى جاپىراق قاعازعا جەكە تەزيستەر تۇرىندە تاڭبالاعان سايىن، كوكىرەگىمدى كەرە ماساتتانىپ. كەنەت… بۇل تاۋەلسىزدىك كەلەر-كەلمەستەن، بۇرىنعى تار زامان توزاقى زامانعا اينالعانى، بەيبىت، تىنىش كۇندە، نەبارى ەكى-ءۇش جىلدا ەل-جۇرتىڭنىڭ جاپپاي توزىپ كەتكەنى… مەنىڭ ءوزىم ارىپ-ارشىپ، جان توزگىسىز جاعدايعا ۇشىراپ… عايىپتان وڭالعانىما انىق ءبىر اي وتپەگەنى… ەسىمە ءتۇسىپ، ءوزىمنىڭ ەكى-داي جاعدايىما تاڭىرقاي قارايمىن. نەگە اياق استىنان وزگەرە قالدى – زامان ەمەس، مەنىڭ جارماعىم؟ الدە تەرەڭنەن تارتقان باسقا ءبىر ماقساتى بار ما؟ تارازىعا سالسام، قۇر كۇمان كورىنەدى. مەنىڭ يگىلىگىم – ياعني ەكەۋىمىزدىڭ ورتاق، ورتاق ەمەس، ىلىكتەس ءومىرىمىزدىڭ وڭدى بولعانىنان باسقا نيەتى جوق سياقتى.

تەگەۋرىندى ءارى تىڭعىلىقتى جۇمىسقا كىرىسكەنىمە ونشاقتى كۇن وتەر-وتپەستە، عىلىمي كىتاپحانادان كەشتەتە شىعىپ، جاداۋ پاتەرىمە كەلسەم، تار كۋحنياداعى جالاڭاش تاماق-ستول ۇستىندە ۇلكەن، قالىڭ كونۆەرت جاتىر ەكەن. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، شىعاسى، كىرەسى ادرەسى جوق. بىراق ماعان ارنالسا كەرەك. ەڭ كەرەمەتى – مەن قولىما مول اقشا تۇسكەننەن سوڭ جاڭادان سالدىرعان تەمىر ەسىگىم، جانە قاباتتاعان قوس قۇلىپ بوگەسىن بولماعان، وپ-وڭاي اشقان، كىرگەن، قويعان. ياعني، مەن بارمىن با، جوقپىن با، كەز كەلگەن ۋاقىتتا، ءتىپتى، تۇنگى ۇيقى ۇستىندە ەركىن كىرەدى جانە ويىنا كەلگەنىن ىستەي الادى دەگەن ءسوز… قالاي قورىقپاسسىڭ. الدىمەن قولىما ىلىنگەن وقتاۋدى الا سالىپ، تورگە وزىپ، ستولدىڭ استىن، شيپانەردىڭ ءىشىن، ديۆاننىڭ ارتىن تەكسەرىپ شىقتىم. ءيا، سودان سوڭ قايتا ورالىپ، تۋالەت-ۆاننانى. ەشكىم جوق، ەشتەڭە ورنىنان قوزعالماعان. تاباقتاي پاكەت كوكتەن تۇسكەندەي. بۋىنىمدى بەكىتىپ تۇرىپ قولىما الدىم. اۋەلدە قاس پا، دوس پا، قايتكەندە دە مەنى شىرماپ العان جارماعىم مويىنعا ارتار الدەنەندەي بۇلتارتپاس شارت… الدە باسقاداي تالاپ قويىپ وتىر ما دەگەن قاۋىپ، سودان سوڭ… ۇرەي – مەندە مول اقشا بارىن بىلگەن قاراقشى رەكەت… بارىمدى تۇگەل تالاپ ەتەدى… – ەكى-داي سەزىم ۇستىندە، شەتىنەن جىرتۋعا باتپاي، قايشىمەن قيىپ، قولىم قالتىراماسا دا، ەلبىرەي تولقىپ، ازەر اشتىم. اۋەلى – ءبىر جاپىراق قاعاز، قاق ورتاسىندا – كومپيۋتەرمەن تەرىلگەن، قولتاڭباسىز، شاعىن حابارلاما.

«قاراجاتىم سارقىلىپ قالادى دەپ قورىقپا. وزىڭنەن باسقا ەشكىمگە دە كەرەگى جوق عىلىمي جۇمىسىڭدا زورىعىپ كەتپە. دەنساۋلىعىڭدى كۇت، ءىش، جە، ويناپ-كۇل… مىناۋ – باس بانكتىڭ «التىن كارتىشكەسى» – ارنايى ەسەپشوتىڭ. جانە سوعان سايكەس قاجەتتى قۇجاتتار. تاعىسى تاعى بولادى. ءوزىڭ.»

ياعني وزىمە ءوزىم سىيلاعام. ەڭ باي، ەڭ بەدەلدى بانكتەگى تيەسىلى اقشا كوزى. سىباعالى ۇلەسىم عوي… ماساتتانىپ، ماڭىزدانىپ، اسىقپاي وتىرىپ، مۇزداتقىشتان الىپ، ءبىر ستاقان ليموندى سۋ ءىشتىم. ەنتىگىمدى باسىپ، تىنىسىم تۇزەلگەن سوڭ، تيەسىلى ۇلكەن پاكەتكە وڭ قولىمدى مولىنان سالدىم. اۋەلى – قاراجات كۋالىگى – بەتىنە التىندى بەدەرمەن مەنىڭ اتى-ءجونىم، ەسەپشوت نومەرى جازىلعان، بانك دەرەكتەرى تاڭبالانعان، ۆيزيت كارتىشكەسىنىڭ ۇلكەندىگىندەي عانا ءبىر جاپىراق تەمىرشەك، جوق، الۋمەن الدە كۇمىس… «التىن» اتانعانىمەن، سىرتى عانا جىلتىرايدى، كۇمىس ەمەس، كادىمگى پلاستيك بولۋى دا – قايتكەندە دە مول قازىنانىڭ سيقىرلى كىلتى. ونى الىپ ءبىر قويدىق. كەلەسى – ۇلكەن پاكەت ىشىندەگى كىشى كونۆەرت. «التىن كارتىشكەنىڭ» ءوزىم عانا بىلۋگە ءتيىس قۇپيا كودى ەكەن. ودان ءارى… تولىپ جاتقان قوسىمشا، كومەكشى جاپىراقتار، انىقتاما قۇجاتتار. وقىپ وتىرىپ، ءوزىم دە قايران قالدىم. قولىما بەرىلگەن كارتىشكەنىڭ قۇدىرەتىن تاني تۇسكەندەيمىن. جاي عانا اقشالى كىلت ەمەس، باياعى ءالادديننىڭ قىرىق قاراقشىدان ولجالاعان سيقىرلى شامىمەن پاراپار. بانكتىڭ ەسىگى اشىق – قالاۋىڭشا الاسىڭ. جول جۇرە قالساڭ، ءوز ەلىڭ تۇرىپتى، جەر الەمنىڭ شالعاي تۇكپىرىندەگى اقشا قويمالارى تۇگەل قىزمەتىڭدە. پاريج بە، ستامبۇل مەن لوندون با – ەرتەگىلىك ەلدەگى كەز كەلگەن بايتاق شاھار، تاڭداۋلى وتەلدەر دايىن. اۋىرساڭ، سىرقاساڭ، ەم-دوم تەگىن، ەڭ اقىرى، اجال جەتىپ، كەزدەيسوقتا ولە قالساڭ، ءمايىتىڭدى ۇلەستەگى اقشادان بولەك، سىرت قامسىزداندىرۋ ەسەبىنەن، تۋعان ەلىڭە اسپەتتەپ جەتكىزىپ بەرەدى… ولمەي-اق قوي، تىرشىلىگىڭدە بار قىزىققا كەنەلەسىڭ. ەندى كەرگىمەگەندە قايتەرسىڭ. اسىپ-تاسپاس نە ءجونىڭ بار. سىردىڭ سۋى تۇرىپتى، مۇحيتتىڭ سۋى توبىعىڭنان كەلمەيدى. كوڭىلىمنىڭ شالقىعانى سونداي، اس باتپاي، كەشكى تاماعىم – جولداعى كۋلينار دۇكەننەن، جۇرەك جالعاۋ ءۇشىن الا سالعان سامسا مەن قۇيماق جەۋسىز قالدى.

ەرتەڭىنە، ادەپكىدەي بايىزداپ وتىرا الماي، عىلىمي كىتاپحانادان كۇن ەڭكەيمەي شىقسام، سىرتتا باياعى… باس كومەكشى، الدە باس مەنەدجەر، الدە ورىنداۋشى ديرەكتور ما، يت ءبىلىپتى، ايتەۋىر ماكەڭنىڭ ەڭ سەنىمدى كومەكشىسى، ەسكى تانىس كولدەنەڭدەپ تۇر. انادا سياپاتىنان جاڭىلماسا دا، كەۋدەلى، ەركىن ەدى، ەندى مەن جوعارى، ول تومەنشىك. ءوزىنىڭ ورنىنا سايكەس، ىزەت، يبامەن سالەمدەستى.

– ءسىزدى ماڭىزدى جۇمىسىڭىزدان قالدىرىپ، مازالاۋعا باتپاپ ەدىك، جاقسى شىقتىڭىز، – دەدى شىنىمەن قۋانىپ. – قازىر ءبىر جەرگە… قارسى بولماساڭىز…

– الىس پا؟ – دەپ سۇرادىم. قايتكەندە دە كوڭىلىمدە قاتەر بار.

– تاۋ جاق بەتتە. اۋاسى تازا، تاماشا جەر.

كوڭىلىم ونشا ورنىقپاسا دا، بايىز تاپقانداي بولدىم. ەندى باس كومەكشى بويتەڭدەپ، جورعالاي جونەلدى.

– بىلاي، بىلاي… – دەيدى.

سول كەزدە كوشەنىڭ ارعى بەتىندە، جولىمدى توسىپ، الگى، باي-باعلاندار عانا مىنەتىن، پالەنباي دەگەن، كىشى-گىرىم ۆاگونعا جاقىن، «بىردەڭە-پادجەرو» ما، «سىردەڭە-كرۋز»، الدە «…كرۋيز» بە، ارىس-الىپ ماشيناعا كوزىم ءتۇستى. كەلدىك.

– ارتقا وتىراسىز با، العا وتىراسىز با؟ – دەدى، ەكى ەسىكتى قاتارىنان اشىپ. – شەف ارتقا وتىراتىن، وڭ جاقتان.

– باستىقتىڭ مەنشىكتى ورنىنا جابىسپايىن، – دەدىم. – العا وتىرام.

– ول كىسىنىكى باسقا، بۇدان گورى تاۋىرىرەك ماشينا، – دەدى كومەكشى كۇلىپ. –مەيلىڭىز. بىراق سىزدىكى دە ءجون.

مەن ويلاعانداي ۇزامادىق. تىم الىسقا ۇزامادىق. قالانىڭ تۇستىك-شىعىسىنا، تاۋعا قاراي ورلەيتىن كەڭ داڭعىلدى بويلاي كەلە، سولعا بۇرىلىپ، جاسىل بەتكەيدە جاڭادان ءوسىپ شىققان، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى، بيىك، ءساندى عيماراتتىڭ الدىنا توقتادىق. باۋىرىممەن، باۋىرىم ەمەس، جارماعىممەن وڭاشا ۇيدە كەزدەسەتىن بولدىق. تاعى نە ايتار ەكەن. ءسىرا، جاڭا شارت… كىرە بەرىس دالىزدە كۇزەتشى. ناقتىلاساق، قارۋلى ساقشى. ەسىكتەگى ايەل، الدەنەندەي قىزمەت، مىندەتى بار تاعى بىرەۋلەر. بايلار تۇراتىن ۇيگە ءتان، قالىپتى جاعداي. جاپ-جاڭا، تاپ-تازا، شىنىلى، سۇلۋ ليفتىمەن جەتىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. دالانىنىڭ ءوزى دالاداي. ءبۇتىن ءبىر قاباتتا جالعىز-اق پاتەر بار سياقتى. كومەكشى جانقالتاسىنان ءبىر بۋدا كىلت الدى دا، ۇزىندى-قىسقالى ەكى-ۇشەۋىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سالىپ، دىبىسسىز بۇراپ جاتىر، مايلى قۇلىپتى. كەلەر مەزەتتە ۇلكەن، قالىڭ، بولاتتى ەسىك ايقارا اشىلعان.

– وڭ اياعىڭىزبەن، اعاسى، – دەدى كومەكشى ماعان جول بەرىپ.

وڭ اياعىممەن اتتادىم. سىڭعىراعان، وزگەشە داۋلەتتى، كەڭ ساراي. ءدالىزىنىڭ ءوزى ءبىر بولمەدەي. مەن العا اتتاي بەرە بوگەلىپ قالدىم.

– ءبىزدىڭ شەف… – دەدى كومەكشى ءسال-ءپال مەكىرەنىپ، جەڭىل اۋەزبەن، ماعان قاراپ جىميىپ تۇرىپ، – ءبىزدىڭ شەف جەكە كوتتەدجدەن گورى وسىنداي، بار قىزمەتى ىشىندە ورنالاسقان، ارنايى پاتەردى ءجون كوردى. سىزگە دە ۇنايتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ەكى ءجۇز قىرىق شارشى مەتر. جەتى بولمە، بولەك-سالاعىن ەسەپتەمەگەندە. عىلىمي جۇمىسىڭىزعا قولايلى جاعداي. كولدەنەڭ بوگەسىن، ارتىق دابىر، ۋ-شۋ جوق. تومەنگى، ءنول جانە مينۋس ءبىرىنشى ەتاجدا قىزمەت جايلارى.قاجەتتى تاماق، بارلىق كەرەك-جاراق، – مىنا قوڭىراۋدى باسساڭىز بولدى، راديوتەلەفون، ايتاسىز، قالاعان ۋاقىتىڭىزدا قولما-قول جەتكىزىپ بەرەدى. ەندى تورگە وزىڭىز. بار شارۋاشىلىعىڭىزدى كورسەتەيىن. ەڭ جوعارعى جانە ەڭ ۇلكەن بولمە – كىتاپحانا-كابينەتتەن باستايىق. ەلۋ… ەلۋ سەگىز شارشى مەتر. مىنەكيىڭىز. ءتورت قابىرعا تۇگەل سورە، ازىرشە تولتىرا المادىق، نەبارى جەتى مىڭ تومعا تاقاۋ، سىزگە ەڭ قاجەتتى دەگەن، قالعانىن ءوزىڭىز جابدىقتايسىز عوي… ازىرشە نە بار دەسەڭىز، ءبىزدىڭ شەف سىزگە نە كەرەگىن جاقسى بىلەدى عوي، ارنايى تاپسىرىسپەن موسكۆادان، سانكت-پەتەربۋرگتان، ەندى بىرقاتارىن الماتى مەن تاشكەنتتەن العىزدى. مىنە، – دەدى مەنى جەتەلەگەندەي العا شىعارىپ. – اۋەلى – بۇكىل الەم ادەبيەتى. «يليادا»، «وديسسەيا»، «ماحا…رادجا»…

– «ماحابحاراتا»،– دەدىم.

– «ماحا… بحاراتا»، «راما…» – «رامايانادان» باستاپ، تولستوي، بالزاك، دوستوەۆسكيدەن ءوتىپ، بۇگىنگى كىم ەدى… الگى، جۇرتتى كوپ شۋلاتقان، ءيا، مىنە ماركۋس…

– ماركەس، – دەدىم.

– ماركەس، قاتارىندا تۇرعان – كورتاسار، الدىندا تۇرعان – بورحەسكە دەيىنگى بۇكىل الەم كلاسسيكاسى دەپ ايتتى. بۇرىنعى داڭقتى اقساقالدار، بۇگىنگى دابىرالى ەسىمدەردەن قولعا ىلىنبەگەن ەشكىم قالعان جوق. ءبىرتالايى سوۆەت زامانىندا تيىم سالىنعان، نەمەسە شەكتەلگەن، ەندى عانا جارىققا شىققان دۇنيەلەر بولسا كەرەك. دجويس، پرۋست، كافكا، ميللەر… بۇل – كوركەم ادەبيەت. تەرەڭ ويدان شارشاعان كەزدە ەرمەك قىلىپ، كوڭىل دەلبەيتىن. ال مىناۋ – انىقتاما كىتاپتار. ەسكى «سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنان» اتاقتى «بريتاننيكاعا» دەيىن. جانە «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى». باياعى، ءتاۋىر، العاشقى باسىلىمى جانە سوڭعىلارى دا تۇگەل. «جانۋارلار الەمى»، «وسىمدىكتەر الەمى»، «ونەر ەنتسيكلوپەدياسى»… ەندى… باسىڭىزدى اۋىرتا بەرىپ نە قىلايىن، ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز، اناۋ – ساياساتتانۋ، فيلوسوفيا. ەجەلگى گرەك ويشىلدارى، ءوزىمىزدىڭ فارابي، ورتا عاسىرلاردان بەرگى ەۋروپا عۇلامالارى، كەيىنگى توينبي، شپەنگلەر، راسسەل، سارتر، گاندي مەن نەرۋ. بۇرىن قولعا تۇسپەيتىن، قۇبىجىق دەپ كورسەتكەن نيتسشە، شوپەنگاۋەر، لامبروزو، فرەيد. بلاۆاتسكايا، رەريح…بۇل جاعىنان قاپى كەتكەنىمىز جوق، اعاسى. بارىن تۇگەل تۇسىردىك. اۋەلدەن حابارىڭىز مول، ارينە، بىراق قولدا، كوز الدىڭىزدا تۇرعانعا نە جەتسىن. ءيا، ايتپاقشى، مىنا ەكى-ءۇش سورە – اعىلشىن ءتىلدى ادەبيەت، ازىرشە ورىسقا اۋدارىلماعان: كەشەگى چەرچيلل، مەمۋار كىتابى، سوزدەر مەن تولعامدار جيناعى، سودان، كەيىنگى باتىس ويشىلدارىنا تۇسەسىز – ورتەگا-ي-گاسسەت، فۋكۋياما، حانتينگتون، ۆاللەرستاين دەگەندەي…

– باۋىرىم، سەنىڭ ءوزىڭ دە ارنەدەن حاباردار سياقتىسىڭ عوي، – دەدىم، كىتاپحانا قۇرامىنا ريزا بولىپ. – كەرەگىن تاۋىپ، ءبارىن جابدىقتاعان ءوزىڭ سياقتىسىڭ…

– اعا، ءبارى دە سول كىسىنىڭ ارقاسى عوي، – دەدى كومەكشى اشىق اۋەزبەن. – مەن، اعا، تاۋەلسىزدىككە دەيىن فيلوسيفيا ينستيتۋتىندا اسپيرانت بولعام، – دەدى تىكە قاراپ، جانارى جارت ەتىپ. – سونىڭ الدىندا، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە دزيۋ-دوعا قاتىسىپ، سپورت ماستەرى، قالا چەمپيونى بولعام. ءوز تارابىمنان ساباق الىپ، كاراتەگە دە ماشىعىپ ەدىم. اقىرى، بىلىگىم ەمەس، بىلەگىم الىپ شىقتى قيىن-قىستاۋ زاماننان. اۋەلدە شەفتىڭ – ءسىزدىڭ باۋىرىڭىزدىڭ جەكە وققاعارى بولدىم، سودان سوڭ ادال ەڭبەگىممەن سەنىمگە كىرىپ، ءبىر سالاداعى اتقارۋشى ديرەكتور بولدىم. شارۋاشىلىق قانا ەمەس، وتباسىنا، جەكە وزىنە قاتىستى ەڭ ماڭىزدى جۇمىستار دا ادەتتە مەن ارقىلى جاسالادى. اناۋ – ءوزىڭىز تويدا كورگەن جانە كورمەگەن ساقشى، وققاعار اتاۋلى تۇگەلدەي مەنىڭ بۇرىنعى ارىپتەستەرىم، كەيىنگى جولداستارىم… جارايدى، اعا، كوپ سويلەپ كەتتىم، – دەدى تارتىنىپ. – ءسىزدى بىلگەندىكتەن. ءوزىڭىزدى كورمەسەم دە، «اكادەميا حابارشىسىنان» ەستە قالارلىق ەكى-ءۇش ماقالاڭىزدى وقىپ ەدىم. شەفپەن العاش تانىسقاندا بىردەن ويلادىم. ارينە، سونداي اعاڭىز بار عوي دەپ، سۇراۋسىز، ارتىق ءسوز ايتۋعا بولمايدى. بۇگىن دە… قازاقشىلاپ كەتىم عوي دەيمىن. – اۋەلگى سالماقتى، ۇستامدى كەيپىنە كوشتى. – ءبىزدىڭ شەف… ۋنيۆەرسال كىسى عوي، ىسكەر عانا ەمەس، جومارت، كەڭ، جارىلقاي دا الادى، تالاپ ەتە دە بىلەدى، تۋمىسىنان ليدەر، جۇرتتى ۇيىتىپ، توڭىرەگىنە توپتاي الادى. ءالى كورەسىز. جاڭا كۇش الىپ كەلەدى، بۇل – باسى عانا… سولاي بولۋى زاڭدى. قازاقتاعى اتالى اۋلەتتىڭ تۇياعى… ەكەنسىزدەر. ءيا، اعا. ەندى، مىنا ءبىر قابىرعا – تۇتاسىمەن ءوزىڭىزدىڭ تاريح، – دەدى ءتورت-بەس قادام العا باسىپ. – كارامزين، كليۋچەۆسكي… بارتولد، باحرۋشين… ۆەرنادسكي، گۋميلەۆ… وتان تاريحىنا قاتىستى تۇپنۇسقا زەرتتەۋلەر كوڭىلدەگىدەي بولمادى، ىزدەگەننىڭ ءبارى تابىلمادى. ايتكەنمەن، – دەدى، – ءوزىڭىزدىڭ قازىرگى كىتاپحاناڭىزدا بار شىعار، ءبىرتالاي دۇنيە. سودان سوڭ، مىنە، – دەدى اباجاداي كابينەتتىڭ قاق تورىنە اياق باسىپ. – ءسىزدىڭ جۇمىس ستولىڭىز، قاتارىنداعى ارنايى ستولدا – كومپيۋتەر، ينتەرنەتكە قوسىلعان. قازىر دۇنيەنىڭ كەڭىگەن زامانى، قاجەتتى اقپار، قالاعان ادەبيەتىڭىزدى ىزدەپ تابۋعا مۇمكىندىك مول. وسى ينتەرنەت ارقىلى جالعاسىپ، ايرىقشا قۇندى، دىلگىر كىتاپتارىڭىزدى سۇراستىرىپ، قولىندا بار كىسىلەردەن تيەسىلى باعاسىنا ساتىپ الاسىز، كىتاپتىڭ ءوزى بولماسا، كسەروكوشىرمەلەرىن العىزاسىز، ونىڭ ۇستىنە الەمدەگى ەڭ باي كىتاپحانالارمەن حابارلاسۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار… نەسىنە ايتىپ تۇرمىن، – دەدى سودان سوڭ ىڭعايسىزدانا جىميىپ. – ءوزىڭىز دە بىلەتىن جاعداي.

ءسويتىپ مەن دە اياق استىنان ءىرى بايلاردىڭ قاتارىنا قوسىلدىم. قاراجات جونىنەن العاندا، ارينە، ءداپ سولاي ەمەس، كۇنكورىستىك دەمەيىن، ودان گورى تاۋىرىرەك، ءبىرشاما مولشىلىق، باراقات جاعدايعا جەتتىم دەۋگە بولار، ودان ارتىعىنىڭ كەرەگى دە جوق، مەنىڭ بايلىعىم، شەكتەۋسىز ۇشان بايلىعىم – رۋحاني ءومىر تارابىندا. ياعني، بار مۇراتىمدى بوگەلىسسىز جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىگىم بار. تەك ءومىر جەتسىن، دەنساۋلىق بولسىن. بىراق ءومىردى ۇزارتاتىن دەنساۋلىق تا اقشاعا قاتىستى كورىنەدى. مەن سىڭعىراعان، بالكىم قاڭىراعان، قايتكەندە دە ءسان-سالتاناتتى كەڭ سارايداعى وزگەشە جاعدايىما ۇيرەنىپ ۇلگەرمەستەن، جاڭا ءوتىنىش تۇسكەن. شىنىن ايتقاندا، جارلىق ەسەپتى. الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى، بۇرىن پارتنومەنكلاتۋرا جانە اتاۋلى يگى-جاقسىلار عانا قارالاتىن ەليتالىق ەمحانادا تولىق تەكسەرۋدەن ءوتۋىم كەرەك. ءوتتىم. تولىق تەكسەردى. مۇرنىمنىڭ ۇشىنان باقايىمنىڭ باسىنا دەيىن. جۇيكە، جۇرەگىمنەن – اسقازان، اششى شەك، توق شەگىمە دەيىن جانە ودان دا ارمەن. سانسىز سىرقات تاپقان. ازىرشە اسقىنباپتى، بىراق الدىن الۋ كەرەك. تيەسىلى قورىتىندىسىن بايىپتاپ ۇلگەرمەدىم، سىرتىمنان باقىلاپ وتىرعان كورەگەن قامقورشىم، ءسىرا ءوزى ەمەس، ۋاقىتى جوق، مەنى مەڭگەرۋگە بولىنگەن كىسىلەرى قاجەتتى شارالار جاساعان. شەت ەلدەرگە اتتانۋىم كەرەك ەكەن. اۋەلى يزرايل. جۇرەكتى جوندەيدى، باۋىردى تازارتادى. ءتورت اپتادا ءبارىن وڭداپ بەردى. سودان سوڭ چەحيا، كارلوۆى ۆارى – اسقازان مەن بۇيرەك. ءبىر ايدا تاس شايناپ، ۋ ۇرتتايتىن جاعدايعا جەتكىزدى. قالعان-قۇتقان ۇساق-تۇيەك كەسەلدەر – توزعان جۇيكە مەن بوساعان بۋىن، سىقىرلاعان مويىن مەن ۇزىلگەن ومىرتقا جول-جونەكەي، وزىنەن ءوزى قالىپقا ءتۇستى. ءتىپتى، قوس سامايدى قۋالاي اعارعان شاشىمنىڭ ءوزى كوگىلدىر تارتىپ، قوڭىرلانا باستادى. ەكى ايدان استام سەيىل-سەرۋەننەن سوڭ الماتىعا ورالعاندا، ەڭ جاقىن تامىر-تانىستارىمنىڭ ءوزى ارەڭ تانىعانداي ەكەم.

اۋىلدا، سىڭعىراعان، مەنشىكتى ۇيىمدە بار يگىلىك باسىمدا تۇرعانى ءوز الدىنا، كەۋدە كوتەرىڭكى، كوڭىل ورنىقتى. مۇنداي جاعدايدا وندىرە جۇمىس جاساماۋدىڭ ءوزى وبال ەدى. بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ دەگەندەي، ولەرمەن سەنىممەن قاپتال كىرىستىم. بۇرىن كۇندەلىكتى جۇمىستا ەكى-ءۇش ساعاتتان سوڭ قوجىراي باستايتىن ەدىم. ەندى ەرتەدەن كەشكە دەيىن وتىرسام شارشامايمىن. ءتىپتى، كۇن وزىپ، ءتۇن ورتاسىنا تاقاعاندا تىنىسىم جاڭادان اشىلعانداي كورىنەدى. ەرتەڭگى شارۋانى ويلاپ، ۇيقىعا امالسىز جاتاسىڭ. كۇش-قۋاتىم عانا ارتقان جوق، قارىمىم دا ولشەۋسىز ۇزارعان. مول اقشانىڭ ارقاسىندا ءار تاراپتان جيناقتالعان جاڭا ادەبيەت قانا ەمەس. بۇرىن اتىن عانا ەستىگەن، سىرتىنان عانا كورگەن كومپيۋتەردىڭ قۇدىرەتىمەن. و توبا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇلاماۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. كگب ەڭ اياعى قاراپايىم جازۋ ماشىڭكەسىنىڭ ءوزىن ەسەپكە الىپ وتىردى عوي. ماسەلەن، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى ەسكى ەكى ماشىڭكەنىڭ تاڭباسىن جارتى جىلدا ءبىر رەت ءتۇسىرىپ اكەتەدى. قاناتتاس عىلىمي ينستيتۋتتار، ءار قادامى باعىم، باقىلاۋ استىنداعى گازەت، جۋرنال رەداكتسيالارى مەن كىتاپ باسپالارى تۇرىپتى، ساياساتتان، ادەبيەت پەن مادەنيەتتەن الىس، ارقيلى سالاداعى بارلىق مەكەمە، شارۋاشىلىق جانە ءوندىرىس ورىندارىندا وسىلاي. ياعني، قالاۋلى وكىمەت، سۇيىكتى كومپارتياعا قارسى ناسيحات، ۇران، ۇنقاعازدار تاراي قالسا، قولما-قول شىعۋ تەگىن انىقتاۋ ءۇشىن. جانە قيا باسساڭ ۇستالاسىڭ دەگەن ەسكەرتۋ. كۇنبۇرىنعى توسقاۋىل. مىنە، وسىنداي وزگەشە ساقتىق جانە قامسىزدانۋ شارالارى. ال ءبىز اتىن عانا ەستىگەن قاراپايىم كوشىرگىش كسەروكسقا مۇلدە تىيىم سالىنعان. ەسەپتەن تىس الدەبىر جىمىسقىدان شىققان، سوۆەتكە قارسى ءبىر جاپىراق قاعازدى ءاپ-ساتتە ءجۇز دانا ەتىپ كوبەيتپەس ءۇشىن. ەندى قاراڭىز. ماناعى جابايى ماشىڭكە مەن ءتىلسىز كسەروكس يمپەريالىق قۇرىلىم ءۇشىن وزگەشە قاتەر بولعاندا، جەر-دۇنيەگە جالعاس كومپيۋتەر ىسكە قوسىلسا… ۇنقاعاز تاراتپاي-اق، جالپى جۇرتتىڭ كوزى اشىلىپ، سوۆەتىڭ تۇرىپتى، بۇكىل سوتسياليستىك جۇيە قاقىراي سوگىلىپ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ىرگەتاسى ءاپ-ساتتە تالقان بولۋى انىق قوي. سوندىقتان جول بەرىلمەگەن. كومپيۋتەرگە جول بەرىلمەدى – قىراعى، ساق، كورەگەن سوۆەتتەر شار تاراپتا توقىراۋعا ۇشىراپ، سوعىس وندىرىسىنەن باسقا بارلىق سالادا الەمنىڭ ارتىندا قالىپ، ەشكىم يتەرىپ قۇلاتپاي-اق، ءوزى قازعان كورگە ءوزى ءتۇستى. سول كومپيۋتەر، سوۆەت وكىمەتى قورىققان، مەنىڭ اسپيرانتتىق كەزەڭىمدە، كيبيرنەتيكالىق جاڭا تەحنولوگيا دامي باستاعان جىلداردا، وسىنىڭ ءبارى بۋرجۋازيالىق ميستيكا دەپ جاريالانعان، ەندى ەڭ اياعى مەكتەپ وقۋشىلارى تۇرىپتى، بالاباقشا بۇلدىرشىندەرى ويىنشىق قۇرالىنا اينالدىرعان كومپيۋتەرگە قول جەتكەن سوڭ مەنىڭ ءورىسىم دە ولشەۋسىز وسكەن. بۇكىل الەم دانالىعى، وتكەن-كەتكەن بارلىق دەرەك، ماعلۇمات، وسى ەكى سۇيەم قوراپشانىڭ ىشىندە تۇر. مەنىڭ قۇلاشتى كەڭگە سەرمەگەنىم سونداي، بۇكىل عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ كەنىش كوزى – ورىس ءتىلىنىڭ ءوزى تارشىلىق ەتە باستادى. اسپيرانتۋرادا باسقا بولماسا دا، كانديداتتىق مينيمۋم تاپسىرۋ قاجەتىمەن اجەپتاۋىر يگەرگەن، بۇدان كەيىندە قاجەتكە جەگىلمەگەن سوڭ مۇلدە كومەسكى تارتقان اعىلشىندى جەتىلدىردىم. ياعني باتىسقا جول اشتىم. ماعان قاجەتتى دەرەكتەمەلەرى مول شاعاتاي ءتىلىن اۋەلدەن ەركىن يگەرگەن ەدىم، ءبىز ءۇشىن جابىق بولعان، نەگىزى ورتاق تۇرىك ءتىلى وڭايعا ءتۇستى، ناتيجەسىندە، تۇرىك وقىمىستىلارىنىڭ ءبىزدىڭ وتكەنىمىزگە تىكەلەي قاتىستى تۇبەگەيلى ەڭبەكتەرى مەن ەسكىلىكتى تۇپنۇسقا مۇرالار ءارى تۇرىك تىلىنە قوتارىلعان ورتاعاسىرلىق اراب، پارسى نەگىزدى بۇكىل تاريحناماعا يەك ارتۋعا مۇمكىندىك تۋدى. جانە ەڭ ۇتىمدى احۋال – مەن جاعدايىم وڭالعان سوڭ، بار ىستە سابىر تاۋىپ، ەندىگى جۇمىستى ءاتۇستى ەمەس، تۇبەگەيلى تۇردە، تەرەڭنەن قازىپ، كەڭىنەن قامتىپ، پالەن جىل، پالەن اي دەگەن مەجە قويماي، مەيلىنشە تياناقتى تۇردە جاساي باستادىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، عۇمىر بويى ەلەسى دە كورىنبەگەن جاڭا ءبىر جايلاۋعا جەتىپ ەدىم.

بۇل كەزدە عىلىمي ورتادا مەن جاساپ جاتقان جۇمىستىڭ ءمان-ماعناسى دا باسقا ءبىر ساپاعا كوشكەندەي كورىندى. نەمەسە ماعان دەگەن كوزقاراس. بۇرىنعىداي، «ويدان تاريح جاساۋشى زەرتتەۋشىسىماق» ەمەسپىن، ءتىپتى، «مەملەكەتتىك توڭكەرىس نيەتىندەگى تەرروريستىك ۇيىمعا» دا ەشقانداي قاتىناسىم جوقتاي. زەرتتەۋ ورتالىعىمىزدىڭ ورىنباسار توراعاسى، باياعى الدابەك قاراجۇمانوۆتىڭ رايىنان تانىدىم. ەندى ول ەمەس، مەن باستىق سياقتىمىن. جىلى جۇزبەن كورىسىپ، ىزەتپەن امانداسادى. ءبىراز ۋاقىت جاقىنداپ، سويلەسۋگە دە باتپاي ءجۇردى. اقىرى ءبىر كۇنى، جۇمىس سوڭى، بولىمدە وڭاشا وتىر ەدىم، جىلميا كىرىپ، جالپوشتانا ءسوز باستادى.

– مۇرات بەيسەنوۆيچ، – دەگەن. – ءسىز ماعان ءالى كۇنگە وكپەلەپ جۇرگەن سياقتىسىز. سونداي ىڭعايسىز. مەنىڭ جاسىم كىشى عوي، الدىڭىزدان وتسەم دەپ ەدىم. قايتكەندە دە ءبىر مەكەمەدە، ءبىر باعىتتا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز، ءدۇرداراز بولىپ جۇرگەنىمىز كەلىسپەيدى…

– ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەشقانداي ارازدىعىمىز جوق، – دەدىم. – تەك باعىت-باعدارىمىز قاراما-قايشى.

– ول ەندى… ءوزىڭىز دە بىلەسىز، عىلىمدا سونداي تالاستار بولادى. تالاس ارقىلى شىندىق شەشىلەدى دەيدى عوي ۇلى ورىس حالقى.

– ورىسقا كۇمانىم جوق، ال ءسىزدىڭ تالاسىڭىز… – تالاس ەمەس، ناقتى تاريحي دەرەكتەردى، كوپە-كورنەۋ شىندىقتى تەرىسكە شىعارماق بولعان قاراقاسقا ناداندىق. ال ءسىزدىڭ قانداس جانە رۋحتاس تۋىسىڭىز ءمۇشتار ماقانوۆ باستاعان جيىرما سەگىز باتىردىڭ پارلامەنتتىك مالىمدەمەسى – باياعى 37-جىلدىڭ جاڭعىرىعى.

قاراجۇمانوۆ بەيكۇنا كەيىپتە، قان-ءسولسىز ارىق، اقسۇر بەتى تىرجيىپ، زورلانا كۇلدى.

– مەنىڭ بولەم تاريحشى ەمەس قوي…

– جالاقور بولۋ ءۇشىن تاريحشى بولۋ شارت ەمەس، – دەدىم مەن كىلت كەسىپ. – وتكەن اڭگىمە، نەسىنە قوزدىرىپ تۇرسىز؟

– قوزدىرعان – مەن ەمەس، ءوزىڭىز، – دەدى قاراجۇمانوۆ تاعى دا جىميىپ. – مەن تەك، ءبىر ورتالىقتا جۇمىس جاساپ جۇرگەن سوڭ، بىرلىكتە بولايىق دەپ. ال اناۋ كىسىلەر… مەنىڭ قانشا قاتىسىم بار… ءوز پىكىرى، وزدەرىنىڭ ساياساتى…

– ونداي پىكىرى بار ساياساتشىلار باسقارىپ وتىرعان ەل شىن باقىتسىز، – دەدىم مەن. – ال بىرلىك… اناداعى ايقايدان سوڭ قانداي بىرلىك بولۋى مۇمكىن؟ بولادى، اۋەلگى رايىڭىزدان قايتىپ، سول بايبالام-ءباسپاسوز بەتىندە مەنەن كەشىرىم سۇراساڭىز…

– ءتۇرىڭىز موماقان، بىراق تىم كەكشىل ەكەنسىز، – دەدى قاراجۇمانوۆ بۇل جولى ەزۋىن جيىپ. – ءوتتى – كەتتى. ۇمىتپايتىن، سونشاما نە بار. سول كىسىلەردەن، الگى… قول قويعان ون بەس وقىمىستىنى ايتام، ءدال بۇگىن سۇراپ كورىڭىزشى، ەشقايسىنىڭ ەسىندە جوق. قول قويدى – ءبىتتى. اناۋ دەپۋتاتتار دا سولاي. كۇنىنە قانشاما قاعازدى ماقۇلداپ، قوستاپ جاتىر، سونىڭ قايسى ءبىرىن بەلىنە ءتۇيىپ قالىپتى!

– دالەل ايعاعىڭىز بۇلتارتپاستاي ورىندى، – دەدىم مەن، ىزالانسام دا ەرىكسىز كۇلىپ. – بولدى ما ەندى؟

– بولدى، – دەدى قاراجۇمانوۆ. – مەن ءوز تاراپىمنان عانا ەمەس. توراعامىزدىڭ تاپسىرما-تىلەگى. ول كىسى… سول كەزدىڭ وزىندە رەنجىگەن. ءتىپتى، مەنەن قۇتىلماق تا بولعان. بىراق مۇكەڭ ارالاسقان سوڭ… سىزگە ايتقانىم عوي، سىر ەتىپ. سودان، ءسىز… ءسىز شەت ەلدە، ساياحات، ساپاردا جۇرگەن كەزدە ماكەڭ دە ارنايى كەلىپ كەتتى. ءسىزدىڭ باۋىرىڭىزدى ايتام. ءبىزدىڭ توراعاعا. ەشقانداي تىلەك، ءوتىنىش جوق. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىمىزعا قاتارىنان جەتى كومپيۋتەر سىيلادى. بىرەۋى مىنە، ءسىزدىڭ بولمەگە قويىلدى. دەمەۋشى اتاۋلى وسىنداي بولسىن. ءبارىمىز دە ريزامىز. ءسىزدىڭ ايتۋىڭىز شىعار، دەسە دە، بۇگىنگى بايلاردىڭ ءوزى ارقيلى عوي. بۇل كىسى، سىرتتاي ەستىگەندە ەكونوميست، نارىق مامانى دەپ ءبىلۋشى ەدىك، سونىمەن قاتار، كەزىندە ءسىز سياقتى عىلىمي تاريح جولىنا دا قۇلاش ۇرعان ەكەن عوي; سول بەتىمەن ءبىرجولا كەتپەي، شارۋاشىلىق، بيزنەس سالاسىنا كوشكەنى قانداي جاقسى بولعان، – دەدى ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسىلداي كۇلىپ. – قاي تاريحشى… بىزگە وسىنداي كومەك جاساي الار ەدى…

قاراجۇمانوۆتىڭ جاعدايى تۇسىنىكتى. قۇلدىق پسيحولوگيا. ال توراعا… ارينە، مەنىڭ تۋىسىما ريزا بولدى. ماعان زيانى تيمەسە دە، پايداسى كەم ءارى-ءسارى كوزقاراسى تۇزەلەدى. مەن – جاقسى كىسى. ال مەنىڭ باۋىرىم… كەنەت جۇرەگىم سۋىپ كەتتى. بۇل سۇمىراي مەن ءۇشىن عانا كەلمەگەن بولار. ايتپەسە، اۋەلگى ماماندىعىن ەسكەرتىپ نەسى بار. جاعالاپ ءجۇرىپ، قايتادان تاريحقا ورالماق. ورالعاندا… دايىن دۇنيەگە تىك قاسىق… بۇگىندە كەلىسە المادى، ەندى تىم قۇرسا سواۆتور…

قاراجۇمانوۆ جىلميا كۇلىپ، ءالى سويلەپ تۇر. زاۋقىم جوق، ەستىگەم جوق. ءبىر قۇلاعىمنان ەنىپ، ەكىنشى قۇلاعىمنان ءوتىپ، قابىرعاعا ءسىڭىپ جاتىر. ايتەۋىر سازارىپ وتىرعان قالپىمدا باسىمدى يزەي بەرسەم كەرەك. ءسىرا، مەن رەنىش اتاۋلىدان باس تارتىپ، تاتۋلاسقان سياقتىمىز. ايتەۋىر اقىرىندا ريزاشىلىقپەن قول الىستىق. قاراجۇمانوۆتىڭ ەڭ سوڭعى، شىعابەرىس ساتتەگى:

– مۇرات-ەكە، بۇگىندە بۇكىل ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى، قازاق زيالىلارىنىڭ رۋحاني كوسەمى تانىلىپ وتىرعان ءمۇشتار ماقانوۆ باۋىرىڭىز سىزگە ءۇش قايتارا سالەم ايتىپ، ءوزىنىڭ قۇرمەت، ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ جاتىر، – دەگەن سوزدەرى عانا ەستە قالىپتى.

سول كۇننەن باستاپ تىنىشىم كەتتى. مەنىڭ ەتەنە باۋىرىم، باۋىردان دا جاقىن جارماعىم ماعان بار جاعدايدى جاساعاندا… جەكە ءومىرىن قامسىزداندىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، قايتكەندە دە وزىنە بۇيىرۋعا ءتيىس زەرتتەۋ جۇمىستارىن جەرىنە جەتكىزبەك. سودان سوڭ ءبىر امالىن تابادى. نەمەسە، جاڭا ءبىر شارعى ويلاسا كەرەك… بىراق مەنەن سول قاعازدان تىس تاعى قانداي كىرىس بار؟ باسىم قاتتى. ۇيقى بۇزىلدى، تابەتىم قاشتى. بار جۇمىسىم توقتاپ تۇر.

ارادا ءۇش كۇن وتكەندە كومپيۋتەرىمە ەلەكتروندى حات تۇسكەن:

«ۇمىتىپ كەتىپپىن، ءوزىڭ جوقتا تاريحتى زەرتتەۋ ورتالىعىنا كىرىپ شىققام. سەنىڭ قامىڭ ءۇشىن. تاسباۋىر شىركىن، توڭىرەگىڭ قۇرمەت تۇتسا، كۇنىڭ تىنىش بولسا، عۇمىرىڭ دا ۇزارا تۇسپەي مە. نەدەن سەزىكتەنىپ، نەدەن بۇزىلىپ ءجۇرسىڭ؟ مەندەگى، ءوزىڭ ايتقان بار كىناراتتىڭ باستاۋى سەندە ەكەن عوي. ماعان سەنىڭ عىلىمي جۇمىسىڭنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. اماندىق-ساۋلىعىڭ عانا كەرەك. ەشقانداي قاۋىپ ويلاما. ءوزىڭ.»

قاراجۇمانوۆ مەنىڭ ەڭ جاقىن جاناشىرىم بولىپ الدى. جانە جاندايشاپ حابارشىم. مەن جۇمىسقا ادەتتە تۇستەن كەيىن بارام. زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى عىلىمي قاۋىم كوبىنە تاڭەرتەڭ كەلەدى دە، تۇسكە تامان تاراپ كەتەدى. مەنىڭ تىلەگەنىم دە وسى وڭاشالىق. ءبىر ەسەپتەن، تىركەۋلى جۇمىس ورنىڭداعى كەسىمدى مىندەت. ەكىنشىدەن، كەشە، الدىڭعى كۇنى تاڭباعا تۇسكەن قولجازباڭدى باسقا ءبىر جاعدايدا، تاعى ءبىر تەكسەرىستەن وتكىزەسىڭ. كەيدە كەش قالعان ارىپتەستەرمەن كاكىر-شۇكىر اڭگىمە. ياعني دەمالىس، تىنىس ەسەپتى. قاراجۇمانوۆ مەن وڭاشا وتىرعاندا كەلەدى. مىسىقشا باسىپ، يتشە ىرجيىپ. مەن – قوجايىن، ول – قىزمەتشى ءتارىزدى. بۇرىن كەردەڭ، كەكىرت كورىنەتىن. بۇگىنگىسى انشەيىن عانا باسىبايلى مىنەز ەمەس. مەنىڭ قامقور باۋىرىم وسى پالەنىڭ دە اۋزىن الىپ كەتكەن ءتارىزدى. قايتكەندە دە بار، كەت دەي المادىم. قاجەتتى كوز بەن قۇلاق. سوڭعى جاڭالىقتار جانە تاقاۋداعى بولجامدار. زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى. بۇكىل اكادەميالىق عىلىم جۇيەسىندەگى. وسى قالا، بۇكىل ەلدەگى. ياعني بەرىدەگى كۇيبەڭ، كۇبىر تۇرىپتى، ارىداعى ۇلكەن وقيعالار. ماسەلەن، كىم اكىمشىلىككە بارادى، كىم سەناتورلىققا وتەدى، كىم مينيستر بولادى. كىم كەتەدى، قايدا كەتەدى، نەگە كەتەدى. كىم وسەدى، قايدان، قالاي وسەدى. كىم كىممەن قۇدا، جەكجات، كىم كىممەن دوس-جار، وداقتاس، جەمتىكتەس. قانداي كلان، توپتاردىڭ قانداي مۇمكىندىگى بار. كىمدەر كىمدى جانە نەنى باسقارىپ، نۇسقاپ، باعىتتاپ وتىر. وزگە تۇرىپتى، ەلباسىنىڭ كوڭىل كۇيى، دەنساۋلىق جاعدايى، الداعى جوسپار، جوبالارى. ءبارىن بىلەدى. بىلمەسە دە بىلگەندەي كورىنەدى. ەركىندىككە شىققاننان بەرى كۇندەلىكتى ءباسپاسوز بەتىنە ارا-تۇرا عانا قارايتىن، راديو تىڭدامايتىن، تەلەديدار كورمەيتىن مەن ءۇشىن. ايتەۋىر الدەقانداي وبلىس اكىمدەرىن، الدەبىر مينيسترلەردى دۇرىس ورنالاستىرعاننان بەرى، وزىمە قاتىسسىز بولسا دا، قىزىق كورىپ، ءۇنسىز، جاۋاپسىز قۇلاق تۇرەم. اۋەلدە بۇل جابىسقاق تاسكەنەدەن قالاي قۇتىلام دەپ ويلاۋشى ەدىم، كوڭىل كوتەرۋ، ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن جارامساق پەن وسەكشى دە كەرەك كورىنەدى. پايداسى بولماسا دا، زيانى جوق. سويتسەم، ەرمەك قانا ەمەس ەكەن. ءبارىن الدىنالا ءبىلىپ وتىراتىن، سىمسىز، ەلەكترونسىز، وزگەشە اقپارات كوزى. ءبىر كۇنى اپتىعىپ كەلدى. كەلە سالا قولىمدى الىپ، قىسا سىلكىلەپ، ەزۋى دىمدانا سويلەپ تۇر.

– ءجون-اق، ءجون-اق، قايىرلى بولسىن! – دەيدى. – ءبىزدىڭ مۇكەڭ دە ماقۇل كورىپ وتىر. قولدايمىن، ءسوز وتەر، اۋىز جەتەر جەرگە تۇگەل ايتامىن دەپ. ونىڭ ءوزىنىڭ جاعدايىنا كۇمان جوق قوي. ەندى، مۇكەڭنەن سوڭ ماكەڭ وتپەگەندە كىم وتپەك. وتىرادى ەرتەڭ ەكەۋى دە قاسقايىپ، پارلامەنتتىڭ تورىندە!..

ءسوز ءمانىسى تۇسىنىكتى بولدى. مەنىڭ جارماعىم پارلامەنت سايلاۋىنا ءتۇسىپ جاتىر. نەمەسە تۇسپەك. ايتقانىنداي، وتىرادى ەرتەڭ، مىنا قاراجۇمانوۆ پەن مەن ەكەۋىمىز سياقتى بال جالاسىپ، الگى مۇكەڭ، ياعني قاسا نادان ءمۇشتار ماقانوۆپەن قاتار. ايتپاقشى، مۇكەڭنىڭ ءوزىنىڭ قايتا وتۋىنە قانداي… قايتادان سايلاۋعا تۇسۋىنە قانداي سەبەپ بار؟..

– سايلاۋ… سايلاۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن جوق سياقتى ەدى عوي. جاڭا پارلامەنتىمىزگە ەكى-اق جىل…

– ءپالى، اعاسى! بۇل دۇنيەدەن مۇلدە حابارسىز ەكەنسىز عوي. ول – ەندى جاڭا پارلامەنت ەمەس، ەسكى پارلامەنت. تاراپ كەتكەنىنە ايدان استى ەمەس پە. تارادى، نەمەسە تاراتىلدى. ايتەۋىر الدەنەدەن ۇلكەن كىسىگە جاقپاي قالسا كەرەك. سودان سوڭ وزدەرى، دەپۋتاتتارىڭىزدىڭ وزدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى مالىمدەمە جاساپ، مىنبەردى بەرمەي، رەفورماعا، جاڭالىققا بوگەسىن بولىپ وتىرمىز، تارايمىز دا تارايمىز دەپ… اقىرى، تاراتىلىپ تارادى. اقىماق قوي. تاراعانىن ايتپايمىن، تاراۋدان بۇرىنعى، قيعاش، ءتىپتى قارسى كەتكەن كەيبىر ارەكەتى. ەندىگى پارلامەنت اقىلدىراق بولادى.

– تاڭ قالارلىق جاعداي… – دەدىم مەن توسىن حابارعا شىنىمەن تاڭىرقاپ.

– تاڭداناتىن ەشتەڭە دە جوق. دەموكراتيا دەگەنىڭىز وسى. ەندى سول، كوزىمىزدى قۇرتايىق دەپ، مىنبەردەن ارقىراعان اعايىندار، بۇرىنعىدان دا كورنەكتى بولۋ ءۇشىن تۇگەلدەي قايتا تۇسپەك. اتاسىنىڭ باسى. كوبى وتپەي قالادى. ارينە، ءبىزدىڭ مۇكەڭنىڭ جاعدايى باسقاشا. جاڭادان، ءبىرىنشى رەت تالاپ ەتىپ وتىرعان ماكەڭە دە كۇمان جوق.

– سايلاۋشىلار… – دەدىم، اۋزىما باسقا ءسوز تۇسپەي، – سايلاۋشىلار شەشپەي مە بار ماسەلەنى؟..

– ءويبۇۋ، اعاسى!.. – دەدى قاراجۇمانوۆ ءبىر زامانداعى قازاق قاتىندارىنشا، سول قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن بەتىن باسىپ. – عىلىمنان باسقا ەشتەڭەدەن حابارى جوق شىن دانىشپان ءسىز عانا! – لەكىتە كۇلىپ الدى. – ءبىزدىڭ سايلاۋ دەگەن – سىرتقى كوزگە عانا. ايتپەسە، ءبارى جوعارىدان شەشىلەدى. وتكەن ۇلكەن ناۋقاندا دا سولاي بولعان… سولاي جوسپارلانعان. العاشقى تاجىريبە عوي. ناتيجەسىندە كەيبىر جەردە تيەسىلى نۇسقاۋ اياقاستى قالىپ، كولدەنەڭ ءبىر كىسىلەر ءوتىپ كەتىپتى. ء«بىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەندەي، اقىرى مىناۋ. ەندى ءبارى تاپ-تۇيناقتاي بولادى. جوعارىدان تۇسكەن ءتىزىم بويىنشا. جەتپىس جەتى دەپۋتاتىڭىز تۇگەل. وتكەندەگى قاتە قايتالانبايدى. بىراق ەندى، شىنىن ايتساق، ماكەڭنىڭ جاعدايى ءسال-ءپال كۇردەلى. ءتورت كىسى ءتۇسىپ وتىر. ماسەلە كىسىنىڭ سانىندا ەمەس. قالعان ۇشەۋى – جەرگىلىكتى. ال ماكەڭ ەندى… بوتەن عوي. جات جەرلىك.

– جات جەرلىگى قالاي! – دەدىم مەن.

– ءبىزدىڭ وبلىسقا ارقادان اۋىپ كەلدى ەمەس پە؟ ارعىن عوي!

مەن دىمىم ءبىتىپ، باقىرايىپ وتىرىپ قالسام كەرەك.

– قورقاتىن ەشتەڭە جوق، – دەدى قاراجۇمانوۆ مەنى جۇباتىپ. – ارعىن دا قازاق. ونىڭ ۇستىنە، انىق، ۇلكەن تىزىمدە بولسا كەرەك… وتەدى، كۇمانىڭىز بولماسىن.

– سوندا… – دەدىم، باۋىرىمنىڭ «بوتەندىگى» تۋرالى كوكەيدە تۇرعان ساۋالدى سىرتقا شىعارۋدىڭ ءوزىن ۇيات كورىپ، – سوندا… ماسەلەن، سەنىڭ تىزىمىڭە قاراماستان، سايلاۋشىلار تۇگەل قارسى داۋىس بەرسە…

– ءبىزدىڭ سايلاۋشى وكىمەت كىمدى قولداسا، سونىڭ جاعىندا. جاقتاماسا، سايلاۋشىلار جاقتاماس، ەسەپ كوميسسياسى جاقتايدى. اۋەلگى كەسىم انىق بولسا، سوعان وراي شەشىم دە انىق…

– تۇسىنىكتى، – دەدىم مەن. – ايتسە دە…

– قايتسە دە كۇمانسىز، – دەدى قاراجۇمانوۆ كەلتەسىنەن ءتۇيىپ.

اراعا اپتا تولماي، وتكەندەگىدەي تىم كوتەرىڭكى ەمەس، سالبىراماسا دا، سالىققان كەيىپتە كەلدى. دۇنيەنىڭ اۋىر سالماعى ءبىر باسىندا تۇرعانداي.

– وسى ءبىزدىڭ وكىمەتىمىز قىزىق، – دەدى. – دەموكراتيا دەپ داۋرىعادى، وزدەرى باستاپ بۇزادى. حالىقتىڭ قالاۋى دەگەن قايدا. مىنە، ماركەنت سايلاۋ وكرۋگىندە دە ماسەلە ۋشىعا باستاعان سياقتى. كۇمانسىز ليدەر – ماكەڭ ەدى عوي – مارات قازىبەكوۆ. ءالى دە الدا. بىراق جەر استىنان جىك شىعىپ… ءبىر ورىس – ەسكى پارتيا قايراتكەرىن تاۋىپ الىپتى. بۇرىن وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان، سوڭعى قىزمەتى – وبلىس اكىمنىڭ ورىنباسارى. سيدوروۆ، پەتر يۆانوۆيچ. ءسىرا، اكىمشىلىكتەگى شارۋاسىن تۇگەندەپ بىتكەن، ەندى بار بايلىعىن بەكىتۋ جانە ەنتىگىن باسۋ ءۇشىن وزا شاۋىپ، جۇمىسى جوق، جانى تىنىش جەردە شالجيىپ وتىرماق. ونىڭ ۇستىنە، سورعا قاراي، جالعىز ورىسقا قارسى – ءتورت قازاق…

– قالايشا… سور بولادى؟ – دەدىم مەن تاڭ قالىپ.

– تاعى ءبىر ورىس، تىم قۇرسا وزبەك تاۋىپ الۋ كەرەك ەدى، – دەدى قاراجۇمانوۆ شىنىمەن كۇيىنىپ. – جىگىتتەر بىلمەيدى عوي ءىستىڭ ءمانىسىن…

– نە ءمانىس؟ – دەپپىن سول اڭىرعان قالپىمدا. – جالعىز ورىس ءتورت قازاقتى…

– كىلتيپان سوندا بولىپ تۇر عوي، – دەدى قاراجۇمانوۆ ەندى ماعان تاڭىرقاي قاراپ. – ءتىپتى، ەشقانداي ءتىزىمسىز-اق… داۋىسقا تۇسكەندە ازعانا ورىس تۇگەلدەي تۋىسىن جاقتايدى. ءبىر دەپ قويىڭىز. ۇزىن سانى اجەپتاۋىر وزبەك، ولار دا… قازاققا قارسى داۋىس بەرەدى، ياعني ورىسقا. ەكى دەپ قويىڭىز. ۇشىنشىدەن – قالعان، بۇكىل ەلەكتوراتتىڭ جەتپىس پايىزىن قۇرايتىن قازاقتىڭ داۋىسى جاڭاعى تورتەۋگە تەڭدەي بولىنگەندە… ون بەس پە، جيىرما ما؟ اسسا وتىز عانا تيەدى قازاققا. ورىسىڭ ورعي سەكىرىپ ءوتتى دەي بەر.

– ەسەپ كوميسسياسى نە بىتىرەدى؟ – دەپپىن، قانىم قىزىپ، ماناعى ءوزىم تەرىس كورگەن جامان تالدى قارمانىپ.

– ەسەپ كوميسسياسى؟ جەتپەسە، جەتكىزىپ جىبەرەدى. سول ءۇشىن وتىر. جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ. ءارى بىزدە ۇلتارالىق تاتۋلىق ساقتالۋى كەرەك…

– قازاقتىڭ ەسەبىنەن… – دەدىم مەن.

– ونسىز دا ەسەبىمىز تۇگەل ەمەس پە، – دەدى قاراجۇمانوۆ. – شىلعي قازاق وتىرعان جەردەن ورىس وتسە، بۇل – بىزدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ ايقىن مىسالى بولار ەدى دەيدى ءبىزدىڭ مۇكەڭ. ال ماكەڭ… ءالى بەلگىسىز نارسە. ونىڭ ۇستىنە، سيدوروۆتىڭ بوساعان ورنىنا بارادى دەگەن قاۋەسەت شىقتى. انىعى دا سول بولار. ءتىپتى جاقسى ەمەس پە. ناعىز مايلى شەلپەك. – قاراجۇمانوۆ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. وزىمسىنە ارقاعا قاقتى مەنى.

بىراق مەن كۇلە المادىم. تۋىسىم ءۇشىن بە، تۋعاندارىن كەرى تارتقان قازاق ءۇشىن بە، سونشاما جايسىز كۇيگە ءتۇسىپپىن.

قازاق ءتىلدى، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدى ءجىتى قاداعالاۋعا كوشتىم. باسقا ەمەس، الداعى پارلامەنت سايلاۋى. جارماعىما قاتىستى جاعدايدى ءبىلىپ تۇرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، جاڭا ەلدەگى جاڭا سايلاۋدىڭ ءمان-ماعناسىن اڭداپ، وتكەن تاريحقا جالعاس كەلەشەك كۇننىڭ سۇلباسىن تانۋ ءۇشىن. ۇمىتكەرلەردىڭ ۇستانعان پلاتفورمالارى كەرەمەت. كىم سايلانسا دا، اتالى ەل مۇلدە تۇرلەنىپ، بۇكىل الەمنىڭ الدىنا شىعاتىن سياقتى. قاسقىر دا توق، قوي دا امان، باي مەن كەدەيدىڭ، حالىق پەن بيلىكتىڭ ايىرىمى جوق، ءبارى دە جالپاق جۇرت ءۇشىن. بىرەۋ يەن تۇكپىردەگى اۋىلدارعا داڭعىل جول تارتپاق، بىرەۋ وتكەلسىز وزەنگە بەرىك كوپىر سالماق. زەينەتكەرلەر قاقىسىن ءۇش ەسە ءوسىرىپ، باسپاناسىز جۇرتتى تۇگەل ۇيمەن قامتاماسىز ەتپەك. ەندى بىرەۋلەر مۇعالىمدەردىڭ جاعدايىن كوتەرمەك، ەكىنشىلەرى دارىگەرلەردىڭ جالاقىسىن ارتتىرماق. اۋىلداعى جۇمىسسىزدىقتى جويىپ، قالاداعى پاتەر اقىسىن كەمىتپەك. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ اۋداننان تۇسكەن دەپۋتات، ازىرشە دەپۋتاتتىققا كانديدات، باياعى اتومدىق سىناقتار كەزىندە مىڭ جىلعا ۋلانعان، تىرشىلىك ءۇشىن جارامسىز عانا ەمەس، قاتەرلى بولىپ قالعان، ەۋروپانىڭ ورتاشا ءبىر مەملەكەتى ەركىن سيارداي كەڭبايتاق جەردى تۇگەل دەزاكتيۆاتسيا جاسايمىن، تەرمويادرولىق جارىلىس زاردابىنان ءبىرجولا تازارتىپ، بۇدان قىرىق جىل بۇرىن كوشكەن ەلدى ەجەلگى مەكەنىنە قايتا قوندىرام دەگەن ۋادە بەرىپتى. ال ءوزىمىز تۇرعان الماتىدان تۇسكەن ءبىر ۇمىتكەر، الدە ينجەنەر، الدە كاسىپكەر، ايتەۋىر ەسەبى تۇگەل، اقىل-ەسى ارتىق قارا قازاق، ەگەر مەن دەپۋتات بولىپ سايلانا قالسام، پراۆوسلاۆ حريستياندارعا باياعى پاتشا زامانىندا سالىنعان، قازىر مۋزەي عيماراتى بولىپ تۇرعان ورتالىق شىركەۋدى قايتارىپ اپەرەم، ونىمەن توقتامايمىن، قالانىڭ جاڭا، اسەم قۇرىلىستى، حالقى مول ءبىر ايماعىندا ودان دا ۇلكەن شىركەۋ سالامىن، ونىمەن دە شەكتەلمەي، جاراتقاننىڭ ىقىلاسى تۇسكەن تاڭداما حالىق، بۇكىل تاياۋ شىعىستى تەپكىگە كوندىرىپ، امەريكانىڭ ءوزىن ىرقىنا جۇرگىزىپ وتىرسا دا، ءبىز تاراپتا ءالى دە قىسىم، قاعاجۋ كورىپ كەلە جاتقان ۇلى جويىت حالقىنىڭ از دا بولسا ءماز تۋىسقان وكىلدەرىنە ساۋلەتتى سيناگوگا تۇرعىزىپ بەرەم دەپتى. ءيا. قايسى ءبىرىن ساناپ بىتەرسىڭ. ايتىلماعان ۋادە، ورناتىلماعان ۇجماق قالماپتى. تەك اعاشقا توقاش وسىرەم، سۋدى سۇتكە اينالدىرام دەگەن سەرت قانا بولماپتى. سودان سوڭ، ءيا، عىلىم مەن مادەنيەت جوق. ەشكىم اۋىزعا الماعان. قۇلاپ، قۇردىمعا كەتكەن سالانى قايتا كوتەرۋ مۇمكىن ەمەسىن ەڭ ءورشىل ۇمىتكەرلەردىڭ ءوزى مويىنداپ وتىرعانداي. شىنىندا دا، ءدال قازىر ءبىزدىڭ ەلدە وزىڭە عانا ءتان تاريحىڭ مەن ادەبيەتىڭ تۇرىپتى، جالپى ادامزاتقا ورتاق، ءتىپتى، كۇندەلىكتى تىرشىلىك ءۇشىن قاجەتتى حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، ەڭ اياعى مەديتسينا دەگەن ءتارىزدى عىلىمدار كىمگە كەرەك. ونسىز دا ارام تاماق، اۋىر سالماق، ازعانا جالاقىمەن بولسا دا مەملەكەت موينىندا وتىرعان زيالى قاۋىمنان نە پايدا. حوش. جەتىسكەن، جەتكەن جەرىمىز وسى ەكەن. جانە بىتكەن جەرىمىز. اۋەلدە ءوز تۋىسىمنىڭ جاعدايىن سارالاۋدان باستالعان اۋەستىك وسىنداي تەرىس قورىتىندى، ءۇمىتسىز تۇڭىلىسكە باستاپ اكەلگەن.

تۋىس دەمەكشى، ءبىزدىڭ ماكەڭنىڭ سايلاۋ باعدارلاماسى باسقا جۇرتپەن سالىستىرعاندا تىم جۇپىنى كورىنگەن. بىراق قيسىنسىز لەپىرمە، ءتۇپسىز وتىرىك ەمەس، ناقتى، ءوتىمدى، ورىندالۋعا مۇمكىن جاعداياتتار. ماسەلەن، باسقا ۇمىتكەرلەر سياقتى ءبىزدىڭ جارماق تا ءوزى ءتۇسىپ وتىرعان اۋدان حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرماق. قالاي ارتتىرماعى كورنەكى ايتىلعان. جۇرتشىلىق ءۇشىن جاڭا تابىس كوزى – قوسىمشا جۇمىس ورىندارى عانا ەمەس، ءونىمدى، ءتۇسىمدى، بار قاجەتى وزىنەن تابىلاتىن جەرگىلىكتى تەرى زاۋىتى، ەت، ءسۇت تاعامدارى كومبيناتى، ارزانقولدى بىرنەشە قوعامدىق اسحانا اشىلماق. ياعني جۇرتتى دا جارىلقايدى، ءوزىنىڭ بيزنەسىن دە كوتەرەدى. قارىمتاسىز ءىس-شارالار دە ۇمىت قالماپتى. ەكى مەكتەپ سالادى. ءبىرى – قازاقشا-ورىسشا، ءبىرى قازاقشا جانە اعىلشىنشا. بۇل مەكتەپكە جاڭادان تارتىلعان مامانداردىڭ اۋەلگى ءۇش جىلعى بار شىعىنىن، تۇرعىن ءۇي-جايىمەن قوسا، ءوزى كوتەرىپ الماق. وقىپ وتىرىپ، وي، ءجون-اق، جارايسىڭ دەپ ريزا بولماسقا ءاددىڭ جوق. سەنىڭ.

ال حالقىڭ… ماكەڭدى جانە باسقالاردى تارازىلاپ، داۋىس بەرۋشى حالقىڭ حوش كورە قويماپتى. حوش كورسە دە تۇگەل ەمەس. اقىرى، بىلگىر قاراجۇمانوۆ ايتقانداي، ورىس پەن وزبەكتىڭ وتىز ەكى پايىز داۋىسىن سيدوروۆ الدى. قالعان قازاق تورتكە ءبولىندى. تەڭدەي ەمەس، ارينە. بىرەۋگە ازىراق، بىرەۋگە كوبىرەك. ءتاۋىر دەگەن ماكەڭ – جيىرما توعىز. قالعاندارى ءتىپتى تومەن. قالاي ايتساڭىز دا ءبىز وزعان سياقتىمىز. قازىبەكوۆ سيدوروۆپەن قاباتتاسىپ، سايلاۋدىڭ ەكىنشى ساتىسىنا جىبەرىلدى. ءبىر ايدان سوڭ وتپەك قوسىمشا سايلاۋدا كۇمان جوق سياقتى كورىنگەن. وزىنىكى بار، وزگەنىكى بار، سىرتتا قالعان الپىس، جەتپىس پايىز تۇگەلدەي ماكەڭە تيەسىلى بولۋعا كەرەك ەدى. بىراق ءبارى باسقاشا شىقتى. الدە جارلىقتى نۇسقاۋ ما، الدە شىنىمەن-اق سولاي ما، الپىس پايىزدى سيدوروۆ الدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، تۋرا الپىس ەكى. داۋ-دامايسىز، ايقىن باسىمدىق. ءسويتىپ، ارقادان اۋعان ارعىننان ورىنبوردان وكىرەڭدەپ كەلگەن ورىستىڭ باعى استى. مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ وتپەي قالدى.

مەن قاپالانىپ، قايعىرماسام دا، اجەپتاۋىر كۇيزەلگەن سياقتىمىن. تۇتاس ءبىر اپتا ۇيرەنشىكتى جۇمىستان قول ءۇزدىم. دەمالىس ەمەس، ەس جيۋ ءۇشىن. ال ماكەڭ… سايلاۋ وتە سالا ۇسىنىلعان ۇلكەن قىزمەت – وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى دەگەن، بىلگىر قاراجۇمانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ناعىز مايلى شەلپەكتەن باس تارتىپتى. اراعا جۇرگەن وكىلگە: «ىقىلاس-پەيىلىڭىزگە راقمەت. بىراق مەن «اجەتحانالار قاۋىمداستىعى» دەپ اتالسا دا، تەك ءبىرىنشى باسشىنىڭ ورنىنا عانا بارام،» – دەسە كەرەك. ونىمەن توقتاماعان. وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتىندە ارنايى مالىمدەمە جاسايدى. مۇلدە باسقا سارىن، باسقا مازمۇنداعى. اۋەلى وزىمەن باسەكەگە تۇسكەن پەتر يۆانوۆيچ سيدوروۆتى قۇتتىقتاپتى. سايلاۋ ءادىل وتكەن كورىنەدى. ەلىمىزدە بەرىك ورناپ كەلە جاتقان دەموكراتيالىق ءۇردىستىڭ جارقىن كورىنىسى. پارلامەنتكە وتپەگەنمەن، ءوزىن دە ۇلكەن جەڭىسكە جەتتىم دەپ ويلايدى. وتىز سەگىز پايىز دەگەن – اسا قوماقتى كورسەتكىش، ەسەپتەپ كەلگەندە، پالەنباي مىڭ ادام. بارىنە دە راقمەت. قارسى داۋىس بەرگەن اعايىندارعا جانە وكپە جوق. كىمدى تاڭداۋ – اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. سايلاۋشىلاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا جەتىسپەي جاتقان جاقتارىم بولسا، ونىڭ ءبارى الداعى ومىردە ەسكەرىلەدى. مەن حالقىما جاساعان قىزمەتىمدى ودان ءارى جالعاستىرا بەرەم دەپتى. سونىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – كەشەگى، سايلاۋالدى باعدارلاماسىنان باس تارتپايدى. قولىندا ناقتى تەگەرشىك بولماعاندىقتان، تۇگەلىمەن جۇزەگە اسىرا الماس، بىراق وزىمە تىكەلەي قاتىستى ۋادەنىڭ ءبارىنىڭ ۇددەسىنەن شىعام دەپتى. بالكىم، ارتىعىمەن. كەيبىر، سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە جۇكتەلگەن اماناتتارمەن قوسا.

ىرعاتىلىپ وتىرماي، قولما-قول ناقتى ىسكە كىرىستى. قالاي ايتساڭىز دا وزا شاپقان سيدوروۆ دەپۋتاتتىق مانداتىن قولىنا العان كۇنى، ءوزى وتپەي قالعان سايلاۋ وكرۋگىنىڭ ۇيتقىسى، اۋدان ورتالىعى ماركەنتتىڭ ازعانا ورىس وتىرعان ايماعىندا جاڭا شىركەۋدىڭ ىرگەتاسىن قالاعان. قىس ورتاسىندا باستالعان شۇعىل جۇمىس جاز ورتاسىنان اسپاي جەرىنە جەتىپ، بۇرىنعى، كوزگە قوراش ەسكى شىركەۋدىڭ كەلىستى ساياباعىندا ەڭسەلى جاڭا قۇرىلىس بوي كوتەرگەن. ياعني، ۋاعدادان تىس جۇزەگە اسقان شارۋا. ايتىلعان ءسوز دە ۇمىت قالماپتى. سول جىلى ەرتە كوكتەمدە وزبەك اعايىندار تىعىز قونىستانعان ەكى اۋىلدا ارقايسىسى سەگىز ءجۇز بالالىق ەكى مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى قاتار باستالعان، جانە كەزەكتى وقۋ جىلىنىڭ العاشقى كۇنى بار شارۋاسى ءبىتىپ، ەسىگىن ايقارا اشقان. ءبىرى – وزبەك-ورىس مەكتەبى، ەكىنشىسى – وزبەك-اعىلشىن مەكتەبى. قازاق تا قۇر قالعان جوق. اۋدان تۇگىلى، وبلىستا جوق، شاعىن تەرى زاۋىتى ىسكە قوسىلدى. ەت كومبيناتى اشىلدى. ءسۇت كومبيناتى مەن ارزان اسحانالار عانا كەيىنگە قالعان.

مىنە، ءبىزدىڭ ماكەڭ ءوستىپ، قازاققا يشارا عانا جاساپ، ونىڭ ەسەسىنە ورىس پەن وزبەكتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ جاتقان كەزدە ءوزىن وتكىزگەن سايلاۋشىلارعا ات ءىزىن سالماعان، جانە بار ۋادەسىن ۇمىتقان سيدوروۆ پەتر ءيۆانوۆيچتىڭ ارتى قوزعالعان. ياعني، وبلىس اكىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ وتىرعان كەزىندەگى قىلمىستى ىستەر. اساپ جەگەن، الا بەرگەن، انانى قارپىپ، مىنانى جالماپ، ءبارىن بۇلدىرگەن، قۇرتقان. جانە باسقالارداي ەمەس، بۇركەمەسىز ءھام قيسىنسىز جاساعان. ءتىپتى، تىكەلەي باستىعىن اتتاپ كەتە بەرەدى ەكەن. جەرگىلىكتى ولشەممەن العاننىڭ وزىندە جەمىت شىقتى. سول، تۇرعىلىقتى تەرگەۋ ورىندارىنان باستاپ كوتەرىلگەن، وبلىس اكىمى دەم بەرگەن قىلمىستى ءىس ۇلعايا كەلە، مۇلدە ۋشىقتى. كولدەنەڭ جۇرت جەگەنى ءۇشىن ەمەس، كەزىندە ءبولىس جايىن ۇمىتقاننان، ايتپەسە، ونى استار قىلمايتىن الىپتار دا بار دەسىپ ءجۇردى. بىراق كىم تۋرالى نە ايتىلمايدى. نەگىزگى سەبەپ – سول سيدوروۆ وبلىسقا، ەندى ءبىرىنشى رەتىندە ورالماق ەكەن دەپ تە سوقتى. اناسى دا راس، مىناسى دا ىقتيمال دەگەن، ماعان تيەسىلى اقپارىن جەتكىزگەن قاراجۇمانوۆ. تىم اسىپ كەتىپ ەدى، ەندىگى جاعدايى اۋىر. بىراق بۇقارالىق باسپاسوزدەن ءوتىپ، ەلدىڭ باس پروكۋرورىنىڭ الدىنا جەتكەن ماسەلە جۇزەگە اسۋى ءۇشىن… كۇدىكتى قايراتكەردى ەڭ الدىمەن عۇزىرلى دەپۋتاتتىق مانداتتان ايىرۋ كەرەك. بۇرىن ءبىزدىڭ تاجىريبەدە بولماعان جاعداي. جانە ءبىر باستالىپ كەتسە، ادەتكە اينالۋى تاعى مۇمكىن. ماسەلە كوتەرىلسە دە، كۇن تارتىبىنە قويىلمادى. قويىلعان كۇننىڭ وزىندە اقىرى كۇماندى بولاتىن. بۇل ەكى ورتادا سيدوروۆ تا قاراپ وتىرماعان. تۋرا رەسەيگە، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءالى دە اتى ايبارلى ماسكەۋگە تارتقان. كەيبىرى سوۆەت زامانىنان جالعاس، ەندى ءبىرى وسى تاراپتان كەتكەن، بيلىككە جاقىن، نەمەسە سول بيلىكتىڭ بەل ورتاسىندا وتىرعان اعايىننان اراشا سۇراپ. مالىمدەمەسى مەن سۇحباتى قاتار جەتتى. قازاقستانعا قانشاما جىل ەڭبەگى سىڭگەن. كەشە سايلاۋدا جالپى جۇرت قولداعان. ەندى سول ناۋقاندا جەڭىلىپ قالعان ۇلتشىلدار كوتەرىپ وتىرعان، ويدان قۇرالعان، قيسىنسىز جالا. ياعني، ورىس بولعاندىعى ءۇشىن جاپا شەكپەك. ارينە، جوعارىدان قولداۋ بار، ەندى تومەننەن تىرەۋ تابادى. سيدوروۆ ماسەلەسىنە جالعاس ورىس ماسەلەسى كوتەرىلىپ، وعان رەسپۋبليكاداعى ورىس قاۋىمداستىعى ءۇن قوسىپ، مۇنداعى ەكى تىلدەگى رەسمي ءباسپاسوز اقتالىپ، ايتەۋىر توتەنشە ىرىڭ-جىرىڭ اماندىق، تىنىشتىقپەن تىندى. سيدوروۆ ءۇشىن عانا ەمەس، ونى ورىنسىز قۋدالاماق بولعان ءبىزدىڭ اعايىندار ءۇشىن دە. اقىرى قۇلان-تازا شىققان، تاريحي وتانداعى ابىرويى كوتەرىلگەن پەتر يۆانوۆيچ قيىر شىعىس، قىتايمەن شەكتەس وڭىردەگى شاعىن، بىراق شۇعىل وركەندەپ كەلە جاتقان ءبىر ءوندىرىستى قالاعا اكىم بولىپ بەكيدى. ناتيجەسىندە قازاقستان ازاماتتىعىمەن قاتار، وزىنە ەندى مۇلدە كەرەك بولماي قالعان دەپۋتاتتىق مانداتتان دا باس تارتادى.

ءسويتىپ، ارادا ون ەكى اي وتپەي، بوساپ قالعان دەپۋتاتتىق ورىنعا جاڭا سايلاۋ جاريالاندى. تاعى دا بەس كىسى شار سالعان. وتكەننەن ايىرماسى – تۇگەل قازاق. بىرەۋى، ارينە، ءبىزدىڭ مارات. بۇل جولعى داۋىس تا بەسكە بولىنگەن. وتكەندەگىدەي اۋمالى ەمەس، تەپە-تەڭگە جۋىق. ماراتتىكى ءسال باسىمداۋ – ءتورتتىڭ بىرىنەن ازعانا ارتىق – ون توعىز پايىز. قازاقتار بەرگەن داۋىس. بۇعان بۇرىن سيدوروۆقا تيەسىلى بولعان ورىس پەن وزبەكتىڭ وتىز ەكى ۇپايىن قوسىڭىز. تۋرا ەلۋ ءبىر بولىپ شىقتى. ەلۋ ءبىر پايىز – العاشقى تۋردىڭ وزىندە تولىق جەڭىسكە جەتتى دەگەن ءسوز! راس، تاعى دا كۇڭكىل شىققان. ەلۋ ءبىر ەمەس. ون-اق پايىز. اسسا. ونىڭ ءوزى جاقىن قايىن جۇرت، الىس-بەرىس سىبايلاستار دەگەن. بىراق سوعان قوسىمشا وزبەك پەن ورىستىڭ وتىز ەكىسىنە ەشكىم دە داۋ ايتا الماعان. ناتيجەسىندە قالعان تورتەۋدەن ءبارىبىر كوپ الىپ تۇر. ياعني، بۇل جولى جوعارىدان انىق تۇسكەن جارلىق-نۇسقاۋ بويىنشا كوتەرىڭكىرەپ جىبەرگەننىڭ وزىندە العا شىعادى. سوندىقتان ەسەپ-سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ جەتپىس-سەكسەن ەمەس، ءتىپتى، الپىس تا ەمەس، يمان-تارازى ەلۋ ءبىر پايىزىنا كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءوزى ۇيات ەدى.

تيەسىلى تۇعىرىنا قونار-قونباستان ءبىزدىڭ جارماق بۇكىل پارلامەنتتى، سول ارقىلى بۇكىل رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز جانە ەلەكتروندى اقپاراتتى دابىلداتا باستادى. بەلگىلى ساياساتكەر ءمۇشتار ماقانوۆپەن تىزە قوسقان سوڭ ولشەۋسىز كۇشەيگەن. البەتتە، ۇلكەن كىسىنىڭ جول-جوباسىنا قايشى كەلمەيدى، كەرىسىنشە، ءاربىر كورىنىسىندە قولداپ، ماقۇلداپ، اتاپ وتىرادى، ال قالعان بار ءىسى – قازاققا قايشى، قايشى بولعاندا، كوپە-كورنەۋ ەمەس، قيالاي تارتقان، باسقاعا بۇرعان، اينالىپ كەلگەندە، ۇلتتىڭ بولاشاعىن بۇلدىراتىپ، تىرشىلىك اۋانىن شەكتەيتىن. وزگەنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، الاشتىڭ تىنىسىن تارىلتاتىن. ءوز ەل، ءوز جەرىندە وتىرعان قازاق، بايىرعى مەكەنگە سوڭعى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ جىلدا، اسىرەسە، سوۆەتتىك زاماندا توپىرلاي توعىتىلعان الپىس حالىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ سورلىسى، قۇقىقسىز، پاناسىز، كەمشىنى رەتىندە، الداعى زاماندا دا كەلىمسەك بارلىق جۇرتتىڭ تابانىندا جاتۋعا ءتيىس سياقتى. ال سىرت كوزگە ولاي ەمەس. مارات قازىبەكوۆ – رەسپۋبليكاداعى بۇتكىل حالىقتىڭ تەڭدىگى، بىرلىگى ءۇشىن، ياعني قازاقتىڭ پايداسى – ەلدەگى تىنىشتىق پەن ىنتىماق جولىنداعى كۇرەسكەر بولىپ كورىنگەن. شىنىندا دا، ازىرشە مەملەكەت شەگىندەگى جالپى جۇرتتىڭ تىم قۇرسا تەڭ جارىمىنا جەتە الماي جاتقان قازاق، قالعان قاۋىمدى تۇگەل وزىنە قارسى قويىپ السا نە بولماق. ونىڭ ۇستىنە، سولتۇستىكتەگى، كۇرت ءتۇسىپ بارىپ، قايتا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان قۇدىرەتتى كورشىنىڭ ريزا، حوشىن تاباسىڭ.

مارات قازىبەكوۆ ەڭ الدىمەن وسى ورىس ماسەلەسىن كوتەردى. ءبىزدى تەڭدىككە، مادەنيەتكە، بىلىمگە جەتكىزگەن ۇلى ورىس حالقى – ارىسى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ، ەكى ءجۇز جىل بۇرىن كەلىپ، ءتورت-بەس اتادان بەرى باۋىر باسقان، كەيىنگىسى – تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىندا ورنىعىپ، بالا-شاعاسى وسى جەردە تۋعان جاسامپاز حالىق ءتۇپ كوتەرىلە كوشىپ جاتىر. ورىس كەتسە كۇنىمىز نە بولماق. ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ قيىنعا تۇسەدى. ورتاسىندا ارا اعايىن، جانە اقىلشى ورىسى جوق ءۇش قازاق ءۇش جاققا تارتادى، اقىرى باسقا ءبىر شەت جۇرتتىڭ جەمى بولامىز. جوق، باۋىرلار. ءبىزدى تاستاپ كەتپەڭدەر. قيىندىق وتەدى. كۇنى كەشەگىدەي، قازاقستانداعى ورىستىڭ جاعدايى رەسەيدەگى ورىستىڭ جاعدايىنان ارتىق بولاتىن زامان تۋادى. اۋىلعا قاراڭىزدار، قالانى بىلەسىزدەر، قازىردىڭ وزىندە وسىنداعى ورىستىڭ تۇرمىس كەبى قاتارداعى قازاقتان ىلگەرى. كەتپەڭىزدەر ءبىزدى تاستاپ. بىزدە تەك ورىس قانا ەمەس، بۇكىل سلاۆيان تەكتى قاۋىمعا قۇرمەت زور. از-ماز شىداڭىزدار، ۋكرايندار ۋكرايناداعىدان، بەلورۋستار بەلورۋسسياداعىدان ارتىق تۇرمىسقا جەتەدى. ول جاقتاعى احۋال دا كۇردەلى. بىزدەگى قيىندىق بارلىق جەردە بار. جىلى ورىندى سۋىتپاڭىزدار. ورىس-ورمان، ءبىزدى اياڭىزدار دەپ زار توكتى. بىراق ورىس-ورمان توقتاماعان. ۇدەرە كوتەرىلىپ، تاريحي وتاندارىنا قاراي جول تارتىپتى. مەيلى. ودان ءارى كەتسىن. نەگىزگى ماقسات ورىندالدى. ءبىزدىڭ ماراتتىڭ ۇلتتىق تار ورىستەن ادا، اقىل-پاراساتى مول، ەلدىڭ الىس بولاشاعى ءۇشىن قام جەگەن ازامات، ەڭ باستىسى – ورىسشىل، ورىسشىل ەمەس، ناعىز ينتەرناتسيوناليست دەگەن اتاعى شىقتى. جىگەرلى، جاڭا تۇلعاعا رەسەي ءباسپاسوزى نازار اۋدارىپ، قاجەتتى، پايدالى كىسى رەتىندە ول تاراپتا ۇلكەن ەسەپكە كىردى. ال ءوز ىشىمىزدە، شاراسىزدىق پا، ەرىكتى تاڭداۋ ما، قايتكەندە دە كوشپەي قالعان ورىس-ورمان وزدەرىنىڭ جوعىن جوقتاۋشى عۇزىرلى قايراتكەر مارات قازىبەكوۆتىڭ اتى-جونىنە قانىعىپ، الدا قانداي جاعدايدا بولماسىن قولداۋعا، قوستاۋعا ءازىر بولدى.

ورىس ماسەلەسى دابىلداي كوتەرىلىپ بارىپ سايابىر تارتقاندا، ياعني ۇتىمدى جۇمىستىڭ بار جەمىسى قورجىنعا تۇسكەن سوڭ تارانشى ماسەلەسىن كوتەرىپ ەدى. كورشىلەس شىن ەلىندە تەپەرىش كورىپ وتىر، ۇلتتىعىنان ايرىلىپ بارا جاتىر، ءتىلى ۇيلەس، ءدىنى ورتاق قارىنداس قاۋىم، اتالارى ارعى بەتتەن اۋىپ، ءبىزدىڭ باۋىرىمىزعا كىرگەلى ءجۇز جىلعا تارتتى، ياعني ەلدەگى بايىرعى جۇرت، ەندىگى ۋاقىتتا تەڭدىكتە عانا ەمەس، كەڭدىكتە تۇرعانى ءجون. قازاق جەرى ولارعا دا ورتاق. ورتاق قانا ەمەس، تيەسىلى. مىنە، ەندى اكىمشىلىك جاڭا بولىنىستەر نەگىزىندە كەيبىر اۋداندار تاراتىلىپ، كەيبىرى قوساقتالىپ جاتقان كەزدە تارانشى اعايىنداردىڭ اتاۋلى جالعىز اۋدانىنا دا قاۋىپ تونگەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل قالاي؟ تۋىستاس تارانشىعا نەگە قىسىم كورسەتەمىز؟ بولمەۋ كەرەك، كەرىسىنشە، ىرىلەندىرۋ قاجەت. كورشىلەس قازاق اۋداندارىنداعى، ءبىرلى-جارىم بولسا دا تارانشىلار قونىستانعان اۋىلدار ەسەبىنەن جەرىن كەڭەيتىپ، حالقىن كوبەيتۋ كەرەك جانە بار بيلىگىن وزىنە بەرۋ شارت. ايتپەسە، اعايىن اراسىندا الالىق تۋادى… ەكپىندى ساياساتكەردىڭ پارلامەنت مىنبەرىنەن وكىمەتكە تۇسىرگەن بۇل جولعى تالابى تۇگەلدەي بولماسا دا ورنىنا كەلدى. شارۋاشىلىق ورايى، جەر جاعدايى جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى تۇتاس وبلىستار تاراپ، اۋداندار الماسىپ جاتقاندا، قايتا قۇرىلۋعا ءتيىس تارانشى ورنىندا قالدى، تاقاۋ توڭىرەگىنەن جاڭا جەر الماسا دا، اۆتونوميا اتانباي-اق وزىندىك بيلىككە كوشتى. بۇل وزگەشە قۇرىلىم شەگىندەگى جالپى جۇرتتىڭ تەڭ جارىمىنان استامىن قۇرايتىن بايىرعى قازاق وتارلىق كەمشىن جاعدايعا تۇسىرىلگەن. ۋاقاسى جوق. قازاقتىڭ وزىنە عانا قارايتىن اۋداندار از ەمەس. تۇگەل قازاق بولعان جاقتاردا وڭعانى جانە شامالى. ورىسى باسىم سولتۇستىك اۋدانداردا بىردەڭە بۇلىنە قالىپ پا. تىپ-تىنىش وتىر. مۇندا دا تىنىشتىق. الدەبىر اقىماق قازاق ورىسقا قۇل بولعانىم تۇرىپتى، ەندى تارانشىنىڭ تابانىنا ءتۇستىم بە دەپ نارازىلىق تانىتىپ، باس كوتەرە قالسا، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشى، بۇزىق رەتىندە جاۋاپقا تارتىلادى. قازىرگى، ەگەمەندىك ىرگەسىن بەكىتۋ كەزەڭىندە تىنىشتىقتان ارتىق نە كەرەك. وسى تىنىشتىق ناتيجەسىندە بۇكىل تارانشى حالقى مارات قازىبەكوۆتىڭ جولىندا جان قيۋعا ءازىر بولدى. ماكەڭنىڭ اتاق-ابىرويى شىعىس شەكارادان اسىپ، قاشعار، تۇرپانعا جەتتى. ول جاقتاعى قىستىعىپ وتىرعان قاۋىمعا قازاقستانداعى تارانشى اۋدانى ەگەمەن ەل، ۇجماق مەكەن بولىپ كورىنگەن. شىنىندا دا. ءبىزدىڭ ماكەڭنىڭ ارقاسىندا، ىدىراعالى تۇرعان جەرىندە قايتا بەكىپ، ءبىرجولا ورنىعىپ، تىنىسى كەڭىپ، تۇتاس ءبىر ايماق – قازاق ەسەبىمەن العاندا، قاتارداعى ءبىر اۋدان دەسەك تە، الەمدىك ولشەم بويىنشا، ورتا كولەمدى مەملەكەت شەگىنە جەتەردەي، ياعني بەرىدەگى ارمەنيا، ارىداعى نيدەرلاندى مەن بەلگياعا پاراپار، توپىراعى قۇنارلى، سۋى مول، قۇت-بەرەكەلى بايىرعى قازاق جەرىندە تارانشى بيلىگى ورناعان. ارينە، كەز كەلگەن بيلىك قاشاندا وزىنە تارتادى. قازاق بيلىگىنەن باسقاسى. مۇندا دا سولاي شىقتى. ايرىقشا قۇقىق العان جاڭا قاۋىم ءبارىن وزىنە يكەمدەگەن. ەندىگى، قالعانىن بىلاي قويعاندا، تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى، جەكە شارۋالار ءۇشىن جەر ءبولىس كەزىندە، حالىقتىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن قازاق مۇلدە دەرلىك سىباعاسىز قالدى. جاڭادان قۇرىلعان ايماقتاعى تالاپاي ناۋقاندا قازاققا ۇلتاراق تيمەسە، ەگىنگە، جەمىس-جيدەك، ونىسكە قولايلى، قۇنارلى جەر تۇگەل تارانشى اعايىنداردىڭ يەلىگىنە تۇسسە، وندا تۇرعان نە بار، بەتپاقتىڭ شولىنەن قىزىلدىڭ قۇمىنا دەيىن قاڭىراپ، بوس جاتقان جەردى يگەرىپ السىن قالىڭ قازاق دەپ شەشكەن، ءبولىس دابىرى جانە سوعان وراي نارازىلىق جايى قۇلاعىنا جەتكەن جوعارعى بيلىك. ءسويتىپ، الدى بۇدان توقسان جىل بۇرىن كەلىپ، سوڭى كەشەگى، سوۆەت تۇسىنداعى شەكارا دۇربەلەڭى كەزىندە عانا اۋعان، ءبارى دە كەڭ قولتىقتان پانا تاپقان كەلگىنشىلەر اتاۋلى ايماقتىڭ تولىق قوجايىنىنا اينالدى، ەجەلگى ەل يەسى، جەر يەسى قازاق – كىرىپتار، كىرمە جاعدايدا قالدى. جاڭا وتارشىلداردىڭ تابانىنا تۇسكەن بايىرعى جۇرتتىڭ نارازىلىعى – ەنشىلى ۇلەسكە، كادىمگى تەڭدىككە ۇمتىلىس ەمەس، ەلدىڭ تىنىشتىعىن كەتىرەر، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرار قىلمىس رەتىندە باعالانىپ، تيەسىلى جازاعا تارتىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، ەگەمەن ەلدەگى حالىقتار دوستىعىنىڭ جەر-الەمگە ونەگە بولارلىق جاڭا ءبىر ۇلگىسى قالىپتاسىپ ەدى. ناتيجەسىندە، وتارلىق كەپتەن قۇتىلدىق، دەربەس تۋ تىكتىك دەپ ۇرانداپ وتىرعان بايىرعى ۇلىستىڭ ۇيىقتى شىعىس شەگىندە جاڭا ءبىر اۆتونوميا – وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، ول دا ەگەمەندىككە، ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، شىن مانىسىندەگى، جاتقا جالتاقتامايتىن، ءوز جۇرتىن باسقانىڭ بودانىنا بايلاپ بەرمەيتىن، يمانى دا، نامىسى دا بار، شىن تاۋەلسىزدىككە جەتۋى كۇمانسىز تاعى ءبىر قاۋىم كۇش الىپ ەدى.

تارانشى ماسەلەسى تىنىم تاپقان سوڭ، ارادا جىل وتپەي، سارت تەڭدىگى جولىنداعى كۇرەس باستالدى. راس، تارانشى بوسقىنىنان اجەپتاۋىر بۇرىن، قازاق ورداسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە، قوقان باسقىنشىلىعى ناتيجەسىندە وڭتۇستىككە كەلىپ ورنىققان، ەڭ شۇرايلى جەرلەردى الىپ، وكىم قۇرعان سارت اعايىندار ءبىرشاما قاۋىم ەدى. مىنە، سول باۋىرلاس جۇرت قازىرگى، ەگەمەن داۋىردە كەمشىلىكتە وتىرعان كورىنەدى. شالعاي اۋداندارداعى الەۋمەتتىك جاعداي وتە تومەن. جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق ەتەك الىپ بارادى. زەينەتاقىنىڭ كەسىمدى مولشەرى جەتىمسىز. اۋىز-سۋ، وتىن، جارىق ماسەلەسى دە اقساپ جاتىر. مادەنيەت ۇيلەرى مەن كىتاپحانالار توزعان. مەكتەپتەر قۇلاعالى تۇر… وسىنىڭ ءبارى راس ەدى. بىراق كەلگىنشى سارتتار ءجيى قونىستانعان ەكى-ءۇش اۋداندا عانا ەمەس، بايىرعى قازاق جايلاعان بارلىق جەردە. ونىڭ ىشىندە، سارتتارمەن ارالاس وتىرعان قازاق اۋىلدارىندا دا. بىراق قازاق – ءوزىمىز، ەل يەسى، سوندىقتان قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك تىنىشتىق ءۇشىن ەڭ الدىمەن باسقالاردىڭ، بۇل جولى سارت-ساۋاننىڭ كوڭىلىن تابۋ كەرەك ەكەن. كوڭىلىن تاپتى، پارلامەنت شەشىمى بويىنشا، الدەنەشە ميلليون قوسىمشا قاراجات ءبولىندى. جارار، قايتكەندە دە وسى ەلدىڭ ازاماتتارى عوي. بىراق ماسەلەنىڭ ءمانىسى – ودان تەرەڭىرەك شىقتى. مەنىڭ جارماعىم الەۋمەتتىك جاعدايلاردى ۇلت ماسەلەسىمەن استاس كوتەرگەن. سارت اعايىندار وزدەرىنىڭ ۇلتتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، تاريحي وتاندارى سارتستانعا قايتادان كوشىپ كەتپەۋى ءۇشىن، ۇلتتىق جاڭعىرۋ باعدارلاماسى جاسالىپتى. ول دەگەن – وسى ايماقتا بۇرىنعى ورىس ءتىلىنىڭ ورنىن باسىپ، ءورىسى كەڭەيىپ بارا جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ ورنىنا ۇلت-ارالىق قاتىناس قۇرالى رەتىندە سارت ءتىلىن رەسمي قولدانىسقا ەنگىزۋ جانە مەكەمە اتاۋلىنى تۇگەل سارت تىلىنە كوشىرۋ، وتان تاريحى رەتىندە قازاق تاريحىن ەمەس، سارت تاريحىن وقىتۋ… مىنە، وسى ماڭىزدى شەشىمنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋعا تاپسىرىس بەرىلدى جانە بەلگىلەنگەن شارالاردىڭ ناقتى ورىندالۋىن قاداعالايتىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. ورىندالىپ جاتىر، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ءتىپتى، اۋەلگى باعدارلاما ارتىعىمەن قولعا الىنعان: سارت تەاترى اشىلدى، جاڭا سارت گازەتتەرى شىقتى، سارت حابارلارى اۋدان ەمەس، بۇكىل وبلىس بويىنشا، ورىس تىلىنەن سوڭعى ەكىنشى ورىنعا شىقتى. ال بۇل كەزدە… ارعى بەتتە، سوۆەت زامانىندا – اۋەلگى شەكارالىق ءبولىنىس كەزىندە، ودان سوڭعى تىڭ يگەرۋ، ماقتا ءوسىرۋ ناۋقانىندا، قازاقتان تارتىپ الىنىپ، ءتىلى مايدا، ءسوزى ءوتىمدى كورشىنىڭ تەلىمىنە بەرىلگەن اتا جۇرتتا قالعان قازاقتار… مەكتەپتەرى جابىلىپ، گازەتتەرىنە تيىم سالىنىپ، راديو مەن تەلەديداردان الاستالىپ، جاستارى جوعارعى وقۋعا جىبەرىلمەي، ۇلكەندەرى ارقيلى، ونسىز دا شامالى، بىراق كۇنكورىسكە سەپ قىزمەت اتاۋلىدان شەتتەتىلىپ… ەل يەسى، جەر يەسى سانالاتىن جەڭىمپاز سارت جۇرتىنىڭ تابانىندا زار يلەپ جاتقان. ول ەشتەڭە ەمەس، قايتكەندە دە شەت ەل، وسىنداعى ءوز ەلىندە عۇمىر كەشكەن، بىراق اتاۋسىز سارت اۆتونومياسى شەگىندە قالعان قازاق بۇدان بىلاي ۇلت-ارالىق سارت تىلىندە سويلەۋگە تيىستىگى ءوز الدىنا، جاس بالالارىن دا تۇگەلىمەن سارت مەكتەپتەرىنە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولعان. سونىمەن، وڭتۇستىكتىڭ ەڭ ءبىر قۇيقالى ءوڭىرى – مىڭ جىل بويى اتا-بابانىڭ قانى توگىلىپ، سۇيەگى كومىلگەن ەجەلگى قازاق جەرىندە بۇدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىنعى قوقان بيلىگى قايتا ورناعان. تۇتاس ءبىر ايماق قازاق وكىمىنەن ءبىرجولا شىعىپ كەتكەندەي ەدى.

ءبىزدىڭ جارماقتىڭ باستاۋىمەن كۇن تارتىبىنە قويىلعان جانە وڭىمەن شەشىلگەن بۇل ەكى ماسەلە – تارانشى اۋدانى، سارت ايماعى اتالىپ، ازىرشە دە-يۋرە، ياعني زاڭدى تۇردە جۇزەگە اسپاسا دا، دە-فاكتو – ءىس جۇزىندە قالىپقا تۇسكەن، ەگەمەن ەل ىشىندەگى ەكى اۆتونوميا – جاس رەسپۋبليكانى حالىقارالىق ۇلكەن بەدەلگە جەتكىزدى. باتىس الەمىندەگى وركەنيەتتى جۇرتقا قازاقستان دەگەن – شارتتى گەوگرافيالىق اتاۋ، ال قازاقتىڭ ءوزى – ۇلى ورىس حالقىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قىرىق رۋ تەكسىز تايپالاردان قۇرالىپ، تاريحتىڭ بۇرالاڭ كەزەڭىندە كەزدەيسوقتان تاۋەلسىزدىك العان كونگلومەرات، باياعى، وزگەشە قۇرىلىقتى يگەرۋ كەزەڭىندەگى وتارلىق ۆەست-ينديانىڭ ارتتا قالعان، جابايى ءبىر كورىنىسى، بولاشاقتاعى ەۋرو-ازيالىق جاڭا، ءدۇبارا حالىقتىڭ اۋەلگى شاتا-شاتپاق نۇسقاسى بولىپ كورىنگەن. شىنىندا دا، ۇلتتىق مۇددە دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، ۇلتتىق مۇرات دەگەن ۇعىمى جوق، ۇلتتىق نامىس اتاۋلىدان ادا حالىق بولا ما؟ بولسا، الەمدەگى بارلىق جۇرتتىڭ قورى ەمەس پە. ءتىپتى جاقسى. بايلىعى شەكسىز، قازىناسى قيساپسىز دەيدى. جانە وزىنە كەرەگى جوق. ال، تالا، جە. الىپ جاتتى، تالاپ جاتتى، جەپ، جالماپ جاتتى. ءبارىبىر از كورىنگەن. بولشەك. كولدەنەڭ ەشكىم جىرمىشتاماي، تۇتاسىمەن ءبىر وزىنە بۇيىرسا عوي. جىرتقىش يمپەريالاردىڭ ءبارى دە، ەڭ اقىرى، حالقى باستىعىرىلىپ، جۇرتى جاپپاي قايىرشىلىقتا وتىرعان جۇپىنى ەلدەردىڭ وزىندەگى ەتى ءتىرى الپاۋىتتار وسىلاي ويلاي باستادى. ابدەن پىسكەن، اۋىزعا تۇسكەلى تۇرعان وڭاي ولجا كورگەن اركىم-اق. ءبارى دە ەنشىلى سىباعامىز دەپ بىلگەن. اسىرەسە، سولتۇستىكتەگى، جەرى ىڭعايلاس، حالقى قورالاس قۇدىرەتتى كورشى. باسقالارداي تەزىنەن قامتىپ قالايىن، قاپيادا باسىپ قالايىن دەپ اپتىقپايدى. بۇرىنعى دالالىق ولكەدەگى جاعداي ويداعىداي. جالپى سانى ازايسا دا، ەلدەگى حالىقتىڭ قوماقتى بولىگىن قۇرايتىن تەكتەس اعايىنداردىڭ احۋالى تىم ءتاۋىر. قازىنا بايلىقتىڭ كوبى، استىرتىن بيلىكتىڭ نەگىزى سولاردىڭ قولىندا، توبەدە توپىرلاماي-اق وكىم جۇرگىزىپ، ايتقانىن قىلعىزىپ وتىر، اندا-ساندا ء«تىلىمىزدى شەكتەدى، ءوزىمىزدى قىستادى» دەپ بايبالام سالىپ قويىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىر. تەك ءناسىلى ءبىر وتانداستار عانا ەمەس. باياعى سوۆەتتى قۇراعان الپىس ۇلتتىڭ قالعان جۇقاناسى تۇگەل بۇرىنعى قوجايىن جاعىندا. بەيبىتشىل، كەلىسىمشىل كەيىنگى بيلىك قالتاراعان سايىن بۋىندارى بەكي ءتۇستى. قايتكەندە دە ارتىق سىباعا سۇرايدى. كوبىنە سۇرامايدى، تالاپ ەتەدى. ۇزىن سانى سوۆەتتىك ەكى كولحوزدان اسپايتىن كۇرىك حالقى جەتى جۇرت، ءۇش تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا جاتقان باعزىداعى وتان-جۇرتىمەن بۇگىندە شەكتەس ءارى قىرباي تۇرعان كۇلىك ەلىمەن اراداعى قانداي دا ءبىر ديپلوماتيالىق قاتىناستى ءۇزىپ، مۇنداعى كۇلىك اتاۋلىنى جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە تۇگەل دەپورتاتسيا جاساۋدى تالاپ ەتتى، بەلگىلەنگەن مەرزىمگە بەس ساعات قالعاندا، ءتۇپ كوتەرىلىپ، تاس ۇستاپ، تاياق سىلتەگەن بەتتەرى شەت ەلشىلىكتى قيراتۋعا اتتاندى; ايتەۋىر اراعا اقساقالدار ءجۇرىپ، جالىنىپ، جالپايىپ ارەڭ توقتاتقان، تىنىشتىق تولەمىنە ەكى كۇرىك كولحوزىنا تاعى دا ەمىن-تولاعاي ەركىندىك بەرىلدى. بۇدان سوڭ، وسىعان دەيىن جۋا ەگىپ، جەر شۇقىپ قانا وتىرعان، تۇتاس ءبىر اۋىل بولىپ قالعان قۋاي حالقى ءوزىنىڭ انا ءتىلى، اتا سالتى جانە بۇگىنگى تۇرعان جەرىن ماڭگىگە يەلەنۋ تۋرالى زاڭدى تالاپ قويعان. ەلۋ مىڭ قازاق ىشىندەگى ەكى مىڭ قۋايعا دا سۇراعانىن بەرىپ جان قالعان.

وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ كەلگەندە ەل ىشىندە تىنىشتىق، بەيبىت، بەرەكەت زامان ورنادى. تەك سىرتتا… سىرتتاعى كورشىلەر عانا بۇرىنعىدان ارمەن ەمىنە تۇسكەن سياقتى. سىرت بولعاندا، ۇلكەن ەسەبى تۇگەل ورىس-ورمان ەمەس، قايتكەندە دە كوڭىلى تابىلماعان سارت-ساۋان. İشتەگى سارت ريزا بولعان سوڭ، ءدال وسى تاراپتاعى شەكارادا دوستىق، سىيلاستىق، كەرەك دەسەڭىز، تۋىستىق قاتىناس ورناسا كەرەك ەدى. ءبارى كەرىسىنشە شىقتى. ءوشى ەمەس، الاشاعى بار سياقتى. شىنىمەن-اق الار ەدى، اتاپ ايتپاعان سوڭ قايدان بىلەسىڭ. بىلمەگەن سوڭ جازىقتىسىڭ. اۋەلى بەرگى بەتتە بۇزاۋ قايىرىپ بارا جاتقان اقساق كەمپىردى اتىپ تاستادى. بىردەن ەمەس. شەكارا زاڭى بويىنشا، اۋەلى ەسكەرتۋ – ياعني بۇزاۋ. بۇزاۋ شوكەلەي جىعىلعان سوڭ، كەمپىردىڭ ءوزى قاعىپ تۇسىرگەن. شەكارانى بۇزباق بولدى، كونتراباندامەن مال ايداپ وتكىزبەك بولدى دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. كەلەسى اپتادا بۇزاۋعا دا، بۇقاعا دا قاتىسى جوق شەكاراشىنىڭ ءوزىن اتىپ جىقتى. قورعانىس شاراسى ەكەن. مىلتىق اسىنىپ تۇر، كوپە-كورنەۋ قاتەردىڭ الدىن الىپتى. سودان سوڭ، كەمپىرى بار، شالى بار، اسكەرى بار، جايى بار، ايتەۋىر ابىروي بولعاندا، اپتا سايىن ەمەس، اي ارالاتىپ كىسى اتۋ – سارت شەكاراشىلارىنىڭ ادەپكى ماشىعىنا اينالعان. ءتىپتى، ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرمەيتىن بولدى. تۇسىنىكتەمە بەرەتىن – ءبىزدىڭ وكىمەت. تۇسىنىكتەمە ەمەس، نۇسقاۋ، جارلىق. مالشى، ەگىنشى جۇرت شەكاراعا بەس شاقىرىمنان ارىعا جۋىماسىن. شەكاراشىلار الا باعاننان اۋلاقتاپ، اعايىن ەلدى الىستان باقىلاسىن دەگەن. ەكى ايداي ەلىمىز شىنىمەن تىنىش بولعان. سودان سوڭ… سنايپىرلار شىقتى. باياعىنىڭ. ورىس-گەرمان سوعىسى كەزىندە ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ دەگەن مەرگەن تاسادا جاتىپ، ءبىر كۇندە ەمەس، ارينە، ءبىر-ەكى جىلدا ءتورت ءجۇز جەتپىس نەمىستى جالپاسىنان ءتۇسىرىپتى دەسەدى عوي. مەرگەندىككە كەلگەندە جەر شۇقىعان سارت كەڭ دالاداعى قازاققا قايدان جەتسىن، كەيدە تيگىزىپ، كەيدە تيگىزە الماي جاتادى. كوپ دەگەندە ەكى ايدا ءۇش ادام. ءبىر جىلعىسى ونعا جەتپەدى. ارينە، ولتىرگەن سارت ەمەس، ولگەن قازاقتىڭ ءوزى كىنالى. بىرىنشىدەن شەكارا كۇزەتىپ نەسى بار. ونسىز دا كورىنگەننىڭ تەلىمىنە كەتكەن، كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز، قاراڭ قالعان جەر… ەكىنشىدەن، اسكەر ەكەن، مىندەت ەكەن، امالسىز كۇزەتسىن، اڭداپ، بوي تاسالاپ نەگە وتىرمايدى. بلينداج، دزوت دەگەندەر ارتىق شىعىن سانالسا، تىم قۇرسا كەۋدە جاسىرار شۇڭقىر قازىپ الۋعا بولادى عوي. ارينە، ءوزى كىنالى. ايتكەنمەن، ارا-تۇرا مال جايعان، امالسىز شەكارا كۇزەتكەن اقىماقتاردىڭ اڭداۋسىز ولىمدەرى ەكى ەل اراسىنداعى تۋىستىق پەن دوستىققا سىزات تۇسىرە المادى. كەرىسىنشە، شەكاراداعى كەزدەيسوق وقيعالار ەكى ەلدىڭ ودان ءارى جاقىنداسا تۇسۋىنە قىزمەت ەتتى. ارعى بەتتەگى سارت اعايىندار ورىك، مەيىز تولى قابىن ارقالاپ، بەرگى بەتكە ەركىن وتەدى. قاپسىز كەلەتىندەر دە بار. قوينىنا كىسىنىڭ كوڭىلىن شالقىتىپ، كەۋدەسىن كەڭىتەتىن اسىل ءشوپ، ءيىستى دارمەكتەرىن تىعىپ. اۋەلگىسى – اشىق ساۋدا، كەيىنگىسى – كۇپيا كەلىسىم بويىنشا. ياعني، بىزگە دە پايدالى. بىراق ەڭ ۇلكەن پايدا – ەلدىڭ تىنىشتىعى بولاتىن.

ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ماكەڭ جانە ماكەڭ تەكتەستەردىڭ ۇتقىر ساياساتى، الىمدى ارەكەتى ارقاسىندا ەل ىشىندە ۇلتارالىق تاتۋلىق ورناسا، سىرتقى شەكارالار دا قاۋىپسىز قالىپقا ءتۇستى. مەملەكەتتىڭ بەدەلى، وكىمەتتىڭ ابىرويى دەگەن وسى ەمەس پە!

ايتكەنمەن، ەڭ ۇلكەن مەرەي، ەڭ ۇلكەن بەدەل – ءبىزدىڭ جارماققا تيەسىلى بولىپ شىقتى. اۋەلگى ءبىر ورامدا پارلامەنتتىك شاعىن توپتى باستاپ، المانياعا بارىپ قايتتى. جىلى ءجۇزدى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، ونداعى ارىپتەستەرىن مۇنداعى جۇرتىنىڭ ەشتەڭەدەن كەمدىك كورمەيتىنىن، باسقا حالىقتارمەن تىعىز ىنتىماقتا، تولىق تەڭدىككە جەتكەنىن، ەڭبەكشىلدىگىن، قاناعاتشىلدىعىن ايتىپ ريزا قىلعان، سونىمەن قاتار، الداعى ۋاقىتتا وسى كەيىنگى وتاندا قالا بەرسە، ەكى جاق ءۇشىن دە پايدالى بولارىن ەسكەرتە كەلە، سارت پەن تارانشى سياقتى، ولاردىڭ دا ءوزىن ءوزى باسقارۋىنا مۇمكىندىك تۋارىن مالىمدەپ، بۇكىل بۋندەستاگتى قايران قالدىرعان، بىراق مۇندا وتىرعان تۇيسىكتى جۇرتتىڭ ءبارى اۋدارمادان كەتكەن كىلتيپان دەپ ءبىلىپ، ەستىگەنىن كەلەر مەزەتتە ۇمىتىپ ەدى.

وسىدان سوڭ پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ ءارتۇرلى ۇلتتان قۇرالعان ۇلكەن ءبىر دەلەگاتسياسىن باستاپ، رەسەيگە باردى. ايرىقشا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسىلانعان. ماسكەۋدە تۇنەمەلەپ، پيتەردە ايالداپ، ساراتوۆ، ورىنبورمەن تياناقتاپتى. نەسىن الىپ، نەسىن بەرگەنى بەلگىسىز. ايتەۋىر رەسەي ءباسپاسوزى، تەلەديدار مەن راديو قازاقستان مەن رەسەي حالىقتارىنىڭ ماڭگىلىك دوستىعى جونىندە، بارلىق سالاداعى بىرلىك پەن ىنتىماق توڭىرەگىندە دابىلداتا كەلە، ءبىزدىڭ ماكەڭدى قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرى، دۇنيە بۇلىنگەن بۇلاعاي زاماندا حالىقتار تەڭدىگىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن قايتپاس تۇلعا رەتىندە ماداقتاپ، ناسيحاتتاپ جاتتى. قايتكەندە دە جالپاق ءسوز ەدى. تەك ەلگە ورالاردا، ساراتوۆ پەن ورىنبوردا تۇراتىن قازاقتارمەن كەزدەسۋ كەزىندەگى كەيبىر تولعامدارى سىزدىقتاپ سىرتقا شىققان. سەندەردىڭ ءتىل بىلسەك، مەكتەپ اشىپ، گازەت شىعارساق دەگەن تالاپتارىڭنىڭ ەشقانداي ورنى جوق. قازاقستانداعى قازاقتىڭ ءوزى ورىسشا سويلەيدى، ورىسشا وقيدى، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن نەگە ويلامايسىڭدار; قايىرا كوشۋ تۋرالى اڭگىمە كوتەرىپ تە قاجەتى جوق، وسى جەردە، وسى قونىستا تۇرا بەرىڭدەر، قالاداعىلار كەتسە، ورىس ورتايماس، ال اۋىلدىق جەردەگى جۇمىسشى، مالشى كەتسە، تۋىسقان ەلدىڭ شارۋاشىلىعى قانشاما زيان شەگەدى، سوندىقتان بوتەن وي بولماسىن، قازاقستان دەگەنىمىزدىڭ ءوزى رەسەي، ايتكەنمەن رەسەي ازاماتى دەگەن قۇرمەتتى مارتەبەدەن ايرىلماۋ كەرەك دەپتى. بۇل ءسوز ول تاراپتاعى، وزدەرىن بوتەن ەل ازاماتتارى بولا تۇرا، قازاقپىز دەپ سانايتىن ءبىراز جۇرتقا جاقپاسا كەرەك، بىراق دىمى ءبىتىپ تاڭىرقاعانى سونداي، ەشقايسىسىنىڭ دا، ءوزىڭىز قاي ەلدىڭ ازاماتى بولاسىز دەپ سۇراۋعا ءداتى بارماعان. تەك سىرتقا شىققاننان سوڭ عانا جەرگە تۇكىرسە كەرەك. بىراق وسى ءبىر ءسوز عانا ەمەس، جاريا بولماعان باسقا دا ىستەرى ماكەڭنىڭ باۋىرلاس اعا جۇرت الدىنداعى بەدەلىن كوتەرە ءتۇستى. رەسەي ساياساتكەرلەرى، عۇزىرلى مەكەمەلەر جاڭا ءبىر تۋىس تاپسا، مۇنداعى ورىس ءتىلدى قاۋىم ءسۇيىنىشىن ايتىپ جەتكىزە الماعان.

مىنە، وسىنداي كەڭ قۇلاش، ۇتقىر ساياسات ارقاسىندا تار جول، تايعاق كەشۋگە سوقپاي، داڭعىل جول، دارا بيىككە شىققان مارات قازىبەكوۆتىڭ اتاق-ابىرويى كۇن وزعان سايىن كوتەرىلە ءتۇستى. رەسپۋبليكالىق پارلامەنتتەن وزىپ، بۇۇ – الەمدىك بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ۇلگىسىندە قۇرىلعان ەحبۇ – ەلىمىزدەگى ەگەمەن حالىقتاردىڭ بىرىككەن ۇيىمىنا ورىنباسار توراعا سايلاندى. توراعانىڭ تاعىنا وتىرۋى انىق ەدى، بىراق جارعىدا جازىلماسا دا، اينىماس قاعيدا – ەحبۇ-نىڭ ۇلكەن بيلىگىندە قازاقتان باسقا ۇلت وكىلى وتىرۋى شارت ەكەن، ايتكەنمەن، ۇزىن تىزگىن ەل يەسى، ەتەنە جۇرت وكىلى ماكەڭنىڭ قولىندا بولماعى كۇمانسىز ەدى. ەل يەسى عانا ەمەس، ءارى بەدەلى زور، ءارى ەكپىنى قاتتى; ۇساق-تۇيەكتە تارتىنىپ، ەلەۋلى ماسەلەلەردە توراعانىڭ توبەسىنەن اتتاپ كەتە بەرەدى. جاڭا قىزمەتىن باستاماستان، ەڭ ۇلكەن شارۋانى كۇن تارتىبىنە قويدى.

بۇل كەزدە قازاقستاندا ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى، ۇلكەندى-كىشىلى ءبىراز ماسەلە شەشىم تاپقان. الايدا، بۇرىن ايتىلسا دا، ورنىنا كەلمەگەن، شەشىلمەگەن ءبىر ءتۇيىن بار ەكەن، – ورىس ماسەلەسى. مەنىڭ جەر جۇتقىر جارماعىم مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ ەحبۇ-نىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرىلتايىندا ارنايى بايانداما جاساپ، كۇيىنە، كۇيزەلە تۇرىپ، تولعاعى جەتكەن، شۇعىل ءارى تۇبەگەيلى شەشىلۋگە ءتيىس، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇنىندە دە ايرىقشا ءمانى بار ورىس تەڭدىگى ماسەلەسىن كوتەردى دەگەن العاشقى حابار جەتكەندە تاڭ قالدىم. قانداي ماسەلە، قانداي تەڭدىك؟ بۇرىن قوجايىن ەدى، ءالى قوجايىن. بۇكىل كەن، بارلىق ءوندىرىس، ەڭ اياعى تابان استىنداعى قارا جەرگە دەيىن، راس، تۇگەل ەمەس، جيناقتاپ كەلگەندە «نەبارى» توقسان ەكى پايىز بايلىعىڭ سولاردىڭ قولىندا (مەن ورىس تىلدىلەردىڭ ءبارىن، ءتىپتى، جات جۇرت اتاۋلىنى تۇگەل «ورىسقا» جاتقىزام، قالاي ايتساڭىز دا، قازاق ەمەسى انىق قوي، ءتىپتى تازا ورىستىڭ ءوزىن ءبولىپ العاندا دا جەكە ۇلەسى قازاقتان الدەنەشە ەسە ارتىق). رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوزدىڭ سەكسەن پايىزى ورىسشا. تورىڭە سۇراۋسىز شىعىپ تۇرعان، كوزىڭنەن كىرىپ، جەلكەڭنەن وتەتىن بارلىق تەلەديدار باعدارلاماسى كۇن ۇزاق، كەش بويى، اراسىندا، ەكى-ءۇش مارتە بەرىلەتىن بەس-ون مينۋتتىق سوڭعى حابارلاردان باسقاسى تۇگەلدەي ورىس تىلىندە، قازاقشا ءان تىڭداعىڭىز كەلسە، تۇنگى ساعات ەكىدەن سوڭ ويانىپ، ارناپ تۇرۋىڭىز كەرەك. بولاشاق ۇرپاعىڭ تاربيەلەنەتىن ورتا مەكتەپتەردىڭ تەڭ جارىمى ورىسشا. جوعارعى وقۋ ورىندارى تۇگەلدەي تازا ورىس تىلىندە. كۇندەلىكتى تىرشىلىگىڭنىڭ بارشاسى – كوشەدە، دۇكەندە، كولىكتە، ەڭ اياعى اسحانا مەن دارەتحانادا ورىسشا سويلەۋگە ءماجبۇرسىڭ. ياعني، قۇلاعىڭ، جۇيكە، جۇرەگىڭ، جۇلىن-تۇتاڭ تۇرىپتى، اۋزىڭداعى تىلىڭە دەيىن ورىستىكى. كوتەرىلگەن اڭگىمەنى تۇپا-تۋرا قابىلداساق، ورىستى تەپە-تەڭ دارەجەدە ۇستاۋ ءۇشىن، ۇلتتىق بولمىسقا قاتىستى ماسەلەلەردى بۇدان ءارى كوتەرۋ ەمەس، تومەن ءتۇسىرۋ قاجەت. ونى تومەن تۇسىرمەي-اق قويسىن، مەنى سونداي دارەجەگە جەتكەرۋ قاجەت. ال ءبىزدى بۇرىنعىدان ارمەن تومەندەتۋ – تۇپا-تۋرا جەرگە تىعۋ ەسەپتى. مەنىڭ جارماعىم ءداپ سولاي – قازاقتى جەرگە تىعايىق دەمەيدى. بار نيەتى، شىن نيەتى – تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى كەزەڭدە كەمباعال جاعدايدا قالعان ورىس اعايىنداردى، ورىس ءتىلىن تەڭدىككە شىعارۋ. ناقتى ءىس جوسپارىن ۇسىنعان. اتاپ ايتقاندا: كۇندەلىكتى تۇرمىستا، مەكەمەلەردە، كوپشىلىك ورىنداردا ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ (ياعني، قازاق تىلىنە تىيىم سالماي-اق ءبىرجولا تۇنشىقتىرۋ), ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ (ونسىز دا تۇرالاپ جاتقان، ءبىر پارتاعا ءۇش بالادان وتىرىپ، ءبىر كۇندە ءۇش كەزەكپەن وقيتىن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ەسەبىنەن), جوعارعى بيلىكتە، پارلامەنتتە ورىس تەكتىلەرگە قوسىمشا، كوبىرەك ورىن بەرۋ (ونسىز دا بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرماعانداي، وزىمىزدەگى ورىس تۇگىلى قازاقتىڭ ءوزى قازاق مۇددەسىن قولداپ وتىرعانداي), ورىس تەكتىلەردىڭ رەسپۋبليكا شەگىنەن تىسقارى كەتۋىنە، ياعني ورىس ەميگراتسياسىنا توقتاۋ سالۋ (بىرەۋ زورلاپ، قورقىتىپ كوشىرىپ جاتقانداي), رەسەيمەن ەكونوميكالىق، مادەني جانە تۇرمىستىق بايلانىستى كۇشەيتە ءتۇسۋ (ونسىز دا باسىبايلى قاتىناس جەتكىلىكسىز بولعانداي), قىسقاسى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتكەندەگى وتارلىق جاعدايدى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋمەن شەكتەلمەي، قۇلدىقتىڭ بۇرىنعىدا دا تومەن جاڭا ءبىر ساتىسىنا كوشۋ. ەڭ قىزىعى ول ەمەس. ەڭ قىزىعى، ەڭ كەرەمەتى – رەسپۋبليكانىڭ حالقى مەن جەر كولەمىنىڭ ساي ەمەستىگى (ونىسى راس), سوندىقتان ەلباسىمىزدىڭ تاقاۋداعى ون بەس جىلدا حالىق سانىن جيىرما ميلليونعا جەتكىزۋ تۋرالى باعدارلاماسىن دۇرىس تۇسىنگەن ابزال، ياعني رەسەيدەن بەس ميلليون ورىس اكەلۋىمىز كەرەك. سوڭعى، ءبىز تاۋەلسىزدىك دەپ شۋلاپ جۇرگەن توعىز جىل ىشىندە ەلىمىزدەن ەكى جارىم ميلليون كىسى كەتتى، سول ەكى جارىمدى ەكى ەسە قىلىپ قايتارۋىمىز شارت. ول ءۇشىن…

مەن باۋىرىم، ەت-جاقىن باۋىر ەمەس، ءتانى دە، جانى دا ورتاق جارماعىمنىڭ مۇنشاما ارامدىعىن، جاي عانا ارام ەمەس، زۇلىمدىعى مەن زالىمدىعىن كورگەندە، قان قىسىمىم كوتەرىلىپ، جاتىپ قالدىم. دارىگەر دە شاقىرماعام. مۇمكىن، ولگەن دۇرىس شىعار. بۇيتكەن يت تىرلىكتەن تىنىش ءولىم ارتىق. باس سۇيەگىم شىتىناي تارىلىپ، جۇرەگىم اتقالاقتاي قاعىپ، ازعانا جاتقان سوڭ، كومپيۋتەرىمە باقۇل ءسوز جازىپ كەتپەك بولدىم. باۋىرىما – باۋىر ەمەس، قارعىس اتقان جارماعىما قاتاڭ ەسكەرتۋ.

كومپيۋتەرىمدى اشا بەرە اقىلىم كىردى. مەن قازىر ولسەم، سول ساتىندە ول دا كەتەدى. سوندا مەنىڭ جولداۋىمدى كىم وقيدى؟ ءيا ايتپاقشى، ءۇش مينۋتتا، ون، جيىرما سەكۋندتا ولە قالماسپىن. جارتى ساعات، ءبىر ساعات وتەدى. ەندەشە… ەلەكتروندى پوشتانى اشا بەرىپ ەدىم، مەنىڭ وزىمە جولدانعان حات جارق ەتتى:

«اقىماق! سەن ولۋگە ءتيىس ەمەسسىڭ! مەن ءالى… اناۋ جەرگە بارىپ وتىرام. ال ازىرگىنىڭ ءبارى – ساياسي ويىن. بۇگىن ايتاسىڭ – ەرتەڭ ۇمىتىلادى. مەيلى، كەيبىرى جۇزەگە اسسىن. ونسىز دا بۇلىنگەن دۇنيەگە كەلىپ-كەتەرى شامالى. قازاقتا ەشقانداي كەلەشەك جوق. باتقان كەمەمەن بىرگە ءولۋ شارت ەمەس. قارماپ قال، ءتىرى قال! كەرىسىنشە ويلاساڭ، باياعى ارمان، قيال قايدا، جاساپ جاتقان ەڭبەگىڭ بار ەمەس پە. قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، جەرىنە جەتكىزىپ كەت. قايتكەندە دە سول ەڭبەگىڭ ءۇشىن عانا ءتىرى جۇرمەيمىسىڭ، جاڭا زامان، جاڭا دۇنيەنىڭ قىزىعىن تاماشالاپ. سولاي! بولدى – ءبىتتى! بەرىلمە بۇرالقى ويلارعا. قايتالاپ ايتام، ءتوز، شىدا، ومىرلىك ەڭبەگىڭدى ءتامامدا!.. ءوزىڭ.»

كەلەر مەزەتتە سىرتقى ەسىك اشىلعان سياقتى كورىندى. İزىنشە ەنتەلەپ، دەمىگە باسىپ، اپپاق كيىمدى ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل – ەكەۋى دە ورىس، الدە جويىت، سالقىن ءجۇزدى ەكى دارىگەر كورىندى. ارىدا، ىلگەرى اتتاي بەرە كەيىن شەگىنگەن ىقشام، قوڭىر كۇلگىن كيىمدى، بەيتانىس قازاق جىگىتى – مەنىڭ كوزىمە كورىنبەگەن قىراعى ساقشىم.

ەسىكتىڭ اشىلۋى دا، جەدەل دارىگەرلەردىڭ كەلۋى دە كۇتپەگەن جاعداي. بىراق قاجەتتى مەزەتىندە جەتكەن سياقتى. بويىم اۋىرلاپ، باسىم اينالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ بارا جاتتى…

اپتا وتپەي اياعىمنان تىك تۇردىم. دەمەۋشى سالەم-حات اسەرى مە، شەت ەلدىك قىمبات دارىلەردىڭ كۇشى مە، قۇلان-تازا ساۋىققانىم ءوز الدىنا، قايرات-كۇشىم قابىنداپ تۇرعانداي. جارماعىم ەسكە سالعان «ومىرلىك ەڭبەگىمدى» ءبىرجولا تياناقتاپ، جەرىنە جەتكىزۋ كەرەك ەكەن. سوڭعى جەتى-سەگىز جىل ورايىنداعى بار تىرشىلىگىمە ءمان بەرگەن ۇلان-اسىر جۇمىسىمدى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، تەلەديدارداعى تۇراقتى سوڭعى حابار، وكىمەت شەشىمى، پارلامەنت ءماجىلىسى، كەلگەن مەن كەتكەن توڭىرەگىندەگى، ءدال مەن ءۇشىن قاجەتسىز، ءتىپتى زياندى اقپارات اتاۋلىدان اۋلاقتاپ، تەك كونە كىتاپ، ەسكى قۇجات، الا قاعازبەن عانا وتىرام. جۇمىستان تىس ۋاقىتتا كوزدى جۇمام، قۇلاقتى تارس بەكىتەم. بار ۋاقىتىم جازۋ، ويلانۋ، تولعانۋ، اراسىنداعى ۇيقى، تاماقپەن عانا شەكتەلەدى. اقىرى، اينالاسى توعىز ايدا ءبىرجولا جۇيەلەپ، جيناقتاپ، سارالاپ، سالعاستىرىپ، ارتىعىن الىپ، كەمىن تولىقتىرىپ، ەڭ سوڭعى رەداكتسياسىندا دايىن قىلدىم. جالپى كولەمى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق بەت، ەكى تومدىق تۇبەگەيلى ەڭبەك – «تاريحتاعى قىپشاقتار» دەگەن عۇمىرلىق كىتابىم باسپاعا دايىن بولعان ەدى. ۋھ، جالعان، بۇل كۇنگە دە جەتىپپىن!..

مەن قاتاڭ قاداعالاۋ استىندا عۇمىر كەشىپ جاتقانىمدى بۇرىن دا بىلگەن ەدىم. ال الگى، كەنەتتەن كەلگەن دارىگەرلەردەن سوڭ، سىرتتاعى كوزەۋ عانا ەمەس، ىشتەگى كورنەكى ءارى تولىق تەلەباقىلاۋ شەڭبەرىندە ەكەنىمە كۇمان قالمادى. ياعني، جۇرگەنىڭ، تۇرعانىڭ نە، ۆانناعا تۇسسەم دە، تۋالەتكە وتىرسام دا قىراعى كوز جانارىندامىن. اۋەلدە تىكسىنسەم دە، تەزىنەن بوي جيدىم. كورسىن، قارىق بولسىن، جاسىرىن ەشتەڭەم جوق. جۇمىس جاساپ جاتقانىمدى ونسىز دا بىلەدى. قايتا، جاسى كەلگەن، جالعىزباستى كىسى، الگىندەي اۋىرىپ، سىرقاپ قالسام، ەشقانداي قاتەر جوق. ايتكەنمەن، باسقان ىزىڭە دەيىن بىرەۋ سىرتتان كورىپ وتىرسا، ۇنەمى قولايسىز جاعدايعا تۇسەدى ەكەنسىڭ. ەڭ اياعى ەركىن تۇشكىرە دە المايسىڭ. تىم قۇرسا، قاقىراتىن، تۇكىرەتىن دەگەندەي جەرلەر ازات بولسا عوي. جوق، بارىنەن دە كورىنەم. الدەبىر ساڭىلاۋ قالسا، تۇبەگەيلى باقىلاۋدا ءمان دە بولماس ەدى. دەسە دە، كورگىش تەتىكتەر قاي بولمەدە، قاي تۇستا، قالاي ورنالاسقان – ەشبىر بەلگى، نىشانىن تابا المادىم. اقىرى، امان-ەسەن، ەشقانداي كولدەنەڭ كەسەل، بوگەسىنسىز اتتاي بەس جىل تۇرعان قۇتتى ءۇيىمدى جاتىرقاۋدىڭ ءوزى سولەكەت كورىنىپ، ول دا بۇگىن عانا باستالماعان ءجىتى باقىلاۋدى ادەپكى نارسەگە بالاپ، وزگەشە جاعدايىما كونۋگە تۋرا كەلگەن. ايتسە دە اۋەستىگىم تارقاماپتى. تەك ءجۇرىس-تۇرىسىم عانا ەمەس، بار جازۋىم دا جاريا سياقتى.توبەدەن تەكسەرىپ اۋرە بولمايدى، ءسىرا، كومپيۋتەرىمنىڭ ءوزى جالعاس. ءيا، ءسوز جوق، جالعاس. كۇندەلىكتى نە جازدىم، قالاي تۇزەپ، قالاي ۇستەدىم – بار ءماتىن الاقاندا تۇر. ياعني… كەلىپ، قولىمنان الماسا دا، جولىنان الۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار. جوق. ءوزى ايتقانداي، ماعان عانا كەرەك شيماي-شاتپاقتى قايتسىن. اۋەلدە قىزىقتى، اتىن شىعارار جولدىڭ ءبىر تارماعىنا بالادى، قازىر قالاي كوسىلسە دە قۇپ، دابىراسى جەر جارادى. سول اتاقپەن سالىستىرعاندا تاريحشى عالىم دەگەن نە، ءتايىرى. ايتكەنمەن، كوز جەتكىزۋ قاجەت ەدى. ءارى… جۇمىستىڭ ءبىتىپ تۇرعانىن ايعاقتايتىن سوڭعى نۇكتەنى ۇمىتقان ەكەم. وتىردىم دا، ەكى تومدىق ءماتىننىڭ ەڭ سوڭعى بەتىن اشىپ، اقىر تۇبىنە: ء«تامام. 1961, فەۆرال – 1999, ماي» دەپ بەلگى سوقتىم دا، ءدال وسى بەتتىڭ تومەنگى جاعىنا ءسال ءتۇسىرىپ بارىپ، ازات جولدان باستاپ: «ماكە! ءسۇيىنشى! وتىز سەگىز جىلدىق جۇمىس ساتىمەن اياقتالدى!» – دەپ جازدىم. كەلەر مەزەتتە… ەلەكتروندى پوشتا ەمەس، كۇندەلىكتى زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ سوڭى، مەن جاڭا عانا ءازىل ءۇشىن جازعان سوزدەرىمە تىركەسە… كۇتپەگەن جازۋ شىقتى: «جارايسىڭ! مەن ساعان سەنىپ ەدىم. ءسۇيىنشىڭ – توعىز ميلليون تەڭگە جانە… ەكى ايلىق ساياحات. كەلەر اپتادا ەۋروپاعا ساپار شەگەسىڭ. گەرمانيادا – اراسان، يتاليادا – تەڭىز، يسپانيادا – بۇقا سايىس. دەم ال، قىرىق جىلدىق قام كوڭىلدەن تازار. كىتابىڭدى سودان سوڭ شىعاراسىڭ. جاڭا زەرتتەۋلەرگە كىرىسەسىڭ… ايتپاقشى، ساعان بۇرىنعىڭا قوسىمشا، تاعى ءبىر «التىن كارتىشكە» تيەسىلى – قارىمى قاي تاراپتا دا ۇزىن، ءتورت مۇحيت، بەس قۇرىلىقتا بىردەي جۇرەتىن «امەريكەن ەكسپرەسس». قايىرىمەن بولسىن ءبارى دە. ءوزىڭ.»

ەرتەڭىنە كوڭىلىم حوش، سەرگەك وياندىم. ەۋروپاعا سەيىل، ەركىن دەمالىس قۋانىشى ەمەس. سوڭعى بەس-التى جىلدا ءتورت رەت ارالادىم، مەن كورمەگەن نە قالدى. ماعان كەسىمدى تابارىك ءۇشىن دە ەمەس. قىزدارىم تۇگەل ءۇيلى، كۇيلى بولعان، ءوزىمنىڭ تاماعىم توق، كويلەگىم كوك، سونشاما مول اقشاعا سامارقاۋ قارايمىن. باس بانكتەگى اۋەلگى «التىن كارتىشكەنىڭ» ءوزى قالعان عۇمىرىما ارتىعىمەن جەتەدى. قۋانىش – ماڭگىلىك مۇراتىمنىڭ ۇددەسىنەن شىعۋىم. البەتتە، سوناۋ 61-جىلى، ارمانشىل ستۋدەنت، وركەۋدە اسپيرانت – تالاپ زور، سەنىم مول، العاش باستاپ كىرىسكەندە بەلگىلەنگەن مەجە تىم جوعارى بولاتىن، قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنان كەمى سەگىز، توعىز كىتاپ جاساماق ەدىم، ناسىپكە جازباپتى، كىناسىن زامانعا ارتقانمەن، تالايسىزدىق – وزىمنەن، ايتكەنمەن تىم قۇرسا قالىڭ ءبىر كىتاپ – بەلگىلى كەزەڭ، تەرەڭ تاريح تاڭبالانعان تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى ويداعىداي جازىپ شىعۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءتاۋبا، شۇكىر دەيمىن.

اسىعىس تۇرىپ، جۋىنىپ-ءشايىنىپ، كۇندەگى ادەتىممەن، اش قارىنعا، بال قوسقان جارتى توستاق ىستىق سۋ ىشە سالا، تاڭعى تاماقتى قويا تۇرىپ، جازۋ ستولىنا وتىردىم. تۇندە باسىنان اياعىنا، اياعىنان باسىنا ءتۇسىپ، كوڭىلىم توعايىپ، تاماشالاپ ءبىراز وتىرعاننان سوڭ، مىڭ ءۇش ءجۇز بىردەڭە بەتتىك ۇلكەن ەڭبەكتى تۇگەلىمەن، ەكى دانا قاعازعا ءتۇسىرىپ، باسپاعا تاپسىرار الدىنداعى بار شارۋاسىن تياناقتاپ ەدىم. بىردەن اڭداماپپىن، ستول ۇستىندەگى سول ەكى تەكشە قاعاز كورىنبەيدى. ءسىرا، اۋەلگى قولجازبالار، قوسىمشا دەرەك، كوشىرمەلەر جيناقتالعان شكافتىڭ ىشىنە قويسام كەرەك. نەمەسە، تاريحقا قاتىستى كىتاپ سورەلەرىنىڭ بىرىنە. ۋاقا ەمەس، قازىر تابىلادى، اۋەلى ورنىمنان تۇرماستان، كومپيۋتەرىمدى تاعى ءبىر رەت تاماشالاپ الايىن. اشتىم. جوق! قولجازبام جوق!.. اۋداردىم، توڭكەردىم، جاپتىم، قايتا اشتىم – قايتكەندە دە جوق. ءتۇبىر، كولەڭكەسىمەن. تۇندە عانا تۇرعان مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق بەت تازا ءماتىن تۇگەلدەي ءوشىپ قالعانداي. بالكىم، اۋىسىپ استىعا ءتۇستى، نەمەسە بوتەن فايلدا. اقىر-تاقىر تازا شىقتى. استىڭعى قورجىندا جانە ەشتەڭە جوق. اندا دا، مۇندا دا ەلەسى كورىنبەيدى. مونوگرافيا عانا ەمەس، كۇردەلى زەرتتەۋگە قوسىمشا بارلىق دەرەك، كوشىرمە، جازبا، ءار كەزدەگى ارقيلى بايلام، تۇيىندەر، اۋەلگى، ماقالا كەيىپتى جەكە تاراۋلار – وتكەندەگى بۇكىل دايىندىق جۇمىس، ءوز الدىنا دەربەس ءمانى بار قۇندى ماعلۇماتتار، ەڭ سوڭعى قارالاي نۇسقاعا دەيىن تۇگەل عايىپ بولعان. قانشاما زامان بويى سىر بەرمەگەن قايران كومپيۋتەرىم باستان-اياق، جاڭا تۋعانداي تىر جالاڭاش، قۇر سۇلدەر عانا بولىپ شىقتى. ابالاقتاپ ورنىمنان تۇردىم. ەڭ سوڭعى ءۇمىتىم – قولجازبالار جيناقتالعان ارنايى تەكشە جانە كىتاپ-قابىرعالاردىڭ تومەنگى، بىتەۋ سورەلەرى ەدى عوي. جوق، قويىلماعان. ستول ۇستىنەن كوشپەك ەكى توم قايدا، قاعازعا تۇسكەن بارلىق كورنەكى جازبالار دا تۇتاسىمەن، ءبىر پاراعى قالماي، تۇگەل جوعالعان. قولجازبالارىم تۇرىپتى، بەيبىت سورەلەردەگى ەجەلگى قىپشاققا قاتىستى بۇكىل دەرەكتەمە، تاريحناما قوپارىلا كوشىپ كەتكەن. بىراق ماناعى قولجازبالار سياقتى، ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرعان جوق. تازارعان سورەلەردى جاڭا ادەبيەت باسىپتى. ەسكىلىك ەمەس، وسى زامان تۋرالى: ەگەمەن ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم، پارلامەنتتىك جۇيەسى، كوپ پارتيالىق فەنومەنى، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى، الەمدىك بەدەلى… تۋرالى ارقيلى جيناقتار; ەلباسىنىڭ عۇمىربايانى، ساياسي ۇستانىمى مەن سويلەگەن سوزدەرى; ەركىن رەسپۋبليكانىڭ تاريحي قىسقا مەرزىمدە جەتكەن جەتىستىكتەرى، تاۋەلسىزدىككە تىرەك، بارلىق يگى ىستەرگە ۇيىتقى بولعان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ جول-ساپارلارى، وسى ورايداعى ۇتىمدى كەلىسىمدەر ءجونى، شەت جۇرتتىق ساياسي قايراتكەرلەردىڭ تاڭ-تاماشا لەبىزدەرى توپتالعان ارنايى جيناقتار; ورەلى ەلدىڭ ەلباسىدان سوڭعى كورنەكتى تۇلعالارى تۋرالى انىقتاما كىتاپ، ەڭ باسىندا، جەكە دارا اكىمدەر مەن ءىرى بايلارعا جالعاس – جيعان نۇرعازين مەن ءمۇشتار ماقانوۆتىڭ ءتۇستى سۋرەتتەرى مەن تولىمدى ءومىرباياندارى، بۇدان كەيىنگى جالپى تىزىمدەگى يگىلەردىڭ قاتارىنا ءبىزدىڭ مارات قازىبەكوۆ تا ءىلىنىپتى. بۇدان سوڭ الا-قۇلا، ارقيلى كىتاپتار: ساياساتقا دەيىن اقىندىققا تالاپ ەتكەن ءمۇشتار ماقانوۆتىڭ قازاقستاندى الىپ كوسموس كەمەسىنە، تۇڭعىش پرەزيدەنتتى بار تەتىكتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، ءبارىن ءجىتى باسقارىپ وتىرعان ۇشقىر-كوسموناۆتقا تەڭەگەن، قارا ولەڭ مەن اق ولەڭدى استاستىرا، ورىسشا ۇزىكتەردى قازاقشا جەلدىرمەگە جالعاستىرا، كەڭىنەن تولعاپ جازعان «كوسموفورمۋلا» اتتى رومان-پوەماسى، قارىمدى قالامگەر كاكەن ءجۇسىپوۆتىڭ پارلامەنت دەپۋتاتىعىنان دامەتىپ جۇرگەن ءبىر كەزىندە كوڭىل اۋانىمەن جازىپ تاستاعان «حان مەن پرەزيدەنت» اتتى تولعاۋ كىتابى… جانە سول قاتارلاس قانشاما قوقىر-سوقىر. ەڭ سوڭىندا، سوڭىندا ەمەس، توبەسىندە – ءبىزدىڭ جارماقتىڭ وتكەن قىستا، مەنى شاقىرۋسىز قالدىرعان الپىس جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ شىعارىلعان، «الىپ تۇلعا» اتتى سۋرەتتى، يلليۋستراتسيالى، ەنتسيكلوپەديالىق ۇلكەن توم. ءوزىمنىڭ نەنى جوعالتىپ، نەنى ىزدەپ جۇرگەنىمدى ءبىر ءسات ۇمىتىپ، كولەمى تاباقتاي، قالىڭدىعى كىرپىشتەي ۇلكەن كىتاپقا جارماسىپپىن. تۇرەگەپ تۇرعان قالپىمدا اقتارا باستادىم دا، باجايلاپ قاراۋ ءۇشىن ءدال سول جەرگە، ەدەنگە وتىرا كەتىپپىن. العىسوز، عۇمىربايان، قوعامدىق قىزمەتى، ارىپتەستەر لەبىزى، ەڭ سوڭىندا اتاۋلى جيىنداردا، ارقيلى كەزدەۋلەردە، پارلامەنت ماجىلىستەرىندە سويلەگەن سوزدەرى. عۇمىربايان ونسىز دا بەلگىلى، جۇرتشىلىق لەبىزى – تۇسىنىكتى، ايتىلعان سوزدەر… ەستىگەمىز، وقىعامىز، ارتىنان تاعى قاراپ وتەرمىن، كىتاپتىڭ بەل ورتاسىنان اۋا باستالاتىن، جىلتىر قاعازعا ءتۇستى بوياۋلارمەن باسىلعان سۋرەتتەر ەدى ەڭ قىزىعى. سۋرەتتەردىڭ سوڭعى، جاڭاسى ەمەس، اۋەلگى، ەسكىلەرى. وتىرىگى جوق، ءوسىرۋى جوق، تازا، تابيعي قالىپتاعى ناقتى قۇجاتتار. مىنە، مىناۋ – مەنىڭ كارى اجەم. باۋىرىندا ءوسىپ ەدىم… قايران اكەم، باقىتسىز انام. وزىمدە دە جوق، قىرىق جىل بويى كورمەگەن، باياعىدا الگى الاياق، ۇرلىقشى سۇم الىپ كەتكەن سۋرەتتەر. ايتەۋىر جوعالتپاپتى. مىناۋ – كوكەمنىڭ سوعىستان بۇرىن، قازپي-دە وقىپ جۇرگەن كەزى. جاپ-جاس، سىمباتتى، تۇلعالى جىگىت. كەلەسى سۋرەتتە كوكەم جانە اپام – باسىنا بورتپە ءشالى جامىلعان، بيازى، نازىك كەلىنشەك. سەن تۋاردان جارتى جىل بۇرىن، قالاعا بارىپ، ارنايى تۇستىك دەيتىن. ەندى مىنە، باسقا بىرەۋگە تەلىنىپ تۇر. مەن جوقپىن. مۇرات. مارات قازىبەكوۆتىڭ اكەسى بەيسەن، شەشەسى جىبەك… ءيا، راس، ونىڭ دا قاتىسى بار… مىنە، ءوزىم. ياعني مەن. كوكەم سوعىستان ورالعاننان سوڭ، 1945 جىلى، التى جاستامىن. استىنا… مۇرات ەمەس، مارات دەپ جازىلىپتى. «بالا مارات.» مىنە، ستۋدەنتپىز. ستۋدەنتپىن. ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ. اي ءجۇزدى بالجان. ون جەتىدە، ون سەگىزدە، ون توعىزدا. جيىرما. ۋىلجىپ تۇر. ەكەۋىمىز جاڭا تانىسقان كەز. مىنە، مىناۋ – ەكەۋىمىز! بالجان جاڭا تولعان ايداي، كوركەم كەلبەتتى… تاۋعا بارىپ قايتقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە… ماڭگىلىك ءومىردىڭ العاشقى ساتىنەن ەستەلىك رەتىندە ءتۇسىپ ەدىك. بىراق بۇل جەردە دە مۇرات ەمەس، مارات دەپ كورسەتىلگەن. «مارات پەن بالجان. ۇيلەنۋ تويى قارساڭىندا. 1963, كوكتەم، الماتى.» ءبىر-اق ءارىپ وزگەرسە دە، دۇنيە استى-ۇستىنە تۇسە ءبۇلىنىپتى… مىنە، ەندى انىق ءوزى. «مارات. ەڭبەك جولىنىڭ باستاۋى. 1963, جاز.» شاتىرى دۇڭكيگەن، اباجاداي، جالپاق ءۇيدىڭ الدىندا تۇر. ءسىرا، الگى تەرى-تەرسەك، ءجۇن-قوقىر جينايتىن مەكەمەنىڭ ورتالىق قويماسى. بۇدان ءارى… جۇرەگىم توڭكەرىلىپ ءتۇستى. ماقسات! مەنىڭ جالعىز ۇلىم!.. قىرقىنان جاڭا عانا شىققان، شولاق كويلەگى قارنىنان ءتۇرىلىپ، شۇمەتەيى شەلتيىپ، شالقاسىنان جاتىر. مىنە ءبىر جاستا. بالجان ەكەۋى، بەستە. شەشەسىنە كوبىرەك تارتقان ەكەن. انە، مەنەن اۋمايتىن بالا – كىشكەنتاي قىز. مەرۋەرت. بۇل ەندى… ماراتتىڭ وزىنە عانا تيەسىلى. ماقسات، مەرۋەرت، بالجان. تولىقسىعان كەلىنشەك. مىنە، ساليقالى بايبىشە. ماراتپەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. قىرىق جاستا. ءالى دە قىزداي كورىنەدى. تەك مەنىكى ەمەس، باسقاعا تيەسىلى. ءİشىم الاي-تۇلەي بولىپ كەتتى. بەس-التى بەتتى قاتارىنان اۋداردىم. مەن… ەمەس، مارات ەكەن. زامان ءتۇزۋ، ياعني مەن بارىمنان ايرىلىپ، كەدەي، كەمباعال جاعدايعا ءالى تۇسپەگەن… تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى سۋرەت. مەنىڭ ازباعان، توزباعان قالپىم. ەشبىر ايىرعىسىز. ايىرما سول، ەزىلە، ەلبىرەي اڭساعان وزگەشە كۇننەن باستاپ وركەن تارتتى عوي. ۇلدار تومەندەپ، ۇرىلار كوتەرىلىپ. بۇدان سوڭ… باعى اسقان مارات، مارات، تاعى مارات… مەن جوقپىن. بيزنەسمەن مارات، ساياساتكەر، قايراتكەر مارات… اتاۋلى توپتا، وتباسىندا، جەكەلەي… مىنە، بيىك مىنبەردەن سىلتەپ تۇر! كەنەت مەنىڭ بۇل ماراتقا ەشقانداي قاتىسىم جوعى، قاتىسىم بولسا… جاڭا عانا، جاڭا ەمەس، تۇندە شىرت ۇيقىدا جاتقاندا، وسى مارات باراقات تاپقان قىرىق جىل بويى بەينەتكە باتىپ، اقىرى كەشە عانا تامامداعان عۇمىرلىق ەڭبەگىمنىڭ زورلىقتى عايىبى ەسىمە ءتۇستى. قول كوتەرە الماعان اۋىر، ۇلكەن كىتاپتى سول جەردە، ەدەندە قالدىرىپ، تىزەرلەي، ارەڭ تۇرىپ، سۇيرەتىلە باسىپ، جازۋ ستولىما قايتا كەلدىم. كومپيۋتەر ماناعى قالپى، اشىق تۇر ەكەن. تەك جاداعاي ەمەس، سۇرعىلت ەكرانعا جاڭا تاڭبالار ءتۇزىپتى:

«ەڭبەگىڭ ەشقايدا كەتكەن جوق. ۇرلادى دەپ ويلاماسسىڭ، ونسىز دا العاشقى تاڭبادان بەرگى بار كوشىرمەسى مەندە. ەندى تۇگەلدەي الدىم. جارىققا شىعارۋ ماسەلەسىن ىركە تۇرعان ءجون. ءمۇشتار ماقانوۆپەن ارامىز قايتا بۇزىلدى. نادان عانا ەمەس، تۇيسىكسىز پالەقور ەكەن. ەشبىر بىلعانىشتان تايىنبايدى. شۋ كوتەرۋى ءسوزسىز، كەسىرى ءتيۋى مۇمكىن. سابىر ەتە تۇر. تىم ۇزاققا سوزباسپىز. اۋەلى دەم ال. سودان سوڭ جاڭا زەرتتەۋلەرگە كىرىس. ەڭ ۇتىمدىسى – بۇگىنگى قازاقستان. كەرەك ادەبيەتىڭدى تۇگەل جەتكىزەم. قاجەت ەتسەڭ، جازىپ بەرەتىن كىسىلەر دە تابىلادى. تەك ءبىزدىڭ فاميليامەن تارالۋعا ءتيىس. ماسەلەن، ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتى تۋرالى. شاعىن بولسا دا جەكە كىتاپ. تىم قۇرسا، كولەمدى ماقالا. ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءۇشىن. ۇلكەن كىسى ماقتاۋعا ءزارۋ ەمەس، بىراق وڭ تىلەۋدى ۇمىتپايتىن مارتتىگى بار. مەنىكى كەڭەس قانا. سەنىڭ ورايىڭا كەلەدى. وتكەنمەن شەندەستىرەسىڭ عوي. ماسەلەن، ابىلاي حان رەسەي مەن قىتاي – جىرتقىش ەكى يمپەريانىڭ اراسىندا ەپتى ساياسات جۇرگىزدى. ءبىزدىڭ ەلباسىمىز اتقارىپ وتىرعان جۇمىس، جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسات ودان الدەقايدا كۇردەلى. رەسەي – امەريكا – قىتاي. بەرىدەن قاراعاننىڭ وزىندە. قالعانىن ايتپاسا دا بىلەسىڭ. الداعى ۋاقىتتا ەشتەڭە تىندىرماي-اق، دەنساۋلىعىڭدى كۇتىپ، بوس جاتساڭ دا رازىمىن. ال ازىرگە… قىرىق جىلدىق مارافوننان سوڭ ەكى-ءۇش اي دەم الاسىڭ. اۋەلگى جوسپارداعى ەۋروپا ەمەس. الەمنىڭ باسقا ءبىر تارابىنداعى ەكزوتيكالىق ايماقتار. ايتالىق، مىسىرعا بارساڭ. ەجەلگى ەگيپەت پەرعاۋىندارىنىڭ الىپ پيراميدالارىن ارمانسىز تاماشالايسىڭ. سۋرەتتەن كورگەندەي ەمەس. مۇلدە باسقاشا. قانداي قۇدىرەت! نەشە مىڭ جىلدىق تاريح. سولار دا وتكەن دۇنيەدەن. سول ەگيپەت تە قۇلاعان. ۇيىلگەن تاسى عانا قالدى. نەمەسە، ورتالىق، وڭتۇستىك امەريكا. استەكتەر، مايا مەن ينكتەر. قانداي مادەنيەت، قانداي حالىقتار! ولار دا كوشكەن جەر بەتىنەن. ءومىردىڭ زاڭى، تاريحتىڭ ۇكىمى. قازاق دەگەن نە، وسىنداي عالامات تاريح، عاجايىپ حالىقتارمەن سالىستىرعاندا. شىندىقتى مويىنداۋ كەرەك. تاپ سەنىڭ جازۋىڭا قاراپ تۇرعان ەشتەڭە جوق. جىلاپ، زار توگە بەرمەي، بۇگىنگى كۇنمەن داۋرەن ءسۇر. ەكى قايتارا تۋمايسىڭ، وتكەن-كەتكەن جانە كەلەشەك تاريح سەنىڭ ەركىڭە باعىنبايدى، حالقىڭنىڭ تاعدىرى سەنىڭ قالاۋىڭنان تىس شەشىلەدى. ەندەشە، بۇگىنگە دەيىن ءونىمسىز بولسا دا جۇمىستىڭ قىزىعىن كوردىڭ، ەندى قالعان ۇزاق عۇمىرىڭدا تۇرمىستىڭ قىزىعىن كور. تۇسىنسەڭ، بايانسىز تىرشىلىكتەگى جاقسىلى-جاماندى اتاق – ايتارعا عانا. جۇرت جامانداعاننان ولگەن كىسى جوق، ماقتاپ، ماداقتاعاننان ماڭگى جاساعان ەشكىم تاعى جوق. تىرشىلىكتەگى اتاق-ابىروي، ءتىپتى، قيساپسىز بايلىق پەن ەڭ ۇلكەن بيلىكتىڭ ءوزى ءومىردى جەڭىلدەتەتىن قۇرال عانا. قايتكەندە دە سەنىكى. ال ولگەننەن سوڭعى داڭق – ساعان مۇلدە قاتىسسىز. ومىردەن ءوشتىڭ، كەيىنگى ەسىمىڭ – شارتتى بەلگى عانا. تاريحتى تانىعانىڭ راس بولسا، وسى سوزىمە باس قوياسىڭ. ۇلكەن ەڭبەگىڭدى ويداعىداي ءتامامدادىڭ، كوڭىلىڭ جايلاندى، ومىرلىك مۇراتىڭا جەتتىڭ. بۇگىن باقىتتىسىڭ. ەرتەڭ، ءوزىڭ جوق بولساڭ، بۇل باقىت قايدا قالادى؟ اقىرعى زەينەتىڭ ماڭگىلىك ەمەس. بۇگىنگى بارىڭمەن سالىستىرعاندا. جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، تىنىمسىز تىپىرلاپ جۇرگەن مەنىڭ دە بار قىزىعىم بۇگىندىك قانا. ەندەشە، تاۋباعا كەل، اقىل ويلا. ءوزىڭ.»

ەجەلگى ەگيپەتتەگى پەرعاۋىن پيراميدالارىن كوردىم. مەندە اۋەستىك جوق ەدى. İش تارتا تاڭىرقاۋ عانا بار. سودان سوڭ مۇڭ، شەر. بۇرىن اجەپتاۋىر ماعلۇماتىم بولسا دا. كوزبەن كورگەندەي بولمايدى ەكەن. تاماشالاعام جوق، جابىقتىم. بولعان، تولعان، ولگەن. تاستان تاۋ تۇرعىزار پەرعاۋىندار ەمەس، عالامات مەملەكەت قۇرعان، مادەنيەتكە، قۇدىرەتكە جەتكەن حالىق. ەكى مىڭ، ءۇش، ءتورت مىڭ جىل جاساعان. ءسان، سالتانات قۇرعان، وكىمى جۇرگەن. اقىرى قارتايعان، توزعان، جەر بەتىنەن كوشكەن. جەكە كىسىلەر عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتار دا ولەدى ەكەن. تاۋ قوپارسا دا، تاس جارسا دا. سوندا مىنا عاجايىپ ەسكەرتكىش نە ءۇشىن. ارتتاعىعا بەلگى، اتاۋلى مۇرا دەگەن نە. كەيىنگىلەر ءۇشىن قىزىق. وتكەندەر ءۇشىن الدانىش ەمەس. كەتتى – ءبىتتى.

مەسو-امەريكاعا باردىم. مايا، استەك… تاعى دا جانسىز، ءتىلسىز، كونە ەسكەرتكىشتەر. كۇڭىرەنىپ تۇر، قاڭىراپ تۇر. يەسىز. حالىقتان جۇرناق تا جوق. مەزگىلىمەن قارتايماعان، توزباعان، ۋاقىتى جەتىپ ولمەگەن، سىرتتان كەلگەن اپات ناتيجەسىندە كەلتەسىنەن قيىلعان. قىرىلدى، جويىلدى، جوق بولدى. تاسقا تۇسكەن ءىزى عانا قالدى. ودان وتكەن جۇرتقا نە پايدا. ال، زەرتتەپ جاتىر، اشىپ، تانىپ، ايقىنداپ جاتىر. كەتكەن ەل قايتىپ ورالا ما!..

ويلاپ تۇرسام، ءبىزدىڭ حالىق كەشكەن جول – وسى سوڭعى نۇسقا. تاپادى، جانىشتادى، قىردى، تەك تۇگەسىپ ۇلگەرمەدى. ەندىگى شارۋا – ۋاقىت يەلىگىندە. كۇتپەگەن، كولدەنەڭنەن سىيعا تارتىلعان تاۋەلسىزدىك دەگەن اينادان ناقتى كورىنىپ تۇر – ۇلى دەنەڭ جازىلماس سىرقاتقا ۇشىراعان. ۇلتسىزدىق دەگەن. مىي قۇرتى. ءوزىڭدى ءوزىڭ جۇلىپ جەپ بىتىرەتىن. دەرتتىڭ ءبىرجولا دەندەگەن ءپىشىنى. ۇكىمىڭ شىعارىلعان، بولاشاعىڭ كەسىلگەن. كۇمانىڭ بولماسىن. ءوزىن ءوزى ولتىرۋگە بەكىنگەن سىرقاتتى كىم توقتاتا الادى. ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن، قايراتى قابىنداعان جاس جىگىت بولسا دا. اتا-انا، اعايىن تۋىسى كۇندىز-ءتۇنى اڭدىپ وتىرسا دا، ەرىكتى ولىمىنە جول تابادى. ال سەنى كۇزەتىپ وتىرعان كولدەنەڭ ەشكىم جوق. سەرپىل، ءتىرىل، ومىرگە قايتا ورال دەگەن كىسىنىڭ ءبارى جاۋ كورىنەدى. ەندەشە، تاريحىن تانىتام، ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەلدىك ساناسىن وياتام دەپ جۇرگەن سەنىكى بوس اۋرەشىلىك قانا ەمەس، ەسالاڭ اقىماقتىق. ونبەسى ءوز الدىنا، عازيز باسىڭا پالەكەت كەلتىرەر، اقىرى تاپا-تال تۇستە كورگە تۇسىرەر عاپىل ءىس.

ەكى تاراپتاعى ەكى ايلىق سىرلى ساپاردان سوڭ، دۇنيەدەن باز كەشىپ، ياعني ەسىم كىرىپ، ءبىرجولا ساۋىعىپ قايتتىم.

ساۋىقتىم دەپ شامالادىم. جوق، دەرتىمە دەرت قوسىپپىن. ەشقاشان وڭالماس، قايتسە دە جازىلماس. ۇلتسىزدىققا قاراما-قارسى – ۇلتشىلدىق دەرتى… ال جارايدى، ەلىڭ – يەسىز، ازاماتىڭ – ساناسىز ەكەن، حالقىڭنىڭ تاعدىرى كەسىمدى ەكەن. سوندا… سەن نە ءۇشىن ءومىر ءسۇردىڭ؟ بار ءىسىڭ تەرىس، تەرىس ەمەس، قاجەتسىز بولسا، سانالى ەڭبەكتەگى قىرىق جىل بويعى بۇكىل عۇمىرىڭ زايا كەتكەنى عوي. سىن كەزەڭ، الماعايىپ ساتتە سەنەن ءبولىنىپ شىققان جارماق ماراتتىڭ جولى دۇرىس بولعانى عوي. كەلىسۋ قيىن ەدى. كەلىسپەس ءجونىڭ تاعى جوق… جوق ەمەس. ويتكەنى سەنىڭ بار ءىسىڭ ءجون. مەيلى، حالىقتىڭ جايىن ۇمىتا تۇرايىق. بۇل – عىلىم عوي. زەرتتەۋ، تانىم. كونە مىسىر تۋرالى ەگيپتولوگيا دەگەن تۇتاس ءبىر عىلىم بار. ادامزاتتىڭ ەجەلگى تاريحىنىڭ ءبىر سالاسى. جوقتاۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىلۋ ءۇشىن. وتكەندى ءتىرىلتۋ ءۇشىن ەمەس، ءورىسىڭدى كەڭەيتۋ ءۇشىن. استەك، مايا، تولتەك، ساپوتەك… امەريكا قۇرىلىعىنىڭ بايىرعى جۇرتتارى تۋرالى تاعى قانشاما زەرتتەۋ. سول حالىقتاردى قۇرتقان جەندەتتەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى تاراپىنان. ءتىپتى، امەريكاعا ەشقانداي الاسى، بەرەسى جوق، اي دالاداعى، بەيبىت چەح حالقىنان شىققان ميروسلاۆ ستينگل دەگەن جازۋشى قىزعىلىقتى دەرەك، بايىپتى تولعامدارعا قۇرىلعان تاماشا كىتاپ قالىپتاعان. ءوتىپ كەتكەن ۇندىستەردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جاڭادان تۋ تىككەن ەركىن ەل بولۋى ءۇشىن ەمەس. عىلىمنىڭ قامى دا ەمەس. ءوزى ءۇشىن. ەندەشە، مەن كەلەشەگى قالاي دەسەڭ دە، بولعان، تولعان، داۋرەن سۇرگەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ وتكەنىنە قاتىستى، كوز مايىن تاۋىسقان قىرىق جىلدىق كۇردەلى ەڭبەگىمنەن نەگە باس تارتام!..

تاعى دا ويلادىم. ءوزىم ءۇشىن ەمەس ەكەن. ياعني جەكە باستىڭ پايداسى جولىنداعى ەسەپ نەمەسە ازابىم. باس پايدامدى ويلاسام، تىرشىلىك ءجونى كوپ ەدى. ءتىپتى، ماراتتىڭ جولىن قۋماي-اق، ءوز تارابىمنان. الدىمدا تۇردى ەمەس پە، بۇرالاڭى، وپپاسى جوق، داڭعىل جول – دوكتورلىق دارەجەگە، اكادەميك مارتەبەسىنە تۋرا باستار. قازاقتىڭ تۇبىنە جەتكەن سوۆەتتىك كوممۋنيزمنىڭ كەز كەلگەن تاقىرىبىن ال دا، وتىرىكتى جۇندەي ساباپ، قارىس سۇيەم كىتاپ شىعار. ءبارىن الاسىڭ. اقىرى مۇزعا وتىراسىڭ. كەشەگى شىندىق – بۇگىن جالعان. اۋەلدە جالعان بولعاندىقتان. ماناعى ۇلكەن ەسەپ تە قاتە شىقتى. ال مەنىڭ ەسەبىم اۋەلدەن ءتۇزۋ، بايىبىم تىڭعىلىقتى. بەس كۇندىك شولاق ەسەپ ەمەس، ءۇش كۇندىك، ءونىمسىز، وتكىنشى بايىپ ەمەس، الدامشى پايداعا جانە قۇرىلماعان. قاتەسىز ەسەپ، توزباس پايدا. ماراتتار قالاي باعالاسىن، ماقاندار قالاي بۇرمالاسىن، اقىر ءتۇبى دۇرىسقا شىعار. انىعى سول. مەنىڭ ومىرلىك مۇراتىم، قىرىق جىلدىق ەڭبەگىم ءوزىنىڭ مەجەلى ناتيجەسىنە جەتۋى كەرەك. ياعني تاسقا باسىلىپ، جارىققا شىعۋعا ءتيىس.

جانە ويلادىم. راس، سەنىڭ حالقىڭ دا ماڭگى جاسامايدى ەكەن. ماڭگى جاسايتىن كىسى دە جوق. ادام ءومىرى شەكتەۋلى. حالىقتىڭ عۇمىرى مىڭ جىلدىق دەيىك. سوعان ءجۇز-اق جىل قالسىن. جەكە ءبىر كىسىنىڭ ءومىرى ودان دا كەم. الپىسقا جەتكەن سەن ەندى جيىرما جىل جۇرەسىڭ بە، جوق پا. مۇمكىن، بەس-التى جىل، بالكىم، بەس-التى اي. مەيلى، ون، وتىز بولسىن. ءتىپتى، جيىرماعا جاڭا كەلگەن جاس ەكەنسىڭ. سوندا، ەندى الپىس جىلدان سوڭ ولەدى ەكەم دەپ، ومىردەن باز كەشپەيسىڭ عوي. جوق. نەشە جاسقا كەلىپ وتىرساڭ دا، ءومىرىڭدى ۇزارتار امال ىزدەيسىڭ. قاي مەجەدە تۇرساڭ دا، قانشا عۇمىرىڭ قالسا دا، اقىر ولەدى ەكەم دەپ، وزىڭە ءوزىڭ كور قازبايسىڭ. ءولىم جايىن ەمەس، ءومىر قامىن ويلايسىڭ.

ەندەشە، از جاساسىن، كوپ جاساسىن، كەز كەلگەن ەتنوس ءومىر شىراعىن، ءومىر جارىعىن قامداۋعا ءتيىس. سەن سول الاۋعا قۋات بەرەر كوپ شىرپىنىڭ ءبىرىسىڭ. مىندەتىڭدى ۇمىتپا.

ءسويتىپ، كىتاپ تۋرالى ويعا ءبىرجولا بەكىدىم.

قاراپ تۇرسام، كۇش – مەنىڭ جارماعىمدا ەمەس، وزىمدە كورىنەدى. بۇعان دەيىنگى تىرشىلىگىمدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان – مارات دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، كەرىسىنشە. اۋەلدە مەن بولىنگەم جوق، ول ءبولىندى. مەن – ءبۇتىننىڭ نەگىزگى، تۇپكى جارتىسى. ول – ءبۇتىننىڭ قوسالقى قۇرامى. مەنىڭ بار بولمىسىم وزىمە عانا تيەسىلى. ەگەر ول كەزدەيسوقتان، نەمەسە تۋرا كەلگەن اجالدان ولە قالسا، مەن وسى جارتى كۇيىمدە جۇرە بەرەم. مەن ولسەم… ول جارتى قالپىندا عۇمىر كەشە المايدى. سوندىقتان دا كۇش قانا ەمەس، بيلىك تە مەندە. سوندىقتان دا، بار ءبىتىمى قاراما-قايشى بولا تۇرا، جەك كورە، ءتىپتى، جيرەنە تۇرا ماعان قىزمەت جاساۋعا ءماجبۇر.

جارماقتىڭ باياعىدا، ەكەۋىمىز بىرگە جاساعان كەزدەگى عۇمىرىن جاقسى بىلسەم، مەنەن سوڭعى تىرشىلىگىن ءبىرشاما تانىعانداي ەدىم. ەكەۋىمىز قايتادان كەزدەسىپ، جاڭادان وداقتاسقاننان بەرگى ءىس-ارەكەت، قىزمەت-قارەكەتى تۋرالى مۇلدە دەرلىك بەيحابار قالىپپىن. ۇزىن سارىن، جالپاق نوبايى عانا. مەن ءوزىمنىڭ ەسكى تاريحىما كومىلىپ جاتىرمىن، الدى-ارتىما قارايلاۋعا، ءۇستىرت تە بولسا، بوتەن ءبىر كەپتەگى ىشكى ىستەرىن بايىپتاۋعا ۋاقىت تا، ىنتا دا جوق، ايتەۋىر ارام اتاق پەن الدامشى مانساپ جولىندا تىپىرلاپ جاتىر، ايلا-تاسىلدەرىنىڭ جالپى سۇلباسى بەلگىلى، ءوز تۇرعىلاستارىمەن قارايلاس، تىم تازا بولماسا دا، ۇيرەنشىكتى، قالىپتى جاعدايدا شىعار دەپ شامالايتىن ەدىم. ەندى، ەكى الەمدى ارالاعان، ءوزىمنىڭ ءدال قازىرگى ساتتەگى احۋالىمدى تارازىلاپ، بولاشاق قيمىل جوسپارىمدى ويلاستىرعان، كوبىنە ەشقانداي ارەكەتسىز، بوس جاتقان كۇندەرىمدە ماراتتىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاسالعان ەنتسيكلوپەديالىق جيناعىنداعى، كوزگە ىستىق، كوڭىلگە مۇڭ سۋرەتتەردى – ءبارىن ەمەس، ماقسات پەن بالجاندى ساعاتتار بويى تەلمىرە قاراۋدان جالىقپاسام دا، ءبىر كۇنى نەگىزگى، ءماتىن بولىگىن اقتارىستاپ وتىرىپ، الدەبىر توسىن تۇسىنا نازار اۋداردىم، ازعانا داعدارىستان سوڭ قايتا ءۇڭىلىپ، باستان-اياق مۇقيات وقۋعا كىرىسكەن ەدىم. وقىعان سايىن ودان ارمەن تۇرشىگىپ، اقىرى توبە شاشىم تۇگەلدەي اعارىپ كەتكەن. ماراتتىڭ قوعامدىق قىزمەتى، جاڭا باستامالارى تۋرالى رەت، كەزەگىمەن باياندالعان ماعلۇماتتار مەنىڭ جارماعىمنىڭ كىم ەكەنىن تولىق ايگىلەگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوبىن بىلمەپپىن. بىلگەنىم – بەرگى جاعى، سىرتقى كورىنىس قانا ەكەن. بۇدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن، جاتقا بەرىلىپ، جالت بۇرىلعان اۋەلگى قادامىنان كەيىنگى بار سۇمدىعىن تانىسام… قايتەر ەدىم؟ ول توقتاماسا، مەن مولشىلىقتان باس تارتىپ، قايتادان قايىرشى كەبىنە تۇسەم بە؟ ول توقتاماس ەدى، مەن دە وسى قالپىمدا جۇرە بەرەر ەدىم. پەندەدە سونداي السىزدىك بولادى. سول كەزدە انىق اڭداسام عوي، ءوزىمنىڭ جەتەكشى جاعدايىمدى. ەندى ءبارى دە كەش. ءبارىن وتكىزىپ الدىق. ءوتىپ كەتسە دە، كەش تە بولسا، جاعدايدى تۇزەتۋگە… ەمەس، بۇدان ءارى بىلعانباۋعا مۇمكىندىك بار. ايتسە دە، ەڭ اۋەلى ءوزىمنىڭ جەكە باسىما قاتىستى شارۋانى تىندىرىپ الۋ قاجەت. ءارى كۇش-قۋاتىمدى سىنعا سالۋ. كورەيىن ەندى.

ەلەكتروندى پوشتا ارقىلى، جاڭا بيلىگىمە ساي، ناقتى تالاپقا قۇرىلعان شاعىن جولداما كەتتى:

«باردىم، كوردىم، ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق ەكەن. حالىقتار وشەدى، ادامدار ولەدى، ماڭگىلىك – ارتتا قالعان بەلگى عانا. مەن دە ولەم. ارتىمدا قالاتىن بەلگى ەسكەرتكىش – «تاريحتاعى قىپشاقتار» اتتى تۇبەگەيلى زەرتتەۋ. تاقاۋداعى ەكى اپتا ىشىندە وزگەرىس، قىسقارتۋسىز، سول قالپىندا، بەس مىڭ دانا تارالىممەن، ساپالى قاعازعا، قىمبات مۇقابامەن جەكە ەكى توم رەتىندە باستىرىپ شىعارماساڭ، مەنىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋىمنىڭ قاجەتى بولماعانى. ءوزىم.»

ءبىزدىڭ جارماق مەنىڭ ايرىقشا باسىمدىق جاعدايىمدى وزىمنەن بۇرىن تانىعان. ايتسە دە، ءوزىن ەمەس، مەنى تاۋەلدى ساناپتى. قارسىلىق جاسايدى، بۇرا تارتادى، كەسە-كولدەنەڭ بۇلىك شىعارادى دەپ ويلاماسا كەرەك. سونىمەن قاتار، تۋا بىتكەن مىنەز – العان بەتىمنەن قايتپايتىن، تاباندىلىق دەمەيىن، قيقارلىعىمدى جاقسى بىلەدى. ال شىندىعىندا، مەن ەڭ ۇلكەن قارۋىمنىڭ شەتىن عانا شىعارعام. كوردى، بىراق قاساقانا دەپ ويلاماۋعا ءتيىس. انشەيىن، ءسوزدىڭ مىسالى. ومىرلىك ەڭبەگىم جارىققا شىقپاسا، ءومىردىڭ ءمانى قالمايدى دەگەن سارىندا. ياعني، رەنىش ۇستىندە ايتىلا قالعان ءبىر ءسوز. شىندىققا اينالىپ كەتۋى – ەكىنشى ءبىر ماسەلە. ونىڭ دا، ىسكە اساتىن ەمەس، ىسكە قوسىلاتىن كۇنى تۋادى. ازىرشە، بىرلىك كەزەڭىمىزدە پەندەلىك دوڭايباتتىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. جانە تالابىم دا زاڭدى. جازدىق، ەندى جارىققا شىعۋى كەرەك.

مارات قالاي ۇقسا دا، مەنىڭ شىدامىم شەگىنە جەتكەنىن اڭداۋعا ءتيىس. مۇمكىن، اشۋ، ىزا ۇستىندە قيالي بولىپ كەتەرمىن. ەسىمنەن اداسپاسام دا، جۇرەگىم تالىعىپ، دەنساۋلىعىم ناشارلاپ… قاراپتان-قاراپ ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن عوي.

ارادا جيىرما مينۋت وتكەندە قاجەتتى جاۋاپ كەلدى:

«باسپا ەكى اپتادا ۇلگەرمەيمىز دەپ وتىر. ءۇش اپتا. ءوزىڭ.»

ونشاقتى كۇننەن سوڭ ارنايى شاقىرۋ بويىنشا اتاۋلى باسپاعا سوعىپ، ديرەكتورىمەن بىرگە تيپوگرافياعا باردىم، تەرىمى قالىپتانىپ، باسىلىپ بىتكەن، ەندى تاباقتارى بۇكتەلىپ، تىگىلىپ، تۇپتەۋگە شىعارىلعان كىتابىمدى ءوز كوزىممەن كوردىم.

– ەكى تومدى قاتار جاساپ جاتىرمىز، ارقايسىسى بەس مىڭنان، – دەدى ديرەكتور. – سىزگە اۆتورلىق ون دانا. قالعانى اقشا تولەۋشى فيرماعا تيەسىلى.

– اقشاسىن ءوزىم دە تولەيتىن ەدىم عوي، – دەدىم مەن. – وندا قوسىمشا…

– بولمايدى، – دەدى ديرەكتور قاتقىل ۇنمەن. – جاسالعان ناقتى شارت بار. قوجالىق، ايتتىم – «قازىبەك» فيرماسىندا. ءبىز – ورىنداۋشى عانا. بار كىتابىڭىزدى سوعان وتكىزەمىز. كەلىسىم بويىنشا. ارعى جاعىن ءوزىڭىز بىلەسىز.

حابارلاسىپ وتىرمىن. تاعى ءۇش كۇننەن سوڭ مۇقاباسى ءازىر بولدى، تۇپتەلە باستادى. ودان كەيىن دايىن كىتاپ توپ-توبىمەن قاتتالعان قالپىندا پرەسس استىندا تۇرۋعا ءتيىس ەدى.

– قاعازى قوبىراپ، مۇقاباسى قاڭسىپ كەتەدى دەمەسەڭىز، قولىڭىزعا قازىر تيگىزۋگە بولادى، – دەدى مەنىڭ دەگبىرسىز جاعدايىمدى اڭداعان ديرەكتور.

– ۋاقا ەمەس… – دەپ بارىپ، ءوزىمدى ارەڭ توقتاتتىم. – قىرىق جىل كۇتكەن ەڭبەك، – دەدىم. – ەندى ءتورت كۇنگە شىدارمىن. كىتاپ بابىنا كەلگەن سوڭ الارمىن…

مىنە، اپپاق قاعازعا باداناداي، ايقىن، ادەمى ارىپتەرمەن باسىلعان، قالىڭدىعى ەكى-ەكى ەلىدەن – ءتورت ەلى، ارقايسىسى التى ءجۇز بەتتەن استام، قوس كىتاپ قولىمدا تۇر. مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىم. ازاپ پەن بەينەت، قاسىرەت پەن قايعى اقىر ءتۇبى قۋانىشقا باستادى. اسىرەسىز شىنى، قازاقستانداعى تاريح عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن قۇبىلىس. كوپ ۇزاتپاي، ورىس تىلىنە اۋدارتسام، الەمدىك عىلىمي اينالىمعا تۇسكەلى تۇر. بىراق باستى ماسەلە تانىلۋدا ەمەس، تىندىرۋدا. قازاق ءۇشىن جازىلدى، قازاقتىڭ كادەسىنە جاراسا، ودان ارتىق نە كەرەك. ازىرگە مەنىڭ جەكە ۇلەسىمە تيگەنى – ون كومپلەكت، قوس تومنان جيىرما كىتاپ. ءبارى بىردەي بولسا دا، ءاربىر داناسىن الىپ، جاڭا ەڭبەكتەگەن سابيشە، تىستەپ كورمەسەم دە، ماعان سونشاما جاعىمدى، جۇپار ەسەپتى تيپوگرافيالىق بوياۋ ءيىسىن قۇمارتا جۇتىپ، تاپ-تازا، قالىڭ كوك مۇقابانى قايتا-قايتا سىيپاپ، سىرتىنداعى كۇمىستى، ءىرى جازۋىن ءجۇز مارتە، ريزاشىلىق، ماساتتىقپەن قايىرا وقيمىن، ءىشى سىرلى تاڭبالارعا تولى كىتابىمدى اقتارىپ، اۋدارىپ، توڭكەرىپ قارايمىن، ءاربىر ءسوز، ءاربىر ءارىپ، ءۇتىر، نۇكتەگە دەيىن، وتكەن ءومىرىمنىڭ قايتا ورالعان وزەگىندەي. ءار كىتاپ – جاڭا ءبىر عۇمىرىم سياقتى. جيىرماسىن تۇگەل جايىپ، ستول ۇستىنە قاتارلاستىرا قويام، ودان سوڭ قوس-قوسىنان ءبولىپ جينايمىن، قايتادان جازامىن، ەكى تومدى ەكى بولەك ەتىپ، تەكشەلەپ قالايمىن. تاعى دا ستولدىڭ بەتىن تولتىرا جايىپ قويامىن. ۇزاق ومىردەگى ەڭ ءبىر جۇلدىزدى ءساتىم ەكەن.

اقىرى، ءۇش-ءتورت كۇن ارمانسىز قىزىقتاعان سوڭ، ءوز اياعىممەن اپارىپ، قوسار ەكى داناسىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىنا، تاعى ەكى جۇبىن ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ دىلگىر ادەبيەت ءبولىمى مەن جالپى وقۋ زالىنا تاپسىردىم. ەندى ءبىرىن تىركەۋلى قىزمەت ورنىم – تاريحتى زەرتتەۋ ورتالىعىنا، جانە ءبىرىن ءوزىم ءدارىس تىڭداپ، عىلىمعا جول اشقان ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا وتكىزدىم. دۇنيەنىڭ بار بايلىعى ءوز قولىڭدا تۇرعانداي، بۇل دا ءبىر وزگەشە مارتەبە ەكەن.

بىراق مەنىڭ قۋانىشىم ۇزاققا سوزىلمادى. كۇن-ءتۇن دەمەي، قۇنىعىپ، ءوز كىتابىمدى ءوزىم قايىرا وقىپ وتىرعانىمدا، بيبليوگرافياسىنان سىرت كوزگە ەلەۋسىزدەۋ ءبىر قاتە شىققان. قاتارلاس تۇرعان ەكى نۇسقانىڭ سىلتەمە بەتتەرى اۋىسىپ كەتىپتى. ءسىرا، وزىمنەن. مۇنداي وقىس كىناراتتار بولادى. جانە ودان ەشتەڭە بۇلىنبەيدى. الايدا، ماعان ءوز كەزەگىندە سىلتەمە جاسايتىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر جاڭىلماۋعا ءتيىس قوي. ۇيدەگى كىتاپتاردى قولمەن وڭدادىم، قالعانىن دا تۇزەي سالماق ەدىم. بىراق كەشەگى كىتابىم بۇگىن عىلىمي كىتاپحانادا جوق بولىپ شىقتى.

– ءيا، اكەپ تاپسىرعانسىز، – دەدى مەڭگەرۋشى. – ايتسە دە… ورنىندا جوق. ءسىرا، بىرەۋ تانىسۋعا العان. بىراق… تىركەۋدە، تاعى جوق. İزدەيمىز، تابامىز…

ۇلتتىق كىتاپحانا تۋراسىن ايتتى.

– سونداي قۇندى كىتاپ… ءبىز كاتالوگقا ەنگىزگەنشە قولدى بولىپ كەتىپتى. ۇياتتىمىز، ايتكەنمەن امال نە. ايتپاقشى، وزىڭىزدە بار شىعار، تاعى بىرەۋىن اكەپ بەرسەڭىز، ىقتياتتى بولامىز، بۇدجەتتە اقشا بار، كەرەك دەسەڭىز، اۋەلگىسىنىڭ قۇنىن قوسىپ تولەيىك…

بۇل ەكى كىتاپحاناعا ەندى بىرەۋدەن ەمەس، ون، جيىرمادان اكەپ بەرسەم دە، ەرتەڭىنە عايىپقا اينالارىنا كوزىم جەتتى. باسقا كىتاپحانا، وقۋ، عىلىم مەكەمەلەرىنىڭ قويمالارى دا پانا بولماق ەمەس. كىتاپ كيللەرىنىڭ قۇرىعىنان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ… ءسوز جوق، ءبىزدىڭ جارماقتىڭ نۇسقاۋى. ەندى قالعان، ءوز قولىندا تۇرعان ءتورت مىڭ توعىز ءجۇز توقسان جۇپ – توعىز مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن كىتاپتى قايتەر ەكەن…

اپتا ءوتتى، اي ءوتتى، ءوزى ۋادە بەرگەندەي، ەشبىر كىتاپ دۇكەنىنە تۇسپەدى. شەتكەرى تۇگىلى ورتالىقتا، الماتىدا. ءبىرازى وبلىستىق كىتاپحانا، ءار تاراپتاعى جوعارعى وقۋ ورىندارىنا بەرىلۋگە ءتيىس ەدى. ءوزىم تۋىپ-وسكەن ارقادا، مارات باۋىر باسقان وڭتۇستىك وڭىردە ەشبىر دۇكەن، كىتاپ قويمالارىنان ەشقانداي دەرەك شىقپادى. ياعني، بەس مىڭ تارالىم، بەس مىڭ تۇگەل ەمەس، مەنىڭ قولىمدا قالعان ءتورت دانادان باسقا بارلىق كىتاپ جوق بولعان. ءبىرجولا جوعالعان. بار ءىسى ماعان كەراعار جارماقتان بۇدان باسقا نە كۇتۋگە بولاتىن ەدى. قالاسا، ءتىپتى، مەنىڭ قولىمدا قالعان ءتورت داناسىن دا وپ-وڭاي اكەتەدى. بىراق تاعى دا اپتا ءوتتى، اي ءوتتى، ەڭ سوڭعى ءتورت كىتاپ جوعالمادى. ءبارىبىر، ەشقايدا قاشپايدى دەگەن. ازىرشە قولىندا تۇرا تۇرسىن. كەلىپ-كەتەرى شامالى. تەك سىرتقا شىعارماسىن. ءسويتىپ، مەنىڭ قىرىق جىلعى ەڭبەگىم، بار عۇمىرىم جوققا سايدى. دۇنيەنىڭ تۇتقاسى – ءبىزدىڭ جارماقتىڭ قولىندا ەكەن. مەنىڭ عۇمىر جىپتىگىم – جالعىز جاننان باسقاسى.

ويىم ونعا ءبولىنىپ، ءارى-ءسارى كەپتە پايعامبار جاسىنا جەتىپپىن. الپىس ءبىر. الپىس اتاۋسىز قالىپ ەدى. ايتاتىن ەشتەڭەسى دە جوق. ەندى الپىس ءبىر… ىلتيپاتقا شىعىپتى. الپىس ءبىردىڭ ءوزى ەمەس، سونىڭ كەيىنگى قىرىق جىلى. ياعني مەنىڭ عىلىمي قىزمەتىمنىڭ قىرىق جىلدىعى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ورىنباسار توراعاسى قاراجۇمانوۆتىڭ ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان ەكەن. مەن ماراپات اتاۋلىدان باس تارتقان سوڭ، سىرتىندا «61 – 40″ دەگەن سارى-الا تاڭباسى بار قۇتتىقتاۋ قاعازدى جۇمىس ورنىمدا، ءوز قولىما اكەپ تاپسىردى. قاسىندا ءدال وزىندەي تاعى ءبىر سۇقيت بار. ەسىكتەن كىرمەي-اق ەلبىرەپ، ەكى جاقتاپ قۇشاقتاپ، بەت-اۋزىمدى بۇزاۋ جالاعانداي قىلعان. نە ءۇشىن كەلگەندەرىن ۇمىتا جازداپ، ارقادان قاعىپ، وتىرىك كۇلىپ ازعانا تۇرعان سوڭ، باسىما تاقيا كيگىزىپ، قولىما ادرەسىن ۇستاتىپ، قوسارلاسا تۇتىعىپ، اجەپتاۋىر ماداق ءسوز ايتىپ ەدى. ەرتەڭىنە «عىلىم جولىنا باعىشتالعان قىرىق جىل» دەگەن ارقانداي تاقىرىپپەن، الگى ەركىن قۇتتىقتاۋ نەگىزىندە جازىلعان ءبىرشاما كولەمدى ماقالا، باياعى كومپارتيادان مۇرا بولىپ قالعان، زاتى سول قالپى، اتى ازعانا وزگەرىپ، «سوتسياليستىك سوۆەتستان» ورنىنا «ەگەمەن نۇرستان» – كۇنى كەشە عانا مەنى ەلدەن شىققان سۇمىراي قىلىپ كورسەتكەن وكىمەتتىك گازەتتىڭ بەل ورتاسىن ويىپ، وسى، تاريحتى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، دوكتور، پروفەسسور، ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر الدابەك قاراجۇمانوۆتىڭ اتىنان جاريالانىپ ەدى. مەن ءبىلىمدار، جاڭاشىل، زەردەلى، قاجىرلى، ۇلكەن عالىم ەكەم. تاريحتى تەرەڭ تۇبىنەن بەرى توڭكەرىپ ءبىتىپ، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ جاڭا شەجىرەسىن جاساۋعا بەت بۇرىپپىن. بۇگىنگى قازاق رۋحانياتىنداعى تۇرلاۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى كورىنەم!.. پاي، پاي! مۇنداعىلارعا قانشا تولەپ، انداعىلاردىڭ ءتىلىن قالاي تاپتى ەكەن ءبىزدىڭ الاياق باۋىر؟ كەشە عانا مەنىڭ ۇستىمنەن جالاقور ارىز جازعان كىسى، الدىڭعى كۇنى عانا ادامنىڭ اقىلى جەتپەس جالا جاۋىپ، مەنى جەر بەتىنەن الاستاماق بولعان ءباسپاسوز! شىنىندا دا، اقشاعا ساتىلمايتىن نارسە جوق ەكەن. الپىستى ۇمىتقان جارماقتىڭ الپىس بىرگە سونشاما شاشىلۋى – ارينە، مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاۋ. سوندا مەنى دە ساتىلادى دەپ ويلاي ما ەكەن. ءيا، باياعىدا ساتىپ العان. كەيىنگى ەسەبىنىڭ ءسال-ءپال قاتەلىگى بولماسا. ماعان شىنىمەن جاعىنعىسى كەلسە، كىتابىمدى جارىققا جىبەرۋ كەرەك ەدى. كىتاپ – اتاق ءۇشىن دەپ ويلايدى، سورلى. ەندى سول اتاقتى تەگىننەن الىپ بەرمەك. نەگىزى، دايەگى قايدا. قۇر سىلدىر ءسوز. ويتكەنى مەن شىنىندا دا ەشتەڭە بىتىرمەگەم. بىتىرسەم – جەلگە ۇشقان. اۋەلگى زەرتتەۋ – جۇلمالانىپ، كۇزەلىپ «تۇزەتىلىپ»، ىشىندەگى بار نارىنەن ايرىلىپ، شىناشاقتاي عانا كىتاپ بولىپ شىعىپ ەدى، سونىڭ ءوزى سۇمدىق كورىنىپ، تاراماي جاتىپ كامپەسكەگە ءتۇستى. ياعني، شىققان جوق، جازىلعان دا جوق دەڭىز. كەيىنگى، قىرىق جىلعا جۋىق زەرتتەۋدىڭ قورىتىندى ءتۇيىنى – كورنەكتى ەكى كىتاپ، باسپادان وتە سالىسىمەن، وكىمەتتىڭ قىسىمى، كگب-نىڭ تەزىنە تۇسپەي-اق، ول دا جوعالدى. ياعني، بولماعان ەسەپتى. سوندا نە قالدى؟ ارىداعى، شەكتەۋلى، اكادەميالىق باسىلىمدار ىشىندە جاتقان، ءوزىم دە ۇمىتقان ءتورت-بەس ماقالا، بەرىدەگى، تىراقاي اتتانعا وزەك بولعان، گازەت-جۋرنالدىق تاعى بىرەر شولاق ماقالا. اۋەلگىسى – تاريح ەمەس، تاريحقا كىرىسپە، سوڭعىسى عىلىم ەمەس، تانىمدىق دەرەكتەمە عانا. جيناقتاپ كەلگەندە، تۇك تە جوق ەكەن. بولاتىن ەدى – تەمىر توردان شىعا المادى، بولعان ەدى – جورگەگىندە تۇنشىقتىرىلدى. عىلىمى تۇرىپتى، ءوزىنىڭ جارىق دۇنيەدە بولعانى ەكىتالاي. ەندەشە، بۇدان ءارى ءومىر ءسۇرۋدىڭ دە ءجونى جوق.

تۇگى جوق تۇلدىرسىز تاريحشى، قالتاسى تەسىك جالعان بايشىكەش، قاتارداعى قاراپايىم پەندە مىنا مەن – مۇرات قازىبەكوۆ، كولدەنەڭنەن جارتى قاسىق ماي جۇققان قيسىق اۋىزىم التىن كورىنىپ، وسىنشاما ماداقتالىپ جاتقاندا، مانساپتى تورە، شىلقىعان باي، جالعىز الدابەك ەمەس، بۇكىل قاراجۇماندار اۋلەتىن اتا-باباسىنىڭ كوردەگى سۇيەگىمەن قوسا ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگى بار، اۋزى عانا ەمەس، ارام تەسىگىنە دەيىن التىنمەن كەمەرلەنگەن، كورگەن، ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبارى مەنىڭ سىڭارىم دەپ بىلەتىن ارامزا جارماق – مارات قازىبەكوۆتىڭ توقتاۋ بەرمەس اتاعى اسپانعا شىعىپ، مەرەي، مارتەبەسى كۇن وزعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. اتالى، تەكتى اۋلەتتەن. اكە-شەشەدەن ەرتەرەك ايرىلسا دا، ءوزىن ءوزى تاربيەلەپ، ءوزىن ءوزى جەتكىزگەن. جاس كۇنىنەن-اق حالىق ورتاسىنا ءسىڭىستى. جالپى جۇرتقا جۇعىمدى. العاشقى قادامىنان باستاپ شارۋاشىلىق سالاسىندا، ناقتى ەڭبەك جولىندا قىزمەت اتقارعان. ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەتىن، ايرىقشا ىسكەرلىگىن تانىتسا دا، توتاليتارلىق جۇيە ۇنەمى الدىنان تالقى قۇرىپ، باسقارۋ سالاسىنداعى قىزمەتكە وتكىزبەگەن. سوعان قاراماستان، العان بەتىنەن قايتپاعان. مانساپ جولىن ەمەس، حالقىنا قىزمەت جولىن ۇستانعان. تار زاماندا، جوقشىلىق، جاپپاي دەفيتسيت كەزىندە بۇقارا جۇرتتى قاجەتتى تۇتىنۋ تاۋارلارىمەن قامتاماسىز ەتكەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ، ۇلتتىق بايلىق قورىن جاساۋ تارابىندا جەمىستى ناتيجەگە جەتكەن. ەندى مىنە، الاشتىڭ ارداگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، شىنايى ينتەرناتسيوناليست. ەلدەگى ەلۋ جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق قايراتكەر. جاستارعا ۇستاز، جالپىعا كوسەم. ادال، شىنشىل، ءادىل. قامقور، قولداۋشى، دەمەۋشى. بار بايلىعىن حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساپ جاتقان جومارت. ەگەمەندىك تۇعىرى تۇبىندەگى ءارى تىرەك، ءارى سايا بايتەرەكتەردىڭ ءبىرى. بۇكىل ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى…

ءيا. باسقاسى باسقا. بار ءىسى تۋعان جۇرتىنا قارسى باعىتتالعان جالماۋىزدىڭ ءوزى – ۇلتتىڭ ماقتانىشى ەكەن. ءوز حالقىنا قارسى قىلمىسكەردىڭ سول حالىقتىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرمەتىنە جەتۋى – تەك بىزدە عانا مۇمكىن بولعان جاعداي. بۇل تاراپتا، شىنىندا دا، الەمنىڭ الدىندا ەكەنبىز.

ەگەمەن ەلدىڭ تىرەگى، ۇلت ماقتانىشى مارات قازىبەكوۆ تۇتاس ءبىر جىلعا سوزىلعان، ەكىنشى جىلعا ۇلاسقان مەرەيتوي دابىرىمەن استاستىرا، جاڭا ءبىر باعدار تانىتتى. جاڭا ەمەس، بۇرىنعىعا ۇستەمە. كەيىنگى كەزدە ادەبيەت، تاريح تارابىنداعى كەيبىر ۇلتشىل، كەرتارتپا ەلەمەنتتەردىڭ كەسىرى ءبىزدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى بولىپ وتىرعان كوپ ۇلتتى وتانىمىزداعى حالىقتار بىرلىگىنە قىلاۋ تۇسىرە باستاپتى; تۇسكەن جوق، تۇسۋگە مۇمكىن. ماسەلەن، كەشەگى «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ باعدارلاماسىنداعى ۇلتشىلدىق ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن سىرتتاعى سولجەنيتسىن مەن جيرينوۆسكيدىڭ شوۆينيزمىنەن الدەقايدا قاۋىپتى دەپتى. ويتكەنى، ول – سىرتتاعى، تىڭداماعان قۇلاققا جەتپەيتىن، انشەيىن ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمە، ال مىناۋ – ءبىزدى ىشتەن ىرىتەتىن، جانە كۇن وزعان سايىن اسقىنا بەرۋگە مۇمكىن ءىرىڭدى كەسەل. بۇدان ءارى ءبىزدىڭ جارماق وسىنداي قاتەرلى كەسەلدىڭ ءتۇپ-نەگىزى، شىعۋ سەبەبى، كەلەشەگى مەن مۇمكىندىگى توڭىرەگىندە ءسوز قوزعايدى. ءبىزدى جاعادان الىپ، ەتەكتەن تارتىپ، كەرى قاراي اكەتىپ بارا جاتقان، بۇرىن كەڭپەيىل حالقىمىزدا بولماعان، بولسا، اناۋ 20-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا تامىرىنا بالتا شابىلعان مۇنداي كەلەڭسىز قۇبىلىس قايدان شىقتى دەسەڭىز، بۇل – ەلباسىمىز الىپ بەرگەن تاۋەلسىزدىكتى تەرىس ءتۇسىنۋ جانە سول كىسىنىڭ قاجىر-قايراتى ارقاسىندا ەلىمىزدە قالىپتاسىپ وتىرعان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى اياق استى ەتۋگە تىرىسۋ ناتيجەسى. بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارى ەگەمەن جۇرتىمىزدا تاريحي قالىپتاسقان دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى بۇزعىسى كەلەدى. ول راس، ۇلى ورىس حالقىنىڭ اعالىق قامقورلىعى ارقاسىندا، تەك ۇلكەن وتان شەگىندە عانا ەمەس، بۇكىل الەم الدىندا دەسەك ارتىق بولمايدى، وزگەشە تەڭدىك زاماندا حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى اتانعان قازاقستاندا، 1959 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى نەبارى وتىز پايىزعا دا جەتپەيتىن. ال سودان كەمىپ كەتكەنىمىز قانە؟ كەرىسىنشە، تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىنىڭ داۋىرلەگەن كەزەڭىندە ۇلەس سالماعى ودان دا تومەندەپ، جيىرما جەتى پايىزعا تۇسسە دە، قازاقتىڭ اتاق-ابىرويى كوتەرىلدى. رەسپۋبليكاداعى بارلىق حالىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇلى ورىس حالقىنىڭ قاجىر-قايراتى ارقاسىندا استىق مولشىلىعى جاسالدى، ناتيجەسىندە تۇرمىسى تۇزەلگەن قازاق حالقى دا ءوسىپ-ءوندى، اقىرى، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جالپى سانىمىز رەسپۋبليكا حالقىنىڭ وتىز بەس پايىزىنا جەتىپتى. تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە، جولداستار. بۇدان سوڭ، ەگەمەندىك داۋىردە ودان ارمەن ورلەپ جاتىرمىز. مىنە، ازعانا جىلدا حالقىمىز تاعى دا ەسەلەپ ءوستى. ءوسسىن. وسپەسىن دەمەيمىز. مەن ۇزىن سانىن ايتىپ تۇرمىن، مىرزالار. بىزدە كەلمەسكە كەتكەن كەر زاماننان قالعان ءبىر دەرت بار. پروتسەنتومانيا دەگەن. كۇنى كەشە وزدەرىن ەركىن، ياعني رەسپۋبليكا زاڭدارىنان تىس دەپ ەسەپتەيتىن ءبىر گازەتتە «الاقاي، قىرىق بىردەڭە پايىزعا جەتتىك!» – دەپ دابىلداتىپ جاتىر. بايقايسىزدار ما، پالەن ميلليونعا ەمەس، پالەن پايىزعا. ال، پالەن پايىز ەكەن. ودان ءسىزدىڭ كىشكەنتاي حالقىڭىزدىڭ سانى كوبەيىپ كەتە مە؟ نەشە پايىز بولسا دا، سول قالپىندا قالماي ما. ياعني، جولداستار، پروتسەنت قۋدىڭ استارىندا باسقا ءبىر جىمىسقى ساياسات جاتىر. سانىڭ وسپەسە دە، پايىزىڭ ءوسۋ كەرەك سياقتى. ياعني، ءوزىڭ كوبەيمەسەڭ دە، باسقالار كەمۋى قاجەت! مىنە، گاپ قايدا. ياعني، باعاناعى ءبىر كورىمگە بەيكۇنا پايىز – ەگەمەن ەلىمىزدى مەكەندەپ وتىرعان باسقا جۇرتتاردى، ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلدى قاۋىمدى جاپپاي قىسىم ارقىلى ەرىكتى جانە ەرىكسىز تۇردە ىعىستىرىپ شىعارىپ، قايتكەندە دە قازاقستان شەگىندە كوپشىلىككە اينالۋ! ايتتىق، كوبەيىڭىز، ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. بىراق ءوز ەسەبىڭىزدەن، ياعني تابيعي ءوسىم ارقىلى. باسقالاردى جىلى ۇياسىنان تىقسىرۋ ناتيجەسىندە ەمەس. راس، كوپە-كورنەۋ ەشكىم دە قۋىپ جاتقان جوق. بىراق كوزگە كورىنبەس ماجبۇرلەۋ بار. سونىمەن قاتار، جۇرتىمىزعا جالا جابا بەرمەيىك، وبەكتيۆتى سەبەپتەر دە بولدى. ەگەمەندىكتىڭ باستاۋىندا، نارىقتى ەكونوميكاعا كوشەر قارساڭدا، جانە كوشكەننەن سوڭ، ءبىر جاعى تۇرمىس تارشىلىعى، ەڭ باستىسى – بولاشاققا دەگەن سەنىمنىڭ ازايۋى، ياعني، قازاق ۇلتشىلدارى ۇلى ورىس تىلىنە تىيىم سالا ما، ۇرپاعىمىزدىڭ كۇنى نە بولادى دەگەن قاۋىپپەن، تاتۋ كورشىمىز رەسەيگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. كوتەرىلە كوشۋ كەيىن، مۇنداعى تۇرمىس وڭالىپ، دۇنيە تۇزەلگەن كەزدە دە توقتامادى. ويتكەنى ماسەلەنىڭ ءمانىسى، مانا ايتقانىمىزداي، تىم تەرەڭدە جاتقان. سونىڭ ايقىن ايعاعى رەتىندە، ەندى مۇلدە كەرىسىنشە جاعداي قالىپتاسا باستادى. ءبىر كۇندە ەمەس، ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ. مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم – كەرى كوش، مىرزا جولداستار. بىزبەن كورشىلەس، بار جاعىنان ارتتا قالعان ەلدەردەن دايىن اسقا تىك قاسىق بولىپ، ورالمان دەگەندەردىڭ جاپپاي اعىمى باستالدى. ال ەندى كوپە-كورنەۋ نارسە، جىلى ورىندارىن تاستاپ، بىزبەن دوستىق جاعدايدا بولسا دا بوتەن ەلگە شۇبىرا كوشكەن كەشەگى وتانداستارىمىزدىڭ قامىن ويلاعان كىم بار ەدى؟ ەشقانداي جەڭىلدىك جاسالعان جوق، تىم قۇرسا كوش اقىسىن بەرىپ، شىعارىپ سالمادىق، شىندىعىندا، مۇڭ-مۇقتاجىن الدىنالا ەسكەرسەك، ەشكىم كوشپەيتىن دە ەدى. كوشسە دە ءبارى ەمەس. ەندى مىنە. سىرتتاعى، كوپشىلىگى سوۆەت تە ەمەس، الىس شەت ەل توپىراعىندا عۇمىر كەشكەن، تۇپتەپ قاراعاندا، ەلىمىزدى قاي جاعىنان العاندا دا ارتقا تارتاتىن تاسقىنعا توقتاۋ سالىنباعانى ءوز الدىنا، ايتەۋىر قازاق اتى بار ەكەن دەپ، مەملەكەت ەسەبىنەن، ياعني وسى ەلدەگى بارلىق حالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە ارامىزدان امالسىز كەتكەن ەميگرانت اعايىندارعا دا تيەسىلى بايلىقتىڭ ورتاسىنان ويىپ الىپ، مولىنان، تىكەلەي كومەك كورسەتۋ ادەتكە اينالدى. بۇل، ءبىز ەمىرەنىپ وتىرعان، شىندىعىندا ەلىمىزدى ەتەكتەن تارتاتىن ورالمان دەگەندەرىمىز كىم؟ ەشكىم تەرىسكە شىعارمايدى، ۇلتى قازاق. بىراق قازاق اتى عانا. شەت ەلدەردە تۋعان، سوندا ءوسىپ، ءونىپ، قالىپتاسقان. مەنتاليتەتى مۇلدە باسقا. دۇنيەتانىمى جات. ونىڭ ۇستىنە، اششى دا بولسا، شىندىقتى جاسىرماي ايتۋ كەرەك، بۇل نە قازاق؟ بۇل سونداي قازاق، كۇنى كەشە عانا وتانىن ساتىپ، جات جۇرتقا قاشقان، سول جاقتا جان باعىپ، جەكە باسىنىڭ پايدا، تىرشىلىگىنەن بوتەن ەشتەڭە ويلاماعان. ناقتى ءوزى بولماسا، وتكەن اكەلەرى، اتالارى. ەندى كەلىپ، مۇنداعى بار قيىندىقتى ءوز باسىنان وتكەرىپ، ەگەمەندىك مارتەبەسىنە جەتكەن بايىرعى، قازاق، ورىس، كارىس دەپ بولمەيىك، ەجەلگى جۇرتپەن تەڭ قۇقىق الماق. ءبىز جەتپىس جىل بويى جاساعان حالىق بايلىعىنان تەگىن ۇلەس الماق. ادىلدىك قايدا؟ سىرتتان كەلگەن كەلىمسەك تەگىن ۇلەس العاندا، مۇنداعى مەن نەگە مۇلدە سىباعاسىز قالۋىم كەرەك؟ كۇنى كەشە عانا ونىڭ اتاسى بار مالىن ايداپ، قىتايعا، اۋعانعا وتكەن. مەنىڭ اتام ەلىن قيماي، ءوز وتانىندا قالدى، كامپەسكەگە ۇشىرادى. سوندا مەن كەشەگى قاشقىننىڭ ۇرپاعىنىڭ ولقىسىن تولتىرامىن دەپ نەگە ەكىنشى قايتارا جاپا شەگۋىم كەرەك؟ سوندا نە بولدى؟ ەشكىمنىڭ داۋ-دالاباسى جوق، مۇنداعى بايلىق – مەنىڭ ەنشىم، مەنىڭ سىباعام، جالعىز مەن ەمەس، وسىندا قالعان قازاق قانا ەمەس، وسى جەردى ءدال بۇگىنگى كۇنى تابانىمەن باسىپ وتىرعان توقسان ۇلتقا تۇگەل تيەسىلى يگىلىك. باي ەكەنىمىز انىق، بار ەكەنىمىز راس، بىراق دۇنيەدە تەگىن ەشتەڭە دە جوق، تەگىن بولسا، وسى، ءوز ىشىمىزدەگى وتانداستارىمىزدى جارىلقايىق. اقيقاتىن ايتقاندا، بەرىسى جەتپىس جىل بىرگە جاسادىق. ءسىز قالاڭىز، قالاماڭىز، ءالى دە بىرگە جاسايمىز. بۇرىنعىداي ىنتىماقتا، وتكەندەگىدەي تاتۋلىقتا. ورتاق بايلىقتى ورتاق يگىلىككە جۇمساۋ ارقىلى. مۇنداعى جۇرتپەن ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز ورتاق، ال سىرتتان كەلگەندەر، ءتىپتى، قازاق-اق بولسىن، شەت مەملەكەت وكىلى، مەنتاليتەتى جات، كوزقاراسى بوتەن، ىشكى پيعىل، تۇپكى نيەتتەرى دە بوتەن، جات بولىپ شىقسا، تاڭ قالارلىق ەشتەڭە جوق. ءبىز جاڭا عانا قۇرىلىپ جاتقان جاس مەملەكەتپىز. ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعىن ويلاساق، ونى ىشتەن كەۋلەيتىن تەرىس اعىم اتاۋلىعا جول بەرىپ، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ورالمان تاسقىنىنا شەكتەۋ قويۋ – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر تارماعى. تەرگەۋ، تەكسەرۋسىز كەلىپ، وپ-وڭاي ازاماتتىق الىپ جاتقان جات جۇرتتىق ورالماندار ىشىندە شەت ەلدەردىڭ بارلاۋ قىزمەتىنە جەگىلگەن، سىرتى موماقان، ءىشى دۇلەي جانسىزدار بولۋى جانە عاجاپ ەمەس. ءوزىنىڭ تەرىس تۇسىنىگىمەن كەيىنگى جاستاردى ازدىرىپ، ۇلتشىلدىق دەرتىن قوزدىراتىندار شىعۋى تاعى كۇمانسىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ايتەۋىر اتى قازاق دەگەن جەلەۋمەن ەگەمەن ەلىمىزگە ورالمان كەلتىرۋ – ەكونوميكامىز، ءال-اۋقاتىمىز ءۇشىن اۋىر سالماق ەكەنى ءوز الدىنا، ءبىزدىڭ ۋىزداي ۇيىپ وتىرعان كوپ ۇلتتتى رەسپۋبليكامىزدىڭ بۇگىنگى تىنىشتىعى مەن ەرتەڭگى بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن قاتەر. راس، ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدەگى بۇگىنگى حالقىمىزدىڭ جالپى سانى – جەر كولەمىمەن سالىستىرعاندا تىم از. سوندا، ءبىزدى وسى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن، ەگەمەن ەلىمىزدى بۇكىل عالامعا تانىتقان جانە ءبىزدى جارقىن بولاشاققا باستاپ وتىرعان كورەگەن ساياساتكەر، سۇيىكتى ەلباسىمىز، وسى جاقىندا عانا، ءوز حالقىنا جاڭا جىلدىق جولداۋىندا بەلگىلەپ بەرگەن جيىرما ميلليونعا قالاي جەتپەكپىز؟ مىندەتتى تۇردە قازاق بولسىن دەگەن جوق، مىرزالار. ەڭ ۇلكەن بيلىك باسىنداعى كەمەڭگەر كىسىنىڭ قاراۋىنداعى حالقىن ۇلتقا ءبولىپ الالاۋى مۇمكىن ەمەس. وسىنى ۇعايىق. ال ەندى، اۋەلگى اڭگىمەگە قايتا ورالساق، مەن ايتتىم، اۋمالى-توكپەلى ءبىر كەزەڭدە ەلىمىزدەن، از-كوپ دەمەيىك، تۋرا ەكى جارىم ميلليون ورىس، ناقتىلاپ ايتساق، ورىس ءتىلدى اعايىندار سىرتقا كەتىپتى. ميلليونعا جۋىق نەمىس كەتىپتى. جولدارى بولسىن، ءبىر زاماندا وزدەرى دە جەر اۋىپ كەلگەن، ەندى تاريحي وتانىنا بەت تۇزەگەن نەمىستەردىڭ. ال ورىس اعايىنداردىڭ ءجونى بولەك. ءبىزدى بىلىمگە، ونەرگە، عىلىم مەن تەحنيكاعا جەتكىزدى، بايلىعىمىزدى يگەرىپ، كەن قازدى، جەرىمىزدى تۇرلەندىرىپ، زاۆود، فابريكالار سالدى، باس-باسىنا بىتىراپ، قاڭباقشا كوشىپ جۇرگەن جۇرتىمىزدى وتىرىقشىلىققا ۇيرەتتى، ەڭ اقىرى، ءبىزدى فاشيستىك باسقىنشىلاردان ساقتاپ قالدى، باسقا ءبىر شەت ەلدەردىڭ وتارلاۋىنا جول بەرمەدى. ەندى سوۆەت وداعى قۇلاعانمەن، ۇلى روسسيا ءوز ورنىندا قالعان بۇگىنگى زاماندا سول باۋىرلار بىزدەن قالايشا قول ءۇزىپ كەتپەك؟ ءوز ازاماتتارىمىزدى وزىمىزگە قايتارۋ كەرەك، جولداستار! جاڭاعى جات جۇرتتىق، جات پەيىلدى قاۋىمعا بەرىلەتىن اقشا جەتپىس جىل بويى بىزبەن بىرگە بار قيىندىقتى بولىسكەن، تاعدىرى ورتاق، مۇددەسى ۇيلەس سوۆەت ادامدارىنا بەرىلسىن، بۇرىنعى، ورالمان دەيتىندەرگە، جان باسىنا بولىنگەن جارىتىمسىز التى ءجۇز دوللار ەمەس، قالادان بولماسا دا، اۋىلدان ءۇي ساتىپ الاتىنداي، جەتكىلىكتى مولشەردە، جانە شۇبىرعان بالاسى جوق، باستارى كەم، ءاربىر كىسىگە ەمەس، ءاربىر وتباسىنا ەسەپتەپ، كەمى ون بەس، جيىرما مىڭ دوللاردان بەلگىلەنىپ، كوتەرمە تولەنۋگە ءتيىس. اقشالاي قاراجات ۇستىنە باسقاداي كومەك-جاردەم جەرگىلىكتى جەردە شەشىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. بىراق وزدەرى شەشەدى دەپ قاراپ وتىرماي، ناقتى نۇسقاۋ ءتۇسىرۋ شارت. ارينە، كەشەگى وتانداستاردىڭ ءبارى بىردەي قايتا قويماس. وكپەلەپ كەتتى، ورنىعىپ قالدى. سونىمەن قاتار، جاڭا جۇرتقا سىڭىسە الماي، زاتى ورىس بولسا دا، «كازاح»، «كۋلاك»، «كەلگىنشى» دەگەن اتاقپەن كەمشىلىك كورىپ، كەشەگى وتانىن، ياعني مىنا ءبىزدىڭ ەلدى اڭساپ جۇرگەندەر قانشاما. ءسوز جوق، ولاردىڭ ءبارى دە، ارنايى شاقىرۋ بولسا، جانە قۇرعاق قاسىق ەمەس، وتانىنا قايتىپ كەلەتىن شىن ورالمان رەتىندە تيەسىلى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىلسە، سىرت جاقتا ءبىر كۇن دە تۇرمايدى. سونىمەن قاتار، مىنا نارىق، ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك جانە ساياسي وزگەرىستەر زامانىندا سول رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە تۇراقتاي الماي، ءارى-ءسارى جۇرگەن تاعى قانشاما حالىق بار. ماسەلەن، قيىر شىعىس، ءسىبىر. كەرەك دەسەڭىز، كامچاتكا مەن ساحالين، ياكۋت ولكەسى. بىزگە بەلگىلى دەرەكتەر بويىنشا، بۇرىنعى، سوۆەت زامانىنداعى، جەر شالعايلىعى، تابيعات قيىندىعىنا وراي كوتەرمە ەڭبەكاقى جويىلعان سەبەپتى جانە ءوندىرىس ورىندارى توقىراعان جاپپاي قيىندىققا وراي، ىشكى رەسەيگە قاراي لىقىپ تۇر. ءبىرازى كوشكەن، ەندى ءبىرازى بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ وتىر. كوشكەندەر تۇگەل ورنىققان جوق، تۇيىنگەندەر قايدا بارارىن بىلمەيدى. مىنە، وسى ەڭبەكشى، قارىنداس قاۋىمنىڭ بەتىن بەرى قاراي بۇرۋ قاجەت. ول ءۇشىن رەسەي باسپاسوزىندە جانە ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىندا پارمەندى ناسيحات جۇمىستارىمەن عانا شەكتەلمەي، ءار تاراپقا، الىس، جاقىن دەمەي، ءوز كىسىلەرىمىزدى اتتاندىرۋ، كوشى-قوندى جولعا قويۋ جانە وسىنىڭ ءبارىنىڭ الدىندا جاڭا ميگرانتتارعا قاتىستى شارالاردى ناقتى بەلگىلەۋ كەرەك. ماسەلەن، قاراجات، ءۇي-جاي ماسەلەسىن شەشۋ ۇستىنە، قالالاردا، ىرگەلەس اۋدانداردا شەكتەۋلى كەسىمدە، شالعاي اۋىلدىق ايماقتاردا ەگىندىك، باقشالىق رەتىندە كەڭىنەن ءبولىنىپ، ەنشىلى، مەنشىك جەر بەرىلۋى قاجەت، اۋەلگى بەس جىلدا الىم-سالىقتان بوساتۋ جانە باسقاداي تۇرمىستىق جەڭىلدىكتەر. سوندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ حالقى ەسەلەپ وسەدى، ەكونوميكامىز، شارۋاشىلىعىمىز بۇگىنگىدەن دە زور قارقىنمەن داميتىن بولادى. جەتپىس جىل بويى حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى اتانعان قازاقستان جاڭا زاماندا جاڭا ساپاعا جەتىپ، قازاقستاندىق دەگەن ءبىرتۇتاس، جاڭا ۇلت – ححI عاسىردىڭ وزىق ۇرپاعى قالىپتاسقان، الدىڭعى قاتارلى، وركەنيەتتى ەلگە اينالامىز!

مىنە، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆتىڭ ساياسي پلاتفورماسى، ءار تاراپتان شىققان قولداۋ ارقىلى ابىروي تاۋىپ، ناقتى جۇزەگە اسا باستاعان ءىس-ارەكەتى وسىنداي ەدى. قىسقارتىپ، ىقشامداپ، جۇمسارتىپ ايتقاندا.

مەن جۇرەگىم تىتىرەپ، بۋىن-بۋىنىم قالتىراپ، ارەڭ وتىرمىن. اقىل-ەسى ءتۇزۋ مە سورلىنىڭ؟ ءوڭ بە، ءتۇس پە؟ بۇرىنعى كومپارتيا ءتىلى، بۇگىنگى وكىمەتتىك «ەل باستاۋ» پارتياسىنىڭ جارشىسى «ەگەمەن نۇرستان» گازەتىنە ءبىر، ەگەمەن زاماندا قالىپتاسقان وپپوزيتسيالىق «جول باستاۋ» پارتياسىنىڭ ۇرانشىسى «ەركىن گۇلستان» گازەتىنە ءبىر قارايمىن. بيلىكتە وتىرعان باسىلىم مەن بيلىككە ۇمتىلعان باسىلىم، – قاراما-قايشى ەكى توپ، ەكى پارتيانىڭ ءۇنى ءبىر جەردەن شىعىپتى. ەلدى كىم باسقارادى دەگەندە ءبىتىمسىز اعايىندار قازاق ماسەلەسىنە كەلگەندە الاۋىزدىقتى قويىپ، ايرىقشا ىنتىماق تانىتقان. قاتەسى جوق ەدى. بۇل باقاس ەكى پارتيانىڭ ساياسي ۇستانىمدارى قاراما-قايشى، مۇلدە كەرەعار كورىنگەنىمەن، بار مۇرات باسقا تاراپتا، ەكى باعدارلامانىڭ دا ەشبىر بابى قازاق مۇددەسىن قورعامايتىن. ءوز مۇددەلەرى عانا بار. ياعني بيلىك، وعان جالعاس بايلىق. ەكى ورتاداعى قازاق ايىرباس مانەت دارەجەسىنە دە جەتپەي قالعان. ۇلكەن ەسەپكە ەنبەگەن. ونسىز دا بار ۇپايى تۇگەل. تاڭ قالارلىعى – بۇل ەمەس-ءتى. سوۆەت زامانىنداعى پارتنومەنكلاتۋرانىڭ جازىلماعان زاڭى عوي. تاڭ قالارلىعى – ءبىزدىڭ باۋىردىڭ ەكى تاراپتىڭ ءتىلىن بىردەي تابۋى. ياعني، قانداي جاعدايدا دا، باسەكەلەس ەكى پارتيا بىردەي قولدايدى دەگەن ءسوز. سوندا قازاق… قازاق قايتپەك؟ ول كىمدى قولداپ، كىمنىڭ ءسوزىن سويلەيدى؟ سويلەسىن، سويلەمەسىن، ەرتەڭگى كۇنى نە بولادى؟ ماڭگىرىپ، ەزىلىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، ەلەكتروندى پوشتاعا جۇگىنىپپىن. سىپايى ساياساتتى جيىپ قويىپ.

ء«اي، جارماق! اۋىسىپ كەتكەنسىڭ بە؟ سوندا، بۇدان ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن اتا جۇرتىندا ءجۇز پايىز بولعان، سودان سوڭ وتارلىق كەپكە ءتۇسىپ، جاپپاي قىرىلعان، شەكاراعا جاقىن جۇقاناسى سەن ايتقانداي، مال ايداپ ەمەس، جان ساقتاپ، جالاڭاش-جالپى جەر اۋعان، مۇنداعى قاجىعان، توزعان قاۋىمى جات جۇرتتىڭ توپانى استىندا تۇنشىققان، ءوز ەلىندە وگەي كۇن كەشكەن قازاق تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە كورىنگەننىڭ اۋزىنا قاراپ، ماڭگىباقي ازشىلىقتا، كەمشىلىكتە قالا بەرۋى كەرەك پە؟ بۇرىن قۇل بولىپ، تاباندا جاتسا، ەندى ءبىرجولا توزىپ، قۇرىپ ءبىتۋى كەرەك پە؟ بۇل نە ماسقارا؟ قايدان ويلاپ تاپتىڭ وسىنىڭ ءبارىن؟ الدە سىرتتاعى قوجايىندار سەنىڭ اتىڭدى پايدالانىپ، نەمەسە الدەنەندەي كىرىپتارلىققا ءتۇسىرىپ، ماجبۇرلەپ وتىر ما؟ قايتكەندە دە تەرىستەمە بەر. رايىڭنان قايت. ايتپەسە، ارۋاقتىڭ شامىنا تيەسىڭ، حالىقتىڭ قارعىسىنا قاراسىڭ. مەن – ناعىز قازىبەك.»

بەس مينۋت وتپەي، شۇعىل جاۋاپ كەلدى. ول دا ابدەن ىزا بولعانداي، ايىلىن جيماپتى:

«شيرەك سورلى! توبەدەن تۇسكەن تەگىن كوجەگە تويعان ەكەنسىڭ. بۇگىنگى تىرشىلىگىڭ كىمنىڭ ارقاسى؟ İش، جە، جات! مەنىڭ دە ساعان ەشقانداي بوگەتىم بولمايدى. مەن – باي قازىبەك، بار قازىبەك.»

نامىستان جارىلىپ، شاراسىز قورلىقتان قۇتىرىپ كەتە جازدادىم. جاڭا ءبىر امال تابۋ كەرەك ەكەن. ايتقان سوزىنەن قايتپايدى، ارينە. بىراق توقتاتۋ قاجەت. ول ءۇشىن… اۋەلى ءوزىم توقتاپ، سابىرعا كەلەيىن. ءيا. قازىرگى نارىقتىق ءارى بەيپىل زاماندا كىم نە دەپ ساندىراقتاماي جاتىر. ماسەلەن، بۇگىندە ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى تانىلىپ وتىرعان اتاقتى اقىن، بەلگىلى ساياساتكەر ءمۇشتار ماقانوۆ كۇنى كەشە عانا قازاقتا تاريح بولعان جوق، جانىبەك پەن كەرەيدەن ابىلاي، كەنەسارىعا دەيىنگى بارلىق حان – قازاق ەمەس، ياعني قازاقتا ءسىز ايتىپ جۇرگەندەي، مەملەكەت تە بولعان جوق دەپ جار سالدى. جالعىز ءوزى ەمەس، اۋەلدە تىلەكتەس، پىكىرلەس ون بەس اكادەميكتى، ودان سوڭ قاتارلاس، قاناتتاس جيىرما سەگىز پارلامەنت مۇشەسىن باستاپ. ەڭبەكشىلەردىڭ حاتىن، جەكە تۇلعالاردىڭ پىكىرىن ۇيىمداستىرىپ. تۋرا ءتورت جىل بويى رەسپۋبليكالىق بارلىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جەر-دۇنيەنى دابىلداتتى. ەشكىم تىكسىنگەن جوق، جان ادام نامىستانعان جوق، سەنەن باسقا ءبىر كىسى ءبىر اۋىز قارسىلىق ايتپادى. بىلەدى، تۇسىنەدى دەگەن ازاماتتارىڭنىڭ ءوزى: ء«اي، سونىڭ ءسوزىن قويشى. جۇرگەن ءبىر اۋلەكى. ات شىعارۋ ءۇشىن ادام نە ىستەمەيدى» – دەپ، مۇلگىپ وتىرا بەردى. قالعان ون بەس پەن جيىرما سەگىز تۋرالى: «قولىن قويا سالعان دا. ايتپەسە ءتاپ-ءتاۋىر كىسىلەر،» – دەستى. سول اۋلەكىڭىز باستاپ، ءتاۋىر كىسىلەرىڭىز قوستاعان، بۇگىنگى باعدارلاما عانا ەمەس، كەلەشەككە نۇسقاۋ ەسەپتى ەسالاڭ تەزيستەر ءباسپاسوز ارقىلى جۇزدەگەن مىڭ تارالىممەن اڭعال حالقىڭنىڭ ويانباعان ساناسىنا ۋ بولىپ قۇيىلىپ جاتقانى ەسەپ ەمەس. تاسقا باسىلعان ءسوز اتاۋلىنىڭ بۇگىنگى قوعامدىق وي، ۇلتتىق سانا، ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىڭنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە تاريحتا تاڭبالانىپ قالاتىنى قاپەرگە كىرمەيدى. مەيلى، نە بولساق تا سونىمەن توقتاساق قوي. جوق. ەندى ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتپەي، سول ءمۇشتار ماقانوۆ ەجەلگى قازاق تاريحى، اۋەلگى قازاق حاندارى، قازاق مەملەكەتىنىڭ ورنىعۋى، ورلەۋى تۋراسىندا ۇلكەن داستان جازىپتى. اۋەلگى پىكىرىنەن قايتتى، قاتەسىن ءتۇسىندى دەپ ويلايسىز با؟ بۇرىندا جوق پىكىر ەندى قايدان كەلەدى. ول كەزدە سولاي ايتۋ ءتيىمدى كورىندى، تىم قۇرسا، بەس كۇندىك داۋ-دامايدا ءسوزىن وتكىزۋ ءۇشىن. ەندى باسقاشا سايراعان ءتيىمدى. ەرتەڭ، حاندىعىڭىز نە، حالقىڭىزدىڭ ءوزى بولعان جوق دەپ جاريالاسا نەسى بار. ەڭ قىزىعى، نەمەسە ەڭ سۇمدىعى ول ەمەس. كەشە الاي تارتىپ ەدى عوي، بۇگىن بىلاي تارتىپتى، مۇنىسى قالاي دەپ ايتاتىن ەشكىم جوق. ويتكەنى كەشەگى ءسوز ۇمىتىلعان. بۇگىنگى ءسوز دە ۇمىتىلادى. سوۆەتتەن قالعان ءبىر ءراسىم – سوزدە بايلاۋ جوق. الاي دەپ ويلادى، بىراق بىلاي دەپ ايتتى، اقىرى، الاي دا، بىلاي دا ەمەس، سولاي ىستەدى دەگەندەي. سوۆەت ادامدارى – گومو-سوۆەتيكۋس دەگەن وزگەشە ناسىلگە ءتان، قالىپتى مىنەز. بۇگىنگى قايراتكەرلەرىڭنەن – قارا شارۋاڭا دەيىنگى ارالىقتاعى. ايتقاننان شوشىنبايدى، قايتقاننان جيرەنبەيدى. ءبىزدىڭ جارماقتىڭ دا ساسىق ساندىراعى ەندى ەكى جىل، جىل ەمەس، اي، ەندى ەكى-ءۇش ايدان سوڭ، ءتىپتى، ەكى-ءۇش اپتا وتپەي ۇمىتىلارى انىق. بىراق سول ءسوز ارقىلى العان بەدەل بويىندا قالادى. بەدەل عانا ەمەس. ماناعى ءسوزدىڭ زاردابى. ءوزى ءۇشىن ەمەس، باسقالار ءۇشىن. حالىق قۇربانعا شالىندى. ناقتى ءىس. ال كىم شالدى، نەگە شالدى – ەسەپ ەمەس. ۇمىتىلعان. بىراق مەن ەشقاشان ەشتەڭەنى ۇمىتا المايدى ەكەم. قايتكەندە دە ءبىر امالىن تابۋ كەرەك مىنا ساتقىن سۇمنىڭ… امال تاپقام جوق، بايىز تاپقانداي ەدىم. يت جەمەدە، ءونىمسىز اشۋ، ناتيجەسىز ارەكەت ۇستىندە ءولىپ كەتپەۋىم كەرەك ەكەن. شەكەم شىڭىلداپ، قاراقۇسىم اۋىرلاي باستاپتى. ۇمىتىلا باستاعان قان قىسىمى. جازۋ ستولىمنىڭ استىڭعى تارتپاسىن اشىپ، كوپ قوراپتىڭ ىشىنەن اسەرى تەز ەناپ دەگەن ءدارىنى الىپ، ەكى ءتۇيىرىن قاتارىنان تاڭدايىمنىڭ استىنا سالدىم. ءبىر امالىن تابۋ كەرەك مىنا سۇمىرايدىڭ… اھا! ءيا، مەنىڭ قولىمدا ەدى عوي!..

سول مەزەتتە جاڭا ءبىر جولداۋ جەتكەن.

«اعاسى، ايىپتىمىن. مەن ءسال-ءپال قىزىڭقىراپ كەتىپپىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ساياسات – بىلعانىش ءارى وتە اۋىر كاسىپ. داۋ-داماي، تالاس-تارتىس. بىراق سەنىكى ءجون. دەموگرافيالىق ساياسات توڭىرەگىندە ارتىعىراق سىلتەپپىن. ارتىق ەمەس، مۇلدە قاتە بايلامدار. مۇرات-ەكەسى! تۇسىنسەڭشى!.. قايتكەندە دە قازاقتا بولاشاق جوق. بولسا دا، بۇگىنگى كۇنى بيلىك تۇتقاسى باسقادا. İشتە عانا ەمەس، سىرتتا دا. ءشايت دەپ كورشى، تاپاپ تاستايدى. قۋدالاۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، قىلتاڭدى قيادى. زامانعا، تىرشىلىك جايىنا ىڭعايلانۋ كەرەك. قانداي دا جەتىستىك – بايانسىز. بايلىقتى ۇستاۋ ءۇشىن بيلىك كەرەك. بيلىكتى ۇستاۋ ءۇشىن بايلىقپەن قاتار – ەپتى ساياسات. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەتىستىگىمىز – اۋەلگى باسقىش قانا. سەنەن رياسىز قولداۋ كورىپ وتىرسام، ياعني كولدەنەڭ بوگەت كەلتىرمەسەڭ، مەن كوپ ۇزاماي-اق بۇدان دا بيىگىرەك شىڭعا شىعام. وسىنداعى زور مانساپ، قيساپسىز بايلىققا جەتكەن اكىم، الپاۋىتتاردىڭ بارلىعى دا اقىلدى، ايلاكەر عانا ەمەس، ىسكەر، ءبىلىمدار دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىزدىڭ شيرەگىمىزگە كەلمەيدى. سەنىڭ ەتەگىڭدى سۇرتۋگە جارامايدى. قاي جاعىنان العاندا دا. قولايلى جاعداي، قيسىنسىز قولداۋ ناتيجەسىندە جەتكەن ءبارى دە. مەن جاعدايىمدى ءوزىم جاسادىم، قولداۋىمدى ءوزىم قالىپتادىم. ەندى، ۇلكەن ايدىنعا شىققان ەكەم، نەگە ءتوردىڭ توبەسىندە وتىرماسقا؟ ايتپاسام دا ۇعارسىڭ، ول – كەيىن، تالاي وتكەلەكتەن سوڭعى، ەڭ ۇلكەن ماقسات. ال ازىرشە، باۋىر باسقان جەرىمە باسقا ءبىر تۇرعىدا قايتىپ ورالعىم كەلەدى. ءİستىڭ ساتىنە قاراي. قيسىنى كەلە جاتىر. ءبىر باستاسام، قالعانى وڭاي… مەن جارتى بولسام دا سەنەن ءبولىندىم. جالعىز تىرەگىم بولسا – ول سەنسىڭ. رياسىز جاقسى كورەتىنىم ونسىز دا تۇسىنىكتى. وزىڭنەن ايارىم جوق… ءيا، ايتپاقشى، ءبىزدىڭ ماقسات ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدى. قابىلەت، دارىن ءوز الدىنا، قولداۋ، دەمەۋسىز ءوسىپ جاتقان ەشكىم دە جوق. دۇنيە ورنىندا تۇرسا، بۇدان سوڭعى جولى داڭعىل. تەك كەزىندە ويلاماپپىز، قازاق ءتىلى دەگەن پالە الدىنان شىعىپ، بوگەسىن بولماسا. قازىر، ارينە، ورىس تۇرىپتى، اعىلشىنعا جەتىك. ەندى ءورىسى كەڭ دەپ، يسپان ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇر. قازاقشاسى دا جەتىلىپ كەتەر، امان بولسىن تەك قانا. ءبىزدىڭ بالجاننىڭ بار تىلەۋى وسى بالادا. جالعىز ۇل دەپ قانا ەمەس، تۇڭعىشىم، جاستىق جۇرەگىمنەن جارالدى دەپ، ايرىقشا جاقسى كورەدى. مەنى قويشى. سەنىڭ دە تىلەۋىڭ وڭ شىعار دەپ ويلايمىن. ازىرگە جارار. تاعى دا حابارلاسام. ءوزىڭ.»

مىنا سۇمعا داۋا جوق شىعار. ماقساتىمدى اراعا سالعاندا… جۇرەگىڭ قالاي جىبىمەس. ەندى ءوزى دە ۇعىنعان شىعار. وسىمەن توقتايدى.

ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى ءاتۇستى حابار ەمەس، ارنايى جازىلعان حات، حات ەمەس، باعدارلى مالىمدەمە كەلدى.

«وسى ۋاقىتقا دەيىن ارىلا سويلەسپەگەن ەكەنبىز. ارينە، مەنىڭ كىنام. قاجەت ساناماعام. ءالى دە كۇمانىم بار. دەگەنمەن، سەن قابىلدارسىڭ، قابىلداماسسىڭ، نەگىزگى – سەن ءۇشىن اسا ءماندى ماسەلە توڭىرەگىندە ەكى-ءۇش اۋىز ءسوز. ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى الالىق سودان تۋىنداپ جاتىر.

مەن – بولماعان تاريحشى، سەن – بولعان تاريحشى. بىراق مەنىكى كەمشىلىك ەمەس، سەنىكى ارتىقشىلىق ەمەس. كەرىسىنشە، مەن ءوزىم تاڭداعان سالادا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتتىم، سەنىڭ ءومىر بويعى بار قىرسىعىڭ وسى تاريحتان باستاۋ الادى. تاريحتىڭ ءوزى ەمەس، تاريحتاعى جانە بۇگىنگى قازاق تۋرالى ۇستانىمىڭ. سەن بىلەتىن قازاق – وتكەن زامان قازاعى. راس، ەر بولدى، ءمارت بولدى. ەل بولدى. بىراق ول قازاق كەنەسارى-ناۋرىزبايمەن بىرگە ولگەن. حح عاسىرعا جەتكەن جۇقاناسى، ياعني كەۋدەدە قالعان كىسىلىك پەن نامىستىڭ ەڭ اقىرعى جۇرناقتارى 1932 جىلعى عالامات اشارشىلىقپەن بىرگە توزدى. ودان سوڭعى قازاق – مۇلدە باسقا جۇرت، باسقا ۇلت. اسىپ كەتكەندە، وتكەن قازاقتىڭ جارماعى عانا. سەنىڭ تۇسىنبەستىگىڭ سوندا. تۇسىنبەستىگىڭ عانا ەمەس، تراگەدياڭ. سەن باعزى تاريحتان تانىعان ەجەلگى عۇن، تۇرىك ءداۋىرى، وعان تەتە التىن وردا، وعان جالعاس قازاق ورداسىنىڭ ەلەسىمەن ءجۇرسىڭ. بۇگىنگى قازاق – سول قازاق، قانى ءبىر، جانى ورتاق، تەك زامانى باسقا دەپ ويلايسىڭ. ال مەن وتكەن تاريحتىڭ جالپى سۇلباسىن بىلە تۇرا، وي-پىكىر، بايىپ-تولعامىم بۇگىنگە بەيىم، بۇگىنگى قازاقتى ناقتى تانىپ، زەرتتەپ تانىعاندىقتان، سەن سياقتى ەلەس، وي-قيالداعى قازاق ەمەس، وزىمىزبەن قاتارلاس ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشىپ جاتقان ەل-جۇرتىمىز تۋرالى مۇلدە كەرەعار قورىتىندىعا كەلدىم. سەنىمەن بىرلەس كەزىمدە: باياعىدا سولاي ەدى، ەندى نەگە بۇلاي دەگەن كۇمان تۇراتىن كوكىرەكتە; تىمىرسىق ارحيۆتەن كەتىپ، تار قالادان كەڭ دۇنيەگە شىققان، قازاقتىڭ قايناعان ورتاسى، جاڭا ومىرگە بويلاي ەنگەن سوڭ، زامان وزا كەلە، نەگە بۇلايىن عانا ەمەس، ناقتى قاندايىن دا قاپىسىز تانىدىم. الەمدەگى ەڭ سورلى، ەڭ قور حالىق ەكەن. اقىلدىڭ ازدىعىنان، قاجىر-قايراتتىڭ كەمدىگىنەن ەمەس. كۇنى بىتكەن، بولاشاعى جوق حالىق ەكەن. ءبىلىمنىڭ ولقىلىعى، قابىلەتتىڭ تومەندىگىنەن ەمەس. اقىل دا، قابىلەت تە، كۇش-قايرات تا جەتەرلىك. پايىم، پاراساتى دا ارتىعىمەن. جەتپەيتىنى – ءبىر-اق نارسە، وكىنىشكە قاراي، ەڭ باستى نارسە. اربانىڭ كۇپشەگى، قورانىڭ تىرەۋى دەگەن سياقتى. بۇگىنگى تىلگە كوشىرسەك، ماشينانىڭ موتورى، ۇشاقتىڭ قاناتى دەگەندەي. ونىڭ اتى – ۇلتتىق سانا. ۇلتتىق سانا جوق قازاقتا. جالعىزعا ەمەس، جالپىعا ءتان، سۇيەككە سىڭگەن، قالىپتى سىپات. جانە نازارى مەن قاجىرى كۇنكورىس، تىرشىلىك سوڭىندا كەتكەن بۇقارا جۇرت قانا ەمەس، ۇلتتىڭ بەتكە شىعار كىسىلەرى: بيلىكتەگى، بيزنەستەگى، ساياسات پەن شارۋاشىلىقتاعى الپاۋىتتارىڭ تۇرىپتى، زيالى اتالاتىن، ەلدىڭ قامىن جەۋگە ءتيىس – عىلىمداعى، ونەردەگى، مادەنيەت پەن ادەبيەتتەگى تارلانبوزدارىڭ تۇگەل ۇلتسىزدىق دەرتىنە شالدىققان. قايتالاپ ايتايىن، قازاقتا ۇلتتىق سانا دەگەن اتىمەن جوق. قالعان بارلىق پالە وسى جالعىز-اق كىناراتتان تۋىندايدى.

مەن وتكەندى اراعا تارتپايمىن. جارايدى، وتار بولىپسىڭ، كىرىپتار بولىپسىڭ. ءبارى سىرتتان، جوعارىدان شەشىلىپتى، مۇنداعى قۋىرشاق ۇكىمەتىڭە وتارلاۋشى، وكتەم حالىققا بەيىم عانا ەمەس، يسالماس، ءتىپتى، ءوز جۇرتىنا جاۋ كىسىلەر تاعايىندالىپتى، ەرىكسىز ەل امالسىزدان بارىنە كونىپتى. قازىر باس بيلىك قازاقتا. ال، نە بولدى؟ جەرىڭنىڭ استى مەن ۇستىندەگى بار بايلىق تالاپايعا ءتۇستى. قاراقشى بولسا دا قازاق السا ءجون عوي. بيلىك باسىندا وتىرعاندار ازدى-كوپتى پاراعا تۇگەلدەي جات جۇرتتىق جالماۋىزدارعا وتكىزدى. ءجۇز ەسە كەمىس باعامەن، تەگىنگە جاقىن. وبال-ساۋاپقا، ارۋاق، قۇدايعا قاراعان جوق. تىم قۇرسا، قولدا تۇرعاندا وزدەرى السايشى. ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە بەرەتىن باستىرىق اقشاسى جەتپەدى، ەكىنشىسى – ءۇشىنشىسى بايىپ كەتەدى دەپ قورىقتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ نەشە مىڭ جىل بويى ساقتاعان، ەندى نەشە مىڭ جىل بويى ۇرپاعىڭدى باقىتقا جەتكىزەر قيساپسىز بايلىعى دالاعا كەتتى. وزىنەن قىزعانعانى وزگەگە بۇيىردى. مۇنداعى بىزدەرگە جۇعىن، قاسپاعى عانا ءتيدى. قازىنانىڭ ءبىر شەتىندە جۇرگەن بىزگە. قالعان قارا قازاق تاقىرعا وتىردى. ەندىگى سىباعاسى – مىڭ جىلدىق قۇلدىق. اۋەلگى ءجۇز جىلعا امان جەتسە. جەتپەيدى. كەتكەن كەنىڭ، تالانعان قازىناڭا سالاۋات. ەندى تابان استىنداعى قارا جەرىڭنىڭ ءوزى ساۋداعا تۇسكەلى تۇر. جەردى ساتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقانىنان حاباردار شىعارسىڭ. ازىرشە قابىلداپ ۇلگەرگەن جوق، بىراق ءسوزسىز جۇزەگە اسادى. ماناعى ەر قازاق مىڭ جىل بويى قان توگىپ قورعاپ كەلگەن، كەيىنگى ۇرپاعىنا ميراس قالدىرعان قايران جەر تۇگەلدەي جەكە مەنشىك بولىسكە تۇسەدى. قازىرگىدەي، ءۇي سالاتىن، باقشالىق، شاعىن كەسىممەن ەمەس، تاۋىڭ تۇتاسىمەن، ورمانىڭ ورامىمەن، كولىڭ كولەمى، وزەنىڭ ۇزىنا بويىمەن زاڭسىز تەلىمگە ءتۇسىپ، كەڭ دالاڭنىڭ دال-دۇلى شىعادى. ارينە، قازاق ءۇشىن ەمەس. ۇلتاراق تيسە ءتاۋبا ايتارسىڭ. ەڭ شۇرايلى، ەڭ قۇيقالى، قۇنارلى قونىستارىڭ تۇگەلدەي ورىس-ورمان، جويىت-جەبىرگە بۇيىرادى. شەشىم شىعارعان كىم، بولىسكە سالعان كىم؟ ازعانا پايدانى ويلاپ، مىڭ جىلدىق ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن كەسكەن قازاقتىڭ ءوزى. بيلىك دەرسىڭ. وتارلىق، جات جۇرتتىق بيلىك ەمەس قوي. ەگەمەن دەپ اتالاتىن ەلدىڭ ءوز يەلەرى. قازاق. ال، نە ايتاسىڭ؟ ساۋداڭنىڭ شىنىمەن بىتكەن جەرى وسى. ەندى نەڭ قالدى؟ ءدىنىڭ مەن ءتىلىڭ بە؟ مۇسىلمان بولىپ جارىتپاعان قازاق قازىر حريستيان ءدىنىن قابىلداپ جاتىر. كريشنايت بولىپ جاتىر. ەشكىم زورلاعان جوق. ءوز قالاۋى، ءوز ەرىكتەرىمەن. ازىپ-توزۋدىڭ بۇدان ارتىق قانداي كورىنىسى بولۋى مۇمكىن؟ ال ءتىلدىڭ ماسەلەسى ءتىپتى قيىن. الەمدە ءوز تىلىنەن بەزگەن جالعىز جۇرت بولسا، ول – قازاق. انا ءتىلىن تىرشىلىككە قاجەتسىز دەپ سانايدى. سوندىقتان، باياعىدا ورىس، ەندى اعىلشىن. تۋما ءتىلىن بىلگىسى كەلمەيدى، بىلسە تەزىرەك ۇمىتۋعا تىرىسادى. جاي عانا جەرىمەگەن، كەرەك دەسەڭىز جيرەنەدى. زاتتىق جانە رۋحاني قايىرشىلىق ۇستىندە وتىرىپ، سونشاما استام. جالپاق جۇرتىڭىز. ال قازىرگى «قازاق ەليتاسىنىڭ» جاڭا اۋلەتى ءوز ۇلتىن سىيلاماق تۇگىلى، قازاق اتانۋدى نامىس كورەدى. سەن بىلەسىڭ بە، شەت ەلگە، رەسپۋبليكا قاراجاتىمەن، «بولاشاق» اتتى ارنايى باعدارلاما بويىنشا، – امەريكاسى بار، انگليا، فرانتسيا، گەرمانياسى بار، الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا جىبەرىلگەن، بەس، ون ەمەس، بىرنەشە ءجۇز قازاق جاسىنىڭ وسى جاقىندا عانا قانداي مالىمدەمە جاساعانىن؟ قازاق ۇلتشىلدارى، ياعني مىنا سەن تالاپ ەتىپ جۇرگەندەي، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق ءتىلى كۇشىنە ەنەتىن بولسا، ءبىز مۇنداي وتانعا قايتىپ ورالمايمىز دەگەن. مىنە، سەنىڭ ەڭ ءتاۋىر بولاشاعىڭ. ال ەندى ۇلتتىڭ ۇيتقىسى بولۋعا ءتيىس، سىرتتان شىنىندا دا سولاي كورىنەتىن قازاق ينتەلليگەنتسياسى، ءوز تىلدەرىمەن ايتقاندا، «زيالى قاۋىمعا» كەلەيىك. شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتقان، ناعىز قورىس باتپاق وسى ەمەس پە. بوس شۋلاعاننان باسقا نە ءبىتىرىپتى. شۋىنىڭ ءوزى بەرەكەسىز، ۇزىك-جىرتىق. ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارمايدى، ەشتەڭەنى بايىزداپ ۇقپايدى. وكىمەتتىڭ قىبىن قالاي تابامىز دەگەننەن باسقا قام-قارەكەتى جوق. دارمەنسىز عانا ەمەس، جالتاق. تىم قۇرسا، ءوز باستارىن قورعاي المايدى. كۇنكورىسى تومەن ەكەن. كىم كىنالى؟ وزدەرى. جابىلا ماقتاعانشا، جاپىرلاپ سۇراماي ما تيەسىلى سىباعاسىن. سۇراۋ تۇرىپتى، تالاپ قويماي ما. جوق. ۇيشىك الدىندا بۇراتىلىپ جاتىر. بايلاۋدا، اش ۇستاعان قوجايىنعا جاعىنىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقاننان باسقا، ارا-تۇرا كولدەنەڭ وتكەنگە ءشاۋ-ءشاۋ ءۇرىپ قويعاننان باسقا قانداي تىرشىلىگى بار؟ مەيلى، دارمەنسىزدىگى زاماننان دەيىك. ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرە الماسا، بىلىمسىزدىگى دەيىك. بىراق ادامدىق كەسكىنى قايدا؟ ۇلت ءۇشىن، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مادەنيەت ءۇشىن جانقيار ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم ازاماتتارعا جاپپاي توپىراق شاشۋىن قالاي باعالايمىز؟ كەزىندە احاڭ مەن جاقاڭدى قالاي قۇرتتى. ماعجاننىڭ تۇبىنە قالاي جەتتى. مۇحاڭدى قالاي قۋدالادى. توتاليتارلىق سيستەما دەرسىڭ. سول سيستەمانىڭ سەنىمدى قارۋى كىم ەدى؟ ماعجاننىڭ، مۇحاڭنىڭ ۇلتشىلدىعى تۋرالى ماقالالاردى ورىس جازىپ پا، قايتا، قورعاعان سول ورىس ەمەس پە – ءبىرىن تۇرمەدەن شىعاردى، ەكىنشىسىن مۇراتىنا جەتكىزدى. ەندى، وتارلىق زاماندى ۇمىتىپ، ەگەمەن كۇنىڭە كەلەيىك. قۇلدار بيلىككە جەتتى. بيلىك ارقىلى بايلىققا كەنەلدى. كەشەگى، قارعىدا وسكەن ساتىمساق پارتنومەنكلاتۋرا جانە ولاردىڭ سىرقات سانالى ءۇرىم-بۇتاعى عانا ەمەس. وتكەندەگى ناۋقانشىل جاندايشاپتار مەن جاڭادان كۇش تاپقان ارقيلى اۆانتيۋريستەر. ولارعا ۇلت ەمەس، ۇلاعات ەمەس، وردالى تۇعىر، قوردالى بايلىق قانا كەرەك ەدى. بار ماقساتى وڭىنان ءتۇستى، ويىنا كەلگەنىن جاسادى، ويرانداپ ءبىتتى. ءدال سونداي تانىم، سونداي پيعىلداعى، بىراق بيلىككە يەكتەمەي، بايلىققا ىلىنبەي قالعان پاقىرلار نە ىستەۋى كەرەك؟ ساتاتىن، وتكىزەتىن ەشتەڭەسى دە جوق، قازاقتىڭ اتى مەن زاتىنان باسقا. وتكەن تاريحى، رۋحاني قازىناسىنان باسقا. ولار دا توپىرلى دۋعا ارالاستى. بيلىك پەن بايلىققا جاعۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ دە كىسى ەكەنىن ايگىلەۋ ءۇشىن. ياعني، بۇرىن ەشتەڭە دە بولمادى، تاريح تا، مادەنيەت تە بىزدەن باستالادى دەمەك. باياعى وكتيابر توڭكەرىسىنەن سوڭعى قۇل-قۇتاننىڭ ۇرانى بويىنشا. اتا-قازاقتاعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبارى مانسۇق ەتىلدى. ويشىلدارىڭ – قيالي، اقىلمانىڭ – ناركومان، عۇلاماڭ – ساتقىن دەپ جاريالاندى. ەشقانداي تەرىس ايعاق، قيعاش دەرەك بولماسا دا، ءبارى كاكاي. ەسەسىنە، ءار اۋىل، ءار ايماقتان جاڭا تۇلعا، اقىن، باتىر، اۋليەلەر ويلاپ تابىلدى. دەرەكسىز ارۋاق، ءتىپتى، كوپشىلىگى ومىردە بولماعان ەلەستەردىڭ بۇگىنگى «الىپتارعا» ەشقانداي بوگىسىنى جوق. ياعني، تاقىر-تازا جەردە تاۋ تۇرعىزۋ قيىن ەمەس. ءوستىپ، ەگەمەن زاماننىڭ ەرەكشە تۇلعالارى قالىپتاستى. ماسەلەن، ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى ءمۇشتار ماقانوۆ سياقتى. ايقاي، ۇران، قۇر كەۋدە. نە اقىل جوق، نە ءبىلىم جوق، نە تۇيسىك، نە ۇيات جوق. جانە قالاي ايتساڭ دا، قازىرگى جۇرتىڭا لايىق. وي ءورىسى دە، ۇعىم-تانىم دەڭگەيى دە، ادامدىق قالىپ، مورالدىق ۇستانىمى، وتكەن مەن بۇگىنگە كوزقاراسى دا. ۇيلەس توبەشىكتەردىڭ ىشىندەگى شوقىسى. قاجەتتى سۇرانىستان تۋعان ەرىكسىز تاۋار. ەل-جۇرتىڭنىڭ قالاۋى مەن تىلەۋىنىڭ ناقتى كورىنىسى. جالپىعا ءتان جاماندىقتىڭ شىرىگەن شيكى جەمىسى عانا. ال سەن بار پالەنى ءوزى دە قۇربان بولىپ ەسەپتەلۋگە ءتيىس، ورايلى جولمەن باق قۋعان اۋمەسىر سورلىعا اپارىپ جاپسىراسىڭ. ماسەلەن، كۇنى كەشەگى، ساعان تىكەلەي قاتىستى، قانشاما ايقاي بولعان، تاريح توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. سەنى سوتقا تارتۋدى، جۇمىستان شىعارىپ، شەت ەلگە قۋدى تالاپ ەتكەن «ەڭبەكشى» قاۋىمعا وكپە جوق ەكەن، – ۇقپاپتى، بىلمەپتى، سوزگە ەرىپتى. ال ۇلتتىق پارلامەنتتىڭ عۇزىرلى جيىرما سەگىز دەپۋتاتىن، ارقايسىسى ءار سالادا ۇلكەن اتاق، ابىرويعا جەتكەن ون بەس اكادەميكتى، انانىڭ دا، مىنانىڭ دا ىشىندە بوتەن ەشكىم جوق، ءبارى دە قازاق، سول، قىرىق بىردەڭە كىسى – ەگەمەن ەلىڭنىڭ بەتكە شىعار ازاماتتارىن قازاقتا تاريح بولمادى، ءاز-جانىبەكتەن ابىلايعا دەيىنگى بارلىق حاندارىڭ قازاق ەمەس، موڭعول، بۇل حالىقتا بىزگە دەيىن تيەسىلى تەرريتوريا دا، تاۋەلسىز مەملەكەت تە بولعان جوق دەپ جۇلقىندىرعان كىم؟ ءيا، ۇيىمداستىرۋشىسى بار، بىراق نۇسقاۋشى، ماجبۇرلەۋشى ەمەس قوي. ءوز ەرىكتەرى، وزدەرى. نە كۇن تۋىپتى باستارىنا؟ جارايدى، بۇگىن كوڭىلدەرىنە جاقپاعان الدەكىمدەردى مۇقاتۋ، جەككورىنىشتى، سۇمىراي قىلىپ شىعارۋ قاجەت ەكەن. سوندا الگى كىسىمەن بىرگە وتكەندەگى بۇكىل قازاق تاريحىن مانسۇق ەتۋ شارت پا ەدى؟ مەيلى، جاڭاعى جيىرما سەگىز دەپۋتات تۇگەل نادان، ون بەس اكادەميگىڭ تۇگەل اقىماق ەكەن دەيىك. ال سولاردىڭ وسىنشاما ساندىراعىن جارىققا شىعارعان ءباسپاسوز تۇتقاسىندا وتىرعان كىمدەر؟ ءبىر، ەكى كىسى ەمەس، ءبىر، ەكى باسىلىم ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكالىق باسپاسوزگە نە بولدى؟ بۇكىل ۇلتتى قورلاعان وسىنشاما، بەيباستاق قانا ەمەس، زياندى، بىلعانىش ناۋقانعا وراي نارازىلىق تانىتقان، قارسىلىق بىلدىرگەن ءبىر اۋىز ءۋاج ايتىلماۋىن قالاي باعالاۋ كەرەك؟ سۇمدىق قوي. «تەمىرقازىقتى» قالاي تالقاندار ەكەن، باس رەداكتورعا، ماقالا اۆتورىنا قانداي جازا قولدانىلار ەكەن دەپ، قىزىققا قاراپ قانا وتىردى. قازاق نامىسىنىڭ، ادەپكى ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنىڭ وزدەرىنە ەشقانداي قاتىسى جوقتاي. شىنىندا دا قاتىسى جوق. ويتكەنى، باس پەن اياق ءبىر قيساپ دەگەندەي، ارعى، بەرگىڭە تۇگەل تيەسىلى، جالپىعا ورتاق ءبىر سىيپات بار. ۇلتسىزدىق دەگەن. ۇلتسىزدىق – ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق سەزىم، ۇلتتىق تانىمنىڭ جوقتىعى عانا ەمەس. ادامدىق كەپتەن ايرىلۋ، قاسيەتسىزدىك دەگەن ءسوز. ءبىر كىسى، ون، ءجۇز كىسى ەمەس. تاقتا وتىرعان پاتشادان تاقىردا وتىرعان قاراشىعا دەيىنگى ارالىقتاعى بۇكىل ەل-جۇرتىڭىزعا ەنشىلى سىباعا. بىلە-بىلسەڭ، وكىمەتتە، جوعارعى، تومەنگى بيلىكتە الابوتەن كىنا جوق. بارلىق بىلىق ءىسىن حالقىڭنىڭ قالۋىمەن، قالاۋ بولماسا، ماقۇل، ريزاشىلىعىمەن، بۇل ءسوزدى ارتىعىراق كورسەڭىز، ءۇنسىز، دارمەنسىز كەلىسىمى ناتيجەسىندە جۇزەگە اسىرىپ وتىر. جالپاق جۇرت، بۇكىل قاۋىم ساناسىز، نامىسسىز، ءتىلسىز عانا ەمەس، ءوجدانى كەم، رۋحى ءالجۋاز بولعاندىقتان. ەندى وسىنداي جەتەسىز، قۇنسىز حالىق ءۇشىن مەن نەگە ءولۋىم كەرەك؟ سوزىمە سەندىرە المايمىن، سەنگەنى سول، ءوزىمدى قارابەت قىلعىسى كەلەدى. كوزىن اشايىن دەسەم، مەنىڭ ءوزىمنىڭ كوزىمدى شىعارۋعا بەيىم. وتقا ايداساڭ، بوققا قاشادى، تۇنەك شىڭىراۋعا، قاراڭعى كورگە ۇمتىلادى، جانە سەنى وزىمەن بىرگە الا كەتپەك. جوق، مەن تويىپ بىتكەم سەنىڭ قازاعىڭا. كەشەلى، بۇگىن ەمەس، بۇدان قىرىق جىل بۇرىن، ءومىر جولىنىڭ باسىندا. سەنەن ءبولىنۋىم – سول ءتۇڭىلىس ناتيجەسى ەكەن. تۋرا جول تاۋىپپىن. ءومىرىم وڭدى بولدى. ازاپ، قايعىسىز، وي، ۋايىمسىز. بارلىقتا، بايلىقتا. ال سەن شە؟ يتپەكتە دەپ ايتپايىن، نە اسقا، نە كيىمگە جارىمادىڭ، ازاپ استىندا، مازاق، قورلىق ۇستىندە كۇن كەشتىڭ. كەيىنگى العان العىسىڭ تاعى بەلگىلى. ەندى كەلىپ مەنى كىنالاماقسىڭ. ساتقىن دەپ ويلايسىڭ. ءاي، بۇل قازاقتا ساتىلماعان كىم قالدى؟ نە قالدى؟ قيراعان، سۋعا باتقان كەمەمەن بىرگە كەتۋ – كىسىلىك پە؟ جان ساقتاپ، جۋان بورەنەگە جارماسسام – جاماندىعىم با؟ جانە جان ساقتىعىسى كەلەتىن – جالعىز مەن بە؟ كۇشىڭ بويىڭا سىيماي بارا جاتسا، سول مىقتىلاردى جونگە كەلتىر. ايتپەسە، مەنىڭ ازعانا قىزىعىمدى ۋلاما. ونسىز دا جانىم جارالى، تىنىشىمدى كەتىرمە. مەن وسى قىرىق جىل بويى جەتىسىپ ءجۇردى دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ. بالجان مەن بالالاردان باسقا قىزىعىم بولعان جوق. باۋىرى قىزۋ جاس توقال – اشۋ، ىزا، ءتۇڭىلىس جان-جاقتان قۇرساپ، كۇن ەڭكەيگەن كەزدەگى الدانىش قانا. ەندىگى بار كورەر يگىلىگىم – بيلىكتە مە دەپ ەدىم. اراعا كەلىپ سەن قىستىرىلدىڭ. كۇيدىرمە جانىمدى. تىنىشتىق بەر. جارماق.

P.S. ەكى ءسوزدىڭ ءبىرىن جەتكىزە المادىم. ايتسە دە ەكى قايتارا وقى. سودان سوڭ وزىنەن ءوزى وشەدى، بۇرىنعى حاتتار سياقتى. مەن الدىمدا دا، ارتىمدا دا ايعاق قالدىرعىم كەلمەيدى. م.ق.»

ءبىزدىڭ جارماق ءبۇتىن شىقتى. اقىرزامان ادامى. قازاق اقىرزامانىنىڭ. بۇكىل دۇنيەدەن تۇڭىلگەن – ەشتەڭەدەن تايىنبايدى، يمان، ۇياتتان ادا – ەشكىمگە سەنبەيدى، سويتە تۇرا ومىرگە سونشاما قۇشتار. ونىڭ ۇعىمىنداعى ءومىر – بيلىك پەن بايلىق. ەكىنشى قايىرا، ەجىكتەپ وقىپ شىقتىم. ءپالساپاسى كۇشتى. شىن مانىسىندەگى يت تىرلىگى ءۇشىن ءبارىن دە قۇربانعا شالۋعا ءازىر. ءۇشىنشى قايتارا، باسىنان تۇسە بەرگەندە جالپ ەتىپ ءوشتى. ءوزى ايتقانىنداي. قىزىق. اتاق پەن مانساپ جولىندا بوگەت بولۋى مۇمكىن ايعاق قالدىرمايدى. بىراق ادالدىق، ازاماتتىق جولىنا كولەڭكە تۇسىرەر، اقىر ءتۇبى تۋعان جۇرت الدىندا قارابەت قىلار ايعاعى جەتىپ ارتىلادى. ايتسە دە، بۇكىل ءومىرى ارام ەسەپ، جالعان ىسپەن وتكەن جارماقتىڭ بۇل جولعى جان ىشقىنىسى – باقىتسىز بەيباقتىڭ اقيقات ۇعىم-تۇسىنىگىنىڭ كورىنىسى ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرمەگەم. جۇرەگىمنىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن ءبىر ساتتىك ايانىش سەزىمىن تەز ءوشىردىم. اياسام – ءوزىمدى اياۋىم كەرەك ەكەن. ال مارات… امالى تابىلعان سياقتى. تەك ىسكە اسىرۋ… قيىنداۋ.

اراعا اي تولماي، باياعى، وكىمەتتىك «ەگەمەن نۇرستان» مەن كەيىنگى، وپپوزيتسيالىق «ەركىن گۇلستاندا» قاتارىنان، كەزەكتى ماقالاسى جاريالاندى.

وتكەندەگى گازەت باسىلىمدارى، تەلەديدارداعى ءسوز جانە سوعان وراي ناقتى باعدارلامام بويىنشا، كەيبىر ۇلتشىل، ارتتا قالعان كەرتارتپا كوزقاراستاعى ازاماتتار مەن تۋرالى قيعاش پىكىرلەر تاراتىپتى دەپ باستايدى. مەن ءوزىمنىڭ تۋعان ۇلتىمنىڭ بولاشاعىنا بالتا شابادى ەكەم. مەن قازاقشىل ەمەس، ورىسشىل ەكەم. وتكەندەگى وتارشىلدىق ەلەستەرى قايتا تىرىلگەن ەكەن. كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، مەنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان شىققانىم توڭىرەگىندە كۇمان تۋعىزىپتى. دۇنيەدە سونداي كىسى بار ما ءوزى، الدەكىمدەردىڭ ارام ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ويدان شىعارىلعان قۋىرشاعى ەمەس پە دەيدى. ونى از دەسەڭىز، كەيبىرەۋلەر مەنىڭ تۋعان اۋىلىم، ارقاداعى ەگىندىبۇلاقتان حات ۇيىمداستىرىپتى. ءبىز بىلەتىن جالعىز-اق بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ بار ەدى، مۇرات دەگەن ەلەۋسىز تاريحشى، بۇل مۇرات جالعىز ەدى، جالقى ەدى، سوندا الگى مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ قايدان كەلگەن دەيدى. مىنە، وسىنداي، كىسى كۇلەرلىك جاعداي.

بىلمەسەڭىز ايتايىن، سىزگە عانا ەمەس، بۇكىل قاۋىمعا. مەن – مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ – اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ توعىزىنشى بۋىنداعى ۇرپاعىمىن. ءبىزدىڭ اۋلەت، ارعى اڭىز زاماندى ايتپايىن، بەرگى، تاريحقا تانىمال ءۇش ءجۇز جىلدا قازاق ەلىندەگى اتاۋلى تۇقىم بولدى. باي دا شىقتى، بي دە شىقتى، باتىر مەن باعلان، كەرەك دەسەڭىز، اقىن، ءانشى، كۇيشىگە دەيىن. مەن، ەلەۋسىز ەمەس، بەلگىسىز ەمەس، تانىمال تاريحشى مۇرات بەيسەنۇلى ەكەۋىمىز – سول تۇقىمنان قالعان سوڭعى تۇياقپىز. بار، جوعىن ەمەس، تانىمالدىق تۇرعىسىنان ايتامىن. اكە-شەشەدەن ەرتە ايرىلدىق، سوعان جالعاس پوليگون دەگەن پالە شىعىپ، ءبىزدىڭ اۋلەت ىرگە تەپكەن قۋ اۋدانى ىدىراپ، ەل اتا-قونىسىنان اۋدى. سونداعى، جان-جاققا بىتىراي كوشكەن جۇرتتىڭ قايسىسىن كىم تۇگەندەپ الىپتى. مەنىڭ ازامات بولىپ اتقا مىنگەننەن بەرگى عۇمىرىم وڭتۇستىكتە، ماركەنت اۋدانىندا جانە سول اتتاس قالادا ءوتتى. كىم ەكەنىم، قانداي قىزمەتتەر اتقارعانىم ونداعى جۇرتقا جاقسى تانىس. بۇدان سوڭعى، تاۋەلسىزدىك جىلدارداعى بار ءىسىم جالپى قازاققا ماعلۇم. مەن كىرمە ەمەس، تازا قازاقپىن، جانە اتاپ كورسەتتىم، ەشكىمنىڭ داۋى جوق، تەكتى تۇقىمنان شىقتىم دەسەم اسىلىق ەمەس. سوندىقتان دا، اتا كورگەن وق جونار دەگەندەي، عۇمىر بويى تۋعان حالقىما قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. تەك وزدەرىن ۇلتقا تۇلعا، ەلگە جاناشىر سانايتىن كەيبىر ازاماتتاردان ءبىر ايىرمام، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قازاقستان اتالاتىن مەملەكەت مۇددەسىنەن ءبولىپ قارامايمىن. قازاق – قازاقستانمەن عانا. قازاقستان ءوسىپ، وركەندەسە، قازاقتىڭ دا مۇراتقا جەتكەنى. جانە كەرىسىنشە. ال يمميگراتسيا، ياعني كەلگىنشىلەر توڭىرەگىندەگى ءمانسىز داۋدى قايتا قوزدىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەم. بىزدەن گورى تەرەڭىرەك ويلايتىن ەلباسىمىز نۇسقاپ كورسەتكەن مەجە بار. رەسپۋبليكاداعى حالىقتىڭ ۇزىن سانىن جيىرما ميلليونعا جەتكىزۋ – كەلەشەكتە بۇدان دا جوعارى قارقىنمەن دامۋىمىزدىڭ كەپىلى. الىپ-قوسارى جوق انىق اقيقاتى دا سول. تەك مەنى اسىرە ورىسشىل دەگەندەرگە ازعانا ءۋاج. مەن بۇل ءسوزدى تەرىس كورمەيمىن. اباي دا ورىسشىل بولعان. شوقان دا ورىسشىل. مۇحتار اۋەزوۆ تە ورىسشىل. ازاماتتىق ەڭبەك جولىن شالعاي اۋىلدا وگىز وكتەۋشى بولىپ باستاعان، وقىماي-اق ورەلى بيىككە جەتكەن، وسى سوڭعى جىلداردا عانا، مۇمكىندىك، جاعدايى كەلگەن سوڭ قولعا الىپ، ۇلى حالىقتىڭ ۇلى لۇعاتىن تەزىنەن يگەرىپ، ورىس تىلىندە قارىستاي ەكى كىتاپتى قاتارىنان جازعان، ءارى ارقالى اقىن، ءارى ايماڭداي ساياساتكەرىمىز، ۇلت ماسەلەسىن كوتەرۋدە قاجىماي، تالماي ارپالىسىپ كەلە جاتقان رۋحاني جولباسشىمىز ءمۇشتار ماقانوۆ تا ورىسشىل. سولاردىڭ ءبارى جات پا ەكەن قازاققا!.. ايتسە دە، مۇكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ زامانىمىز الدىڭعىلاردان باسقاشا. سوندىقتان دا باسقاشا ايتتىم. مەن جازۋشى دا، اقىن دا ەمەسپىن. مۇمكىن كوكەيدەگى ويىمدى دۇرىس جەتكىزە الماعان شىعارمىن. ايتسە دە، مەنىڭ وپپونەنتتەرىم اڭداماعان ەكەن. مەن كوتەرگەن ورىس ماسەلەسى – ۇكىمەت پەن پارلامەنت ۇستانىپ وتىرعان دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ءبىر بولىگى عانا. قازىر الەمدە مونو-ەتنيكالىق ءبىر دە ءبىر مەملەكەت جوق. قىرىق قۇراۋ، ءبىر ءتۇيىندى امەريكانى ايتپاي-اق قويايىن. فرانتسيا، گەرمانيا – بارىندە دە باسقا ۇلتتاردىڭ ۇلەس-سالماعى اجەپتاۋىر. ماسەلەن، فرانتسيادا ەكى ميلليون اراب، گەرمانيادا ءتورت ميلليون تۇرىك دەگەندەي. بۇگىنگى قازاقستان – ورىس پەن قازاقتىڭ عانا وتانى ەمەس. تاعى توقسان ۇلت بار. دوڭگەلەكتەپ ايتقاننىڭ وزىندە. قالاي ايتساڭىز دا، تاريحي قالىپتاسقان اقيقات. الدا دا سولاي بولسا نەسى بار. ءبىز سىرتتاعى قازاق كوشى توقتاسىن دەگەمىز جوق. كەلسىن. بىراق ءوز ورنىن ءبىلسىن. ەسىكتەن كىرىپ، ءتور بىزدىكى دەمەسىن. جانە ارتىق سىباعا دامەتپەسىن. جاڭادان كوشىپ كەلگەن قازاققا ايرىقشا جاردەم بەرىلسە، باسقا جۇرت نە ويلايدى؟ ناسىلدىك الالاۋ دەگەن وسى ەمەس پە. مۇنداي كوڭىلشەك جومارتتىقتان سوڭ ەلدىڭ، مىنا مەملەكەتىمىزدىڭ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان حالىقتارىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسپەي مە. ەنشىسىز سىباعاعا شەك قويۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەنىڭ توركىنى قاراجاتتا ەمەس، ساياساتتا. ەرتەڭ مۇنداعى جالپى جۇرتتان مەنتاليتەتى بولەك سىرتقى قازاق الدەبىر جەردە ۇلت-ارالىق جانجال شىعارىپ جاتسا قايتتىك؟ ۇتقانىمىز سول ما؟ كەرىسىنشە، ورالمان بولىپ، تەگىن ولجاعا باتقىسى كەلگەن قازاقتىڭ سول قازىرگى ەلدەرىندە وتىرا بەرگەنى ءبىز ءۇشىن پايدالىراق. ماسەلەن، قىتايداعى قازاق دياسپوراسى، رەسەيدەگى قازاق دياسپوراسى وسى ەكى ۇلى ەلمەن اراداعى دوستىق، تۋىستىق قاتىناستارعا دانەكەر بولماي ما!

ەندى يمميگراتسيا ماسەلەسىنە قايتىپ ورالامىن. وتكەندە رەسەي تۋرالى عانا ايتىق. ەندى سول ءسوزدىڭ باسقا ءبىر تارماعىنا كەلەيىك. تاقاۋ كورشىلەر – ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىك بولىگى. قىرعىزدىڭ جاعدايى اۋىر، بىرلىگى كەتىپ، بەرەكەسى قاشقان. وزبەكتىڭ جەرى تار، تۇرمىسى قيىن. تاجىك تۋرالى ءسوز دە جوق – تارشىلىق ءارى بەيمازالىق. وسى تۋىستاس ءۇش رەسپۋبليكادا قولى بوس قانشاما جۇرت ءبىزدىڭ سولتۇستىك كورشىمىز رەسەيدەن كاسىپ، ناپاقا ىزدەيدى. ءدال قاسىنداعى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن اتتاپ ءوتىپ، الىستاعى رەسەيدەن. جانە تۇراقتى ەمەس، ماۋسىمدى جۇمىس. تولىق ەمەس مالىمەتتەرگە قاراعاندا، نەبارى ءتورت ميلليون حالقى بار قىرعىزستاننان بەس ءجۇز مىڭ جۇمىسكەر شىعىپتى رەسەيگە. بەس ميلليوندىق تاجىكىستاننان – سەگىز ءجۇز مىڭ. جيىرما بەس ميلليون وزبەكتەن قانشا شىعاتىنى ەسەپكە سىيمايدى. وسى، الىس شەتتە تەپەرىش كورىپ جۇرگەن تۋىستار قازاقستانعا قاراي بەت بۇرسا، قاجەتتى جۇمىسىمىزدى جاساپ بەرسە، ءتىپتى، رەسەيمەن ەكى اراداعىداي سابىلماي، ءۇي-جايلارىمەن كوشىپ كەلىپ، ءبىرجولا تۇراقتاپ قالسا نەسى بار. راس، وزبەك پەن قىرعىز بىزدە دە ءجۇر. رەسەيگە وتەتىندەرىنىڭ وننان بىرىنە تولمايدى. ەشبىر ەسەپتە جوق، كەلەدى، كەتەدى. ال بىزدە جۇمىس كۇشى جەتىسپەي جاتىر. جاڭا ايتقانىمىزداي، وزبەك پەن قىرعىز، وعان قوسا تاجىك بەرى قاراي اۋسا، ورتامىز تولماي ما. ءارى الىستان كەلگەن باۋىرلارىمىز سياقتى، بولماعان الاشاعىن قۋمايدى، جاعداي جاسا دەپ تاعى زارلامايدى، ارتىق شىعىنعا تۇسپەيسىڭ. كوجەسىن ءىشىپ، كەرەكتى جۇمىسىن جاساپ، ءوز جاعدايلارىن وزدەرى تۇزەپ الادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جۇرتىڭىز بالا-شاعالى، ۇيىمشىل. ارادا، بەس-ون جىل وتپەي-اق، ءوسىپ، ءونىپ، كەتىگىڭىزدى بۇتىندەپ بەرەدى. جيىرما جىلدا ماناعى جيىرما ميلليونىڭىزدىڭ ءوزى بەرىدە قالادى. مىنە، ماسەلە قايدا، مىرزالار. قايتالاپ ايتام، مەن ورىسشىل عانا ەمەسپىن، قىرعىزشىل، وزبەكشىل، تاجىكشىل بولىپ كورىنەرمىن. وزگە ۇلتتى سىيلاۋ – ءوزىڭدى جەك كورۋ ەمەس. اينالىپ كەلگەندە، ءبارى دە وسىنداعى قازاقتىڭ قامى. مەن، ينتەرناتسيوناليست بولا تۇرا، ەڭ الدىمەن قازاقشىلمىن. قازاق مۇددەسى – مەنىڭ مۇددەم. مەنىڭ كۇرەس جولىم – اتاق شىعارۋ، پايدا ىزدەۋ جولى ەمەس. حالقىم تانىدى – ودان ارتىق نە كەرەك. ەل قاتارلى تىرشىلىك قۇراتىن جاعدايىم بار – ودان ارتىق نە تىلەيمىن. مەنىڭ پايدام دا، تىرشىلىگىم دە، تىلەگىم دە – تۋعان حالقىمنىڭ بولاشاعىندا!..

مىنە، تاعى دا ىقشامداپ، ارتىق جەلىن شىعارىپ بەرگەندە وسىنداي. جاي عانا ساندىراق ەمەس. ايار، ۋلى، ءزارلى ساندىراق. اقىرى تۇپكە جەتەتىن ناقتى باعدارلاما. بۇگىنگى ءباتۋاسىز، جاۋاپسىز ءسوزدىڭ ەرتەڭ شىندىققا اينالۋى – وپ-وڭاي.

كورىپ تۇرمىن، كوزىم جەتتى، مۇنىمەن دە توقتالمايدى.

ال، ءوزى ارمان قىلىپ ايتقانداي، وڭتۇستىكتىڭ اكىمى بولسىن. ودان دا ۇلكەن مانساپ جوق پا ەكەن. ماسەلەن، پرەمەر-مينيستر دەگەندەي. بايلىعى ون ەسە، جيىرما ەسە ءوسسىن، اتاعى اسپانعا شىقسىن، بىراق بۇل دا ارماننىڭ شەگى بولماي قالادى. ودان ءارى تاعى ءبىر تاقىت تۇر. كەلەسى كەزەكتە قول سوزسا نەسى بار. ويعا العاننان باستاپ ايتىلاتىن ءسوز، جاسالاتىن قارەكەت تاعى دا ون، جيىرما ەسە. وسى، ەڭ سوڭعى، ەڭ ۇلكەن بيلىككە جەتكەنشە جەلكەڭدى قيىپ بىتپەي مە. جەتسە… جەتكەن سوڭ بەرىك ورنىعۋ كەرەك ەمەس پە. جانە ودان ارمەن بايۋ. ورنىعۋ ءۇشىن جارتى الەمنىڭ كوڭىلىن تابۋ كەرەك. بايۋ ءۇشىن… ودان ءارى قايدا دەمەڭىز، الەمدەگى ەڭ ءىرى بايلاردىڭ ءتىزىمى بار ەمەس پە، مۋلتيميللياردەرلەر، سونىڭ الدىڭعى لەگىنە ىلىگۋ كەرەك. سودان سوڭ اۋەلگى وندىققا، بەستىككە. وسى بايلىقتىڭ شەگىنە جەتۋ ءۇشىن، الگى بيلىكتە ءبىرجولا بەكۋ ءۇشىن تابان استىنداعى قارا جەر، توبەدەگى كوك اسپان تۇرىپتى، اتا-باباڭنىڭ كوردەگى قۋراعان سۇيەگىنە دەيىن ساتىپ بىتىرمەي مە. قازىردىڭ وزىندە قالتىراپ ارەڭ وتىرعان، كەۋدەسىندە شىعاسى جانى عانا قالعان سورلى حالقىڭ ەڭ سوڭعى تياناق، ەڭ سوڭعى ۇمىتىنەن ايرىلسا نە بولماق! توقتاۋ بار ما مىنا پالەگە؟ جوق. وكىمەتىڭ دە، پارلامەنتىڭ دە سونىڭ ار جاق، بەر جاعى. ءبارى ءبىر قيساپ. ءبارى دە ەلدىڭ ەسەبىنەن. قازاقتىڭ. تاعىنىڭ تۇعىرىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن، داۋلەتىن داريا، مۇحيتتان اسىرۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ءبىزدىڭ جارماق سول كوپتىڭ ءبىرى عانا. بار سورى – مەنىمەن جالعاستىعى…

قايران حالقىڭ… نەسىنە جانىم اشىپ وتىر دەپ ويلادىم. جارماقتىڭ ايتقانى راس. ونسىز دا جەر بەتىندە قالعىسى جوق. ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن حالىققا قالايشا ارا تۇسپەكسىڭ؟ جانى قينالعان ازابىن جەڭىلدەتىپ، تەزىرەك اتتاندىرىپ جىبەرۋ دە ساۋاپ شىعار. قايتكەندە دە وبال جوق. وبال… كەيىنگى قىزىل قارىن جاس بالاعا وبال. ءاي، قۇلدىقتا تۋدى، قۇلدىقتا وسەدى، اكەسى اناۋ، تاربيەسى مىناۋ، بارىنا ريزا بولادى، ارتىمىزداعى بالانىڭ اۋەلگى تولقىنىن كورىپ وتىرمىز عوي، قازاقسىڭ دەگەنگە نامىستانىپ ولە جازدايتىن، وبال جوق ەكەن. بالاپان – باسىنا، تۇرىمتاي – تۇسىنا. شىن وبال ىزدەسەڭ – قادارىنشا حالقىنا ەڭبەك ەتكەن، ۇمىتپەن كۇن كەشكەن، اقىرى بار تىلەگى سارىپ بولعان، بايىرعى قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى سارقىنى، از دا بولسا الاش ۇراندى ازاماتىڭا جانىڭ اشىسىن. اياساڭ، مەنى ايا، بار ەڭبەگى قۇردىمعا باتقان، بار ءومىرى زايا كەتكەن. الاشتىڭ ازاماتىنا وبال. ماعان وبال. بىراق سول اياۋ مەن ەسىركەۋدەن ماعان كەلىپ كەتەر ەشتەڭە جوق. ونسىز دا بىتكەن اداممىن. مەنىڭ وبالىم – فانيدە ەمەس، باقيدا. ارىداعى، ايبارلى جۇرتىنا اسقار تاۋداي تىرەك بولعان ارۋاقتى بابالارىما قالاي كورىنەم. الاش ارداگەرلەرى قاتارىندا اتىلىپ كەتكەن ۇلكەن اكەمنىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن. قىساستا وسكەن، بوتەن سوعىستىڭ وت-جالىنىن وتكەرگەن، ەكى رەت جەر بەتىندەگى جاھاننامعا ءتۇسىپ، ەكەۋىندە دە مەنى جەتكىزۋ ءۇشىن ءتىرى شىققان، ارماندا، قاپادا قايتقان، بار ءۇمىتىن ماعان ارتقان قايران كوكەم نە ايتادى ەرتەڭ، و دۇنيەگە بارعاندا؟ و دۇنيە تۇرىپتى، بۇ دۇنيەدەگى ادال ەسىمدەرى ارامعا جالعاسقان، جاماناتقا ىلىنگەن ءبىزدىڭ ەجەلگى اۋلەت… ەل بەتىندەگى شىركەۋ بولعالى تۇر ەمەس پە! اسىلدارمەن قاتار، جاسىقتار دا بولعان شىعار، جاقسىنىڭ تاساسىندا جاماندارى دا جۇرگەن شىعار، بىراق قارابەت ساتقىن شىقپاپ ەدى عوي ءبىزدىڭ تۇقىمنان! شىرىگەن جالعىز قۇمالاق ءبىزدىڭ بۇكىل اۋلەتىمىزگە كولەڭكە تۇسىرمەك پە؟ باسقانى ايتپاعاندا، جالعىز ۇلىم ماقسات! حالقىن ساتقان بۇرالقىنىڭ ۇلى دەمەي مە. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ. اكەسى قارابەت، ۇرپاعى – الاپەس! تىم قۇرسا جالعىز ۇلدىڭ بولاشاق ابىرويىن ويلامادى عوي مىنا سۇم. ەندى قايتتىك؟.. بولارى بولدى. بولماعى بۇدان دا سوراقى. وتكەنگە داۋا جوق دەسەك تە، دابىرا ءسوز عانا. سوڭعى جەتپىس-سەكسەن جىل بويعى قاي شەشەننىڭ، قاي كوسەمنىڭ قاي ساندىراعى جۇرتتىڭ ەسىندە قالىپتى. جۇرەككە تاڭباسى تۇسپەي، ناقتى ىسكە اينالماي تۇرعاندا، جەل ءسوزدى جەلگە ۇشىرۋ كەرەك. بىراق مەن ءالى دە ءوزىمدى قيماي تۇرعام.

شۇعىل ەلەكترون-پوشتا جەتتى. ەنتىككەن، دەمىككەن شاعىن ەسكەرتپە.

«جايسىزداۋ حابار. بىراق قورقاتىن ەشتەڭە جوق. بالجان بىردەڭە سەزىپ قالعان سياقتى. «سەنىڭ بىرگە تۋعان اعاڭ بار ەكەن عوي، – دەدى. – مەن بۇرىن قالاي بىلمەگەم؟» تۋعان جەرىمىزگە پوليگون ءتۇسىپ، ودان سوڭ اكە-شەشەمىز ولگەننەن كەيىن ارامىز ءبولىنىپ كەتكەن، بايلانىسىمىز ۇزىلگەن، ءوزىم دە جاقىندا عانا ءبىلدىم دەپ الدارقاتتىم. ءسىرا، مەنىڭ ورايسىز كوتەرىلگەن اڭگىمەگە قاتىستى سوڭعى ماقالامدى كوزى شالىپ قالعانداي. ەندى ساق بولايىق. ءوزىڭ.»

ەرتەڭىنە ەكىنشى حابار.

«بالجان كەشەگىمەن توقتاماپتى. بىلتىر، سەنىڭ كوڭىلىڭدى تابۋ ءۇشىن «نۇرستاندا» بەرىلگەن ماقالا پالە بولىپ جابىسپاسا نە قىلسىن. بۇرىن بولماعان ادەتپەن، كەشقۇرىم كابينەتكە، ۇستىمە باسىپ كىردى. «سەنىڭ اعا دەپ جۇرگەن باۋىرىڭ ەگىزدەس سىڭار ەكەن عوي،» – دەدى. ء«يا، ءيا، جارتى ساعات قانا بۇرىن تۋعان. سوندىقتان اعا ەسەپتى عوي،» – دەدىم. ءوڭى بۇزىلىپ، ازعانا وتىردى. «سەن وسى سىڭارىڭمەن اۋىسىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟» – دەدى كەنەتتەن، قاتقىل اۋەزبەن. «قالاي، قالاي؟..» – دەيمىن، ساسقالاقتاسام دا، ازىلگە سۇيەگەن بولىپ. «سولاي. باياعىدا، الگى سىڭار اعاڭ الماتىدا قالعىسى كەلىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا سەنى سالىپ جىبەرگەن جوق پا؟» جۇرەگىم زىرق ەتىپ، تابانىما تۇسسە دە، زورلانا كۇلدىم. «قايدان شىعارىپ وتىرسىڭ؟» – دەيمىن. ء«بىر ءتۇرلى. وتكەندى ويلاپ وتىرسام. سوندا… جولعا شىعاردا، ودان سوڭ العاشقى كۇندەردە… ءبىر ءتۇرلى، كوڭىلىڭ جارىم، سويتە تۇرا تىم باتىل…» «ەندى ءبارىن تاستاپ كەتىپ بارام، قيمايسىڭ عوي، وقۋىڭدى، عىلىمدى. ال ەندى… ءوزىڭنىڭ زاڭدى كەلىنشەگىڭ بولعان سوڭ، اي-شايعا قاراماي… ريزا بولعان سياقتى ەدىڭ عوي. ەندىگىڭ قاي وكپە!» – دەيمىن. «وكپە ەمەس. وتكەندى سارالاۋ. كەش تە بولسا. وندا… تاۋدا باسقاشا بولاتىنسىڭ. بىرگە جۇرگەن بارلىق ۋاقىتتا…» «ال قازىر شە؟ – دەدىم ءسوزدى بوتەن جاققا بۇرىپ. – قازىر قاندايمىن؟» «قازىر… مۇلدە باسقا ادامسىڭ. بۇدان ون جىل بۇرىنعىمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە.» «سەن دە باسقاسىڭ، – دەدىم. – قىز كەزىڭمەن سالىستىرعاندا.» مىنە، اقىماقشىلىق. ەسىم شىعىپ، ءسوز قۋىپ وتىرىپ، الگى، توقال العانىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. بىراق بالجان تەرىس تۇسىنگەن جوق. «مەن… مەنىڭ، ارينە، جاسىم ۇلعايعان شىعار، – دەدى. – بىراق جۇرەگىم… كوڭىلىم بۇرىنعىداي،» – دەدى كوزىنە جاس الىپ. مەن عۇمىرلىق جارىم بولدىڭ، ەڭ قىمباتىم سەنسىڭ دەپ، ارەڭ جۇباتتىم. ءيا، ايتپاقشى، وتكەن قىزىق كۇندەردى ەسكە الىپ، كاكىر-شۇكىر اڭگىمەمەن كوڭىل ابدەن جايلانعاندا، تاعى دا وقىستان سارت ەتكىزدى. «سىڭارىڭ ەكەۋىڭ اسپيرانتۋرادا ءبىر ۋاقىتتا، ءبىر جەردە وقىدىڭدار ما؟» – دەگەنى. سوققىنىڭ قاتتىلىعى سونداي، اۋزىمدى اشىپ وتىرىپ قالىپپىن. ال بالجان باياعىدا… تاۋداعى قۋانىش جاسى ەسىڭدە مە، بىراق بۇل جولى كەرىسىنشە، ءۇنسىز وكسىپ، بەتىن باسىپ، اعىل-تەگىل جىلادى… جۇرەگىم ءبىر جاماندىقتى سەزىپ تۇر. ايتكەنمەن، امال جوق. قانداي دا قۇبىلىسقا دايىن بولايىق. ءدال وسى رەتتە ەشقانداي الاۋىزدىققا ءجون جوق. ءوزىڭ.»

ءاي، سۇمىراي. مەنى بار باقىتتان ايىرعان سەن ەدىڭ عوي. ەندى كەلىپ اراشا سۇرايسىڭ. بالجاننىڭ كوڭىلىن تابۋ مەنىڭ قولىمدا تۇرعانداي. بىلە-بىلسەڭ، ەكەۋىمىزگە بىردەي اۋىر سالماق ەمەس پە. سەن ەمەس، تاس جۇرەك تاجال. سەن بار عۇمىرىن ءوزىڭنىڭ جولىڭا باعىشتاعان ايەلدىڭ كوڭىل-جايىن ەمەس، ءوز باسىڭنىڭ تىنىشتىعىن عانا ويلاپ تۇرسىڭ. بالجان ەكەۋىمىزدى ايتام. مەنى قويشى، بار ازابىن وتكەرگەن، اۋەلدەن كوندىككەن. بالجانعا قيىن بولماسا نە قىلسىن. ۇشەۋىمىزدىڭ… ورتامىزداعى شىن سورلى سول ەكەن عوي!

كوپ ۇزاماي، جاڭا ءبىر حابار جەتتى. بۇل جولى شىنىمەن جايسىز. مارات ءۇشىن عانا ەمەس، مەن ءۇشىن دە.

«بالجان ءبارىن دە بىلەدى. بىلتىرعى، سەنىڭ كوڭىلىڭ ءۇشىن، 61 جىلدىعىڭا وراي شىعارىلعان ماقالا الدەقالاي قولىنا ءتۇسىپتى. سۋرەتىڭدى دە كوردى، ءومىربايانىڭدى دا وقىدى. جانە ساعان قاتىستى باسقاداي دەرەكتەردى دە تاپقىزىپ العان سياقتى. ەندى ەشقانداي كۇمانى جوق. ەكەۋىمىز اۋىسىپ كەتكەن دەپ ويلايدى. تاجىريبەسىز، ماحابباتقا ماس، اڭعال جاس قىزدى تالكەك ەتۋ ءۇشىن. تالكەك ەتپەسە دە، اركىم ءوز پايداسى ءۇشىن. سەن عىلىمىڭدى، الماتىڭدى قيماي، قالا بەرگەنسىڭ، ورنىڭا مەنى سالىپ جىبەرىپ. قانشا جاقىن كورسەم دە، بوتەندىگىڭدى بىردەن اڭدادىم دەيدى. سودان سوڭ ءبىر رەت، العاشقى ايدا، ىزدەپ كەلىپ تە كەتىپسىڭ. سىرتتان باقىلاپ، ءبارى دۇرىس ورنىعىپ بولعانىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن. ەلۋ بەس جىلدىق تويدا دا الىستان كوزىم شالدى، بىراق بايىزداپ ويلاماپپىن دەيدى. ەكى جولى دا كەلگەنىڭ راس قوي. ءالى دە ەشقايدا كەتكەن جوقسىڭ، بارسىڭ. امال جوق، مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. اۋىسقان جوقپىن، ناقتى ءوزىمىن دەيمىن. تەك اۋەلگىنىڭ جارتىسى. جارماق. وسىنداي جاعداي، ءوز ەركىمىزدەن تىس ايرىلدىق، كۇنى كەشەگە دەيىن ەكىنشى جارتىمىز تۋرالى ەكەۋىمىز دە بىلگەمىز جوق… دەپ. ارينە، سەندىرە المادىم. كەرىسىنشە، ەكەۋىمىزدىڭ ورىن اۋىستىرعانىمىزعا ەشقانداي كۇمانى قالمادى. ەندى سەنىمەن كەزدەسپەك. ءوز اۋزىڭنان ەستىپ، كوزىڭە تۋرا قاراپ وتىرىپ، ءىستىڭ انىعىنا جەتپەك. مەن بايسىراپ وتىرعام جوق، ەشكىمگە دە قۇمار ەمەسپىن، مەن اياقاستى بولعان نامىسىمدى جوقتايمىن دەيدى. قىرىق جىلعى قاتىندىقتان كەيىن. ەندى قىزدىعىن العان كىسىنى ىزدەمەك. ءيا، ايتپاقشى، مەن ءۇشىن ەكەۋىڭ دە ادامدىق كەيىپتەن ايرىلعان، جيرەنىشتى قۇبىجىقسىڭدار دەگەنىن قايتەرسىڭ. بۇعان نە امال بار؟»

امال بار ەدى. ەندى عانا تابىلدى. تەك بالجان ەمەس. وتكەن كۇن كەلمەيدى. نە بەتىممەن كورىنەم. نە ايتام، قالاي ايتام. مەنەن ايىپ جوق. مارات تا ءدال وسى جولى كىناسىز. بىراق ءبىزدىڭ ادام سەنگىسىز شىندىعىمىز بالجانعا قانداي جەڭىلدىك اكەلمەك؟ قايعى ۇستىنە قايعى قوسپاسا. ورتاق ۇلدى كىمگە تەليدى؟ ەكى جارماقتىڭ اراسىندا، تاس ديىرمەنگە تۇسكەن بيداي دانىندەي، پارشا-پارشا بولىپ كەتپەي مە. ەندەشە، بارلىق ءىس وسى ءدۇدامال، جۇمباق كۇيىندە قالۋعا ءتيىس. نەمەسە، انىق، ايقىن تۇيىنمەن شەشىلدى دەڭىز. ۇستىڭگى، قوسالقى جارماقتىڭ بالجانعا ساندىراق بولىپ كورىنگەن شىن ءسوزى عانا ەمەس. سوڭعى التى-جەتى جىل بويعى، ازىرشە شىندىققا اينالىپ ۇلگەرمەگەن بار ساندىراعى. جانە ەرتەڭ كوپ الدىنا كوسىلىپ شىعاتىن باس ساندىراعى. ايتەۋىر امالى تابىلدى. بالجاننىڭ ەمەس، ماراتتىڭ. اينىماس شەشىمگە كەلدىم. جارماقتىڭ تاعدىرى مەنىڭ قولىمدا تۇرعان.

جارماقتىڭ تاعدىرى مەنىڭ قولىمدا. بىراق مەنىڭ بار تىرشىلىگىم جارماقتىڭ قاتال قاداعالاۋى استىندا. سوۆەتكە جات سانالعان كۇدىكتىنى كگب-نىڭ ءوزى ءدال بۇلاي باقىلاماعان شىعار. الگى، ءزامياتيننىڭ رومانىنداعى، اشىق شىنى استىندا كۇندىز-ءتۇنى تولىق تەكسەرىستە عۇمىر كەشىپ جاتقاندار سياقتى. ول – كىناسى، قىلمىسى بولماسا دا، قاپىسىز باعىمعا كەسىلگەن قانشاما ادام – تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقى ەدى عوي. ال مەن – جالعىز ءوزىم. قاداعالاۋى زاڭدى جانە الدەقايدا وڭاي. شىنىلاماسا دا، الاڭ-اشىق. سەزىمتال ءارى كورەگەن بولىمە-فوندار ارقىلى قابىرعانىڭ ارعى جاعىنان كورىپ وتىرادى. جۇرگەن، تۇرعان، ءتىپتى، سۋعا تۇسكەنىڭ مەن اجەتحانادا جايلانعانىڭا دەيىن. كەشكىلىكتە بار جارىقتى وشىرسەڭ، تۇندە كورۋ جابدىقتارى ارقىلى. قادامىڭ قالت كەتپەيدى. توسەكتەگى ۇيقى، قورىلىڭ مەن پىسىلىڭا دەيىن. كورگەن ءتۇس پەن ويلاعان ويدان باسقاسى تۇگەل الاقاندا. ارينە، ءبىزدىڭ جارماق كۇن سايىن جانە بارلىعىن بىردەي كورمەيدى. قاجەتتى جانە كۇماندى تۇستاردى عانا. جانە سول ساتىندە الدىنا تارتىلماق، نەمەسە حابار بەرىلمەك. اۋەلدە قوڭىلتاقسىعانمەن، كەيىن ۇيرەنىپ كەتكەم. كيىنەم، شەشىنەم، پىسقىرام، تۇشكىرەم. ءوز ۇيىمدە وڭاشا وتىرعان ەسەپتى. سىرتقا شىققاندا، ارينە، ءسال باسقاشا. امالسىز ەرىپ جۇرەدى، الىستان، جاقىننان الدىما، ارتىما شىعادى، تاسپاعا ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن، ايتەۋىر ارنايى بولىنگەن كىسىلەرى ءبىر ءسات تە كوز جازبايتىنى انىق. بىراق اقىر تۇبىندە ايلانى مەن اسىردىم. ءتىپتى، اۋەلگى كۇننەن دەسەم بولادى. كەڭ كوشەدە، الدەبىر عيمارات، ىعى-جىعى جۇرت ىشىندە، بازاردا، دۇكەندە، كوپشىلىك دارەتحانادا ءدال ۇيدەگىدەي انىق كورە المايدى. مەنىڭ ەسەبىم وسىعان قۇرىلعان ەدى. قىزىق ءۇشىن، كۇزەتشىلەرىمنىڭ باسىن قاتىرۋ ءۇشىن ادەپكى سەرۋەن، قىدىرىس ۇستىندە الاي دا تارتام، بىلاي دا سىزام. وزىمە قاجەت ىستەردى سەزىك تۋدىرماي، ەركىن جاساۋ ءۇشىن تاپقان امال. ونداي وزگەشە شارۋا دا جوق مەندە. ايتكەنمەن، اقىر ءتۇبى كادەگە استى، ساقشىلارىم مەنىڭ ءىزىمدى باسپاي-اق جولىمدى قيىپ، كوبىنە الىستان اڭدايتىن بولعان، ال كىتاپ دۇكەنى، الدەبىر شارۋاشىلىق جايلارىنا كىرسەم، شەكتەۋلى جەردە ءتۇيىسىپ قالماۋ ءۇشىن اۋلاعىراق تۇرادى، كەيدە سىرتتان دا توسادى. ەندى ادەتكە اينالعان ءىستىڭ پايداسىن كورمەكپىن.

اۋەلى كولدەنەڭنەن الدارقاتتىم. تاپ-تازا كومپيۋتەرىمنىڭ اشىق بەتىنە بادىرايتىپ جاڭا ءبىر تاقىرىپ جازىپ قويدىم. «حان جانە پرەزيدەنت.» اجەپتاۋىر ويلانىپ وتىرىپ، «وتكەن تاريح ۇلاعاتى جانە بۇگىنگى كۇن تاعىلىمى» دەگەن قوسىمشا تاقىرىپ تىركەدىم. باياعىدا ۇرلانعان، ەسكى تاريحقا قاتىستى قۇندى كىتاپتارىمنىڭ ورنىنا اكەپ تاستاعان، بۇگىنگى زامان، وزگەشە تۇلعا جانە اعىمداعى ساياساتقا قاتىستى ءبىراز قوقىردى اقتارىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قالىڭىن، سىرتىنداعى جارقىراي كۇلىپ تۇرعان سۋرەتتى كورسەتە، ستول ۇستىنە اكەپ قويدىم. قاسىنا وڭدى، سولدى، رەتسىزدەۋ شاشىپ، دەرەكتىك، انىقتامالىق تاعى بىرنەشە كىتاپ تاستادىم. سودان سوڭ بۇگىنگى نارىق تىنىسىن، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقات جاعدايىن جانە كاسىپكەرلىك قابىلەتىن باعامداۋ ءۇشىن بازار مەن دۇڭگىرشەكتەردى ارالاۋعا كىرىستىم.

اركىمنەن ارنەنىڭ ءجونىن سۇرايمىن، بازارداعى بوزارعان جۇرت، دۇڭگىرشەكتەگى تۇنەرگەن جۇرت – كۇنكورىسىن ارەڭ ايىرىپ وتىرعان ەركىن ساۋداگەرلەرمەن اڭگىمەلەسەم. كەيدە الپاۋىتتار يەلىگىندەگى ۇلكەن دۇكەندەرگە دە كىرەم. كەرەگىمدى اپتالىق ساياحاتتىڭ اۋەلگى كۇنى تاپقام. بىراق اسىقپادىم. ءتورت-بەس كۇن بويى الدارقاتىپ ءجۇرىپ، كەشكى الاكەۋىم، قاعابەرىس قالتارىستا، ءاپ-ساتتە ساتىپ الىپ، سىعىمداي بۇكتەپ، قوينىما ەمەس، ىشقىرىما، ىشقىردىڭ ارعى جاعىنا تىعىپ جىبەردىم. ءۇش قۇلاش جىبەك ارقان. ارقان بولعاندا، كادىمگى، اشىق اۋلادا كىر ىلەتىن جۋان ءجىپتىڭ ءبىر ۇزىگى. تارتىپ كورگەم. وتكەندە. وگىزدى ىلسەڭ ۇزىلمەيدى. ءارى جۇمساق، سۋسىمالى. ولجاما قۋانعانىممەن، بىردەن قايتپاي، تاعى ەكى-ءۇش ورامدى اينالسوقتاپ ءجۇردىم. سودان سوڭ عانا ءۇي. ارينە، جاسى كەلگەن كىسى، عىلىم جولىنداعى جاڭا تاقىرىپ، كورنەكى زەرتتەۋ كەزىندە اجەپتاۋىر شارشاپ قالعان، سىرت كيىمدى سەلقوس سىپىرىپ، شالبارىمدى سۇيرەتكەن قالپى قاراكولەڭكە بولمەدە، جۇمساق توسەككە كەلىپ جىعىلدىم. ازعانا سۇلىق جاتتىم دا، ەتپەتتەگەن قالپىمدا، بۇگىلە تارتىپ شالباردى سىپىردىم. توسەكتىڭ اياعىنا قاراي ىسىرىپ تاستاپ، بىردەن كورپەمدى قىمتاندىم. جازىلىپ، كەرىلە سوزىلىپ، ەرىكسىز جىميدىم. سودان سوڭ ۇيىقتاعان قالىپتا كوز جۇمدىم.

شىن ۇيىقتاپ كەتىپپىن، ءتۇن ورتاسىنان اۋا، سەلك ەتىپ وياندىم. ءدال وسى كەزدە مەنى باقىلاپ وتىرۋى نەعايبىل، ايتسە دە كورپە استىندا بۇققان قالپى، دامبالىمنىڭ ىشقىرىنا بۇكتەلگەن ءجىبىمدى الىپ، ەپتەپ ساۋمالاپ، ءبىر جاق ۇشىن تاپتىم. دار تۇزاعىن جاساۋدىڭ ءوزى ونەر دەسەدى. ارنايى ماماندارى بار. شيراتا وراپ بايلايدى. ءسىرا، ءولىم جازاسىنىڭ ءوزىن سانگە اينالدىرۋ. بىراق ءساندى ەشتەڭەسى دە جوق. جۋان كەندىر ارقان. ءبىر جاق ۇشى توقپاقتاي ءتۇيىلىپ، ەپەتەيسىز تۇزاق شىعارىلعان. مەنىكى شىنىمەن-اق اسەم ەدى. ەشبىر ونەرسىز-اق. ونەر بولسا، دارعا ەمەس، مالعا جەتىك قازاقتىڭ ونەرى. كادىمگى قاراپايىم كۇرمەۋ عوي. اۋەلى جۋاندىعى شىناشاققا جۋىق، بەرىك جىبەك ءجىبىمنىڭ قولعا ۇستاعان باسىن، باس بارماق سياتىنداي عانا ىلمەك قالدىرىپ، بەرىك بايلادىم. سودان سوڭ، ەكىنشى ۇشىن ىزدەمەي-اق، ءتۇيىن تۇبىنەن كەرى اينالدىرىپ، ىلمەكتەن وتكىزىپ، تۇزاق شىعاردىم. دايىن. مەنەن سۇراۋسىز ءبولىنىپ، سۇيگەن جارىمدى باۋىرىنا باسقان، ەندى اتا-بابامنىڭ ارۋاعىنا شاك كەلتىرىپ، بۇكىل ەسكىلىكتى اۋلەتىمىزگە كولەڭكە تۇسىرمەك سۇمىراي جارماقتىڭ دار تۇزاعى دايىن بولدى. قاپىسىز، قاتەسىز، تاماشا تۇزاق. İلمەگىن سول قولىما كيگىزىپ، قىسقادان الىپ، ەپتەپ باستاپ، قاتتى تارتتىم، مىقتى ءجىپ بەرىك بايلانىپتى، قىلقىنعان بىلەگىم ۇيىپ بارا جاتقان سوڭ قايتا بوساتتىم، سودان سوڭ ۇزىنا بويىن، ەكىنشى ۇشىنا دەيىن تۇگەندەپ، مەرەيىم ءوستى. سول، كورپە استىنداعى قالپىم، ىلمەگىن كەڭەيتىپ، دوڭگەلەكتەپ، شۇبالعان باۋىن شاشىراتپاي، شيراتا قوسىپ، مۇقيات وراپ، ءبىر جاق ۇشىن قايىرا، جورگەمدەي ءتۇيىپ، كىشكەنتاي عانا دوڭگەلەك قالپىندا جاستىعىمنىڭ استىنا تىقتىم. سالدەن سوڭ كوڭىلىمە كۇمان تۋدى. ەڭ قولايى – جاستىقتىڭ ءىشى ەكەن. كورپەنى باسىما تارتا كۇرگەيلەپ، جاستىقتىڭ تىسىن اعىتىپ، بيدايىن تاعى سوگىپ، ءبىر جاق بۇرىشىنا سالدىم، ازعانا جاتقان سوڭ قايتا الىپ، مامىق جۇمساعىنىڭ ىشىنە تىقتىم. سىرتقى قاپتارىن تۇگەل تۇيمەلەپ، باسىما جاستاپ جايلانعان سوڭ عانا كوڭىلىم ورنىقتى. ايتسە دە ۇيقى كەلمەگەن. İشكى مامىعىنا كەك قارۋى تىعىلعان ءتىرى جاستىقتى استىدان ۇستىگە شىعاردىم. ايالاي سىيپالاپ كوردىم. ەشقانداي بەدەر، بەلگى جوق. قايتا ەكىنشى جاستىقتا الدەنەندەي تۇيىرپەك بايقالادى. بۇكتەپ جاتقام عوي مانادان بەرى. ەندى قوس جاستىقتى قاتارىنان باۋىرىما باسىپ، وتكەن وكىنىشتى ءومىرىمدى ەمەس، اۋەلگى كۇندەرىمدى، بالجانمەن تانىسقان ماۋجىر ءتۇن، الىپ ەمەن ساياسىندا العاش سۇيىسكەن، بەيۋاقتا، جاتاقحانانىڭ الاكولەڭكە ءبىر بۇرىشتارىندا ساعىنا ايمالاسقان، كوشەدە سەرۋەندەگەن، كينوعا، تەاترعا بارعان، ەڭ اقىرى – بۇكىل ءومىرىمنىڭ جۇلدىزدى، ساۋلەلى مەزەتى – تاۋدا تابىسقان كۇندى ويلاپ، اعىل-تەگىل جىلادىم. كەيىس، نالا ەمەس، مەيىر مەن قۋانىش جاسى. مەن دە باقىتقا شومعان ەكەم ءبىر كەزدە. قايرىلماسقا كەتتى ءبارى دە. بۇگىن ەمەس، باياعىدا. ەندىگى بوگەلىس، ايالدىڭ قيسىنى جوق ەدى. ويلاپ تۇرساڭ، بۇل دا باقىت. ءادىل ۇكىمنىڭ ورىندالۋىنا ءۇش كۇن قالعان.

ءۇش كۇن بويى كوڭىلدى ءجۇردىم. وزىمە ريزاشىلىقتا. ەڭ اقىرعى، ءسوزسىز ورىندالاتىن شەشىمتال ىسىمە مەرەيىم ءوسىپ. ومىردەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك تۇزەلەدى. جاڭا ءبىر… الەمگە قادام باسام. ارينە، سۇراۋى ورىندى، جاۋابى قاتاڭ. بىراق… مەنىڭ ەركىمنەن تىس بولدى عوي ءبارى دە. ال ەڭ سوڭعى ناقتى شارۋا – مەنىڭ اينىماعان اق نيەتىمنىڭ كورىنىسى ەمەس پە. كەشىرىم جاسالۋعا ءتيىس. قايتكەندە دە بۇگىنگى ازاپتان قۇتىلام. ودان سوڭعىسى – ءبىر اللادا.

سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى تۋعان. مەن ءۇشىن. ءبىزدىڭ جارماق تا ءدال سولاي دەپ شامالاسا كەرەك. شامالاعان جوق، سەنىمدى بولدى. كۇمانسىز. وسى وتكەن ايدا عانا قۇرمەتتى سەناتور بولىپ سايلانعان. سايلانعان جوق، مارتەبەلى، توتەنشە جارلىقپەن تاعايىندالعان. ەندى پارلامەنتتىڭ ەكى شاتىرىنىڭ بىرىككەن ماجىلىسىندە «قازاقستان: دەموگرافيا جانە يمميگراتسيا» دەگەن شەشۋشى تاقىرىپتا باتىل جانە ءوتىمدى بايانداما جاساماق. ناتيجەسى جوعارىدا ماقۇلدانىپ تا قويعان ءتارىزدى. ايتپەسە بۇل جاكەڭ سەناتقا نە ءۇشىن كەلدى. ءيا، ءسوز جوق، تيەسىلى قاۋلى، قارار دا ءازىر. سەناتور مارات قازىبەكوۆتىڭ اتاعى اسپانعا شىعىپ، الدىنان بۇدان دا داڭعىل جول اشىلماق. بىراق كور… ءوزىنىڭ كورىن قازىپ قويعان. كۇنى بىتكەن، ساعاتى ساناۋلى، ساعات ەمەس، مينۋتتار عانا قالدى.

مەن بارىمدى كيىپ، باقانىمدى ۇستاپ، ياعني قاپىسىز قارۋىمدى ازىرلەپ، ساقاداي ساي وتىرمىن. دەگبىرسىز ىزا، سالقىن سابىرمەن. قۇزىرەتتى ءماجىلىس تاڭەرتەڭگى وندا باستالۋعا ءتيىس. باستالدى. ەكى مينۋتقا كەشىگىپ. ۇلكەن كىسىنى كۇتكەن ەكەن. كەلدى. دۇرلىگە ورنىنان تۇرعان جۇرت، دۋ قول شاپالاقتاۋ. مەن دە ورىندىعىمنان اتىپ تۇرىپپىن، مەن دە قول سوعىپ جاتىرمىن. تاريحي جينالىستىڭ باستالعان قۋانىشىنا. ەكى مينۋت دەگەن نە ءتايىرى. ەرتەڭگە قالسا قايتەر ەم. مەن توقتادىم، باسقالار ءالى قول سوعۋدا. قىزۋ قۇتتىقتاۋ باياعى جاپپاي ۇرانعا ۇلاسپادى، بىراق جۇرتتىڭ ءجۇزى جارقىن. تاعى ەكى مينۋت، ءۇش مينۋت كەتتى. ءتورت مينۋت. ۋاقا ەمەس. مەن قايتكەندە دە ۇلگەرەم. مىنە، كۇن ءتارتىبى. بايانداما ءجونى. ءبىزدىڭ جارماق – قۇرمەتتى سەناتور، بەلگىلى ساياساتكەر، تانىمال قايراتكەر مارات بەيسەنۇلى قازىبەكوۆ مىنبەگە كوتەرىلدى.

مەن ءبارىن دە مۇقيات ەسەپتەگەم. كۇزەتشىلەرىم تاقاۋ جەردە. ءدال وسى عيمارات بولۋى دا مۇمكىن. ايتەۋىر ءۇش مينۋت وتپەي جەتىپ ۇلگەرەدى. سودان سوڭ ەسىك. كادىمگى قۇلىپ. مەن كوپكە دەيىن نەشە قابات بولات ەسىگىمنىڭ ىشكى ىلگەگى جوعىنا نازار اۋدارماپپىن. باياعىدا، جۇرەگىم ۇستاعان كەزدە سىرتتان وپ-وڭاي كىرگەنى جانعا قۋات بولىپ ەدى. ارتىنان ويلاعاندا، ءبارى ورىندى كورىنگەن. دارىگەرلىك شۇعىل كومەك قانا ەمەس، ىلگەكسىز ەسىك تە. ەندى كەرىسىنشە شىققالى تۇر. بىراق بۇل جولى ءداپ سولاي اشا المايدى. ءۇش كىلتتى ۇياسىنا قاتارىنان سالىپ، ارقايسىسىن ءۇش قايتارا بۇراعاننان سوڭ، قايتا سۋىرماي قالدىرعام. بىراق بۇلارعا توقتاۋ جوق. ايتكەنمەن، از دا بولسا بوگەسىن. قيسىنىن تاۋىپ اشقانشا، تاعى ءۇش مينۋت. ەكەۋ دەيىك. مەيلى، ءبىر مينۋت. ياعني، جيناقتاپ كەلگەندە، تولىق ءتورت مينۋت ۋاقىت بار. البەتتە، قازىر ولار دا تەلەديدار، تىكەلەي حابار الدىندا وتىر. شەفتىڭ سالتاناتتى ءساتىن تاماشالاپ، سوعان وراي از-ماز بوساڭسىسا، ەكى-ءۇش مينۋتىن وتكىزىپ الۋى مۇمكىن، بىراق وعان ءۇمىت ارتپاۋ كەرەك. قايتكەندە دە ءتورت مينۋت، ءتىپتى، ءۇش، اسسا ءۇش جارىم مينۋتتا بار شارۋانى ءتامامداپ ۇلگەرۋ قاجەت.

كەنەت… ءدال وسى ساتتە جالعىز ۇل دا… تەلەديدار الدىندا وتىر-اۋ دەگەن وي كەلدى. كۇتپەگەن كورىنىس… قامىعادى، قينالادى. بىراق… اكەسىن ءومىر بويى ارقالانىپ جۇرگەن كىم بار. مىنا مەن… مەنى كورگەن دە جوق. ەندى بىلمەي دە كەتەدى. سونىسى جاقسى. جاسى وتىز سەگىزدە، ءوزى دە بالالى-شاعالى ازامات. ايتسە دە قيىن. ماعان. بەتىنەن ءبىر سۇيمەي كەتىپ بارام. نەمەرەلەر… ەكى ۇل، ءبىر قىز… بار قۋانىشىن باسقا… ەمەس، بالجان كورسىن. امان بولسىن ۇرپاعىم.

ال بالجان… كورەر، كورمەس، كوپ ۇزاماي، ءتىپتى، كەلەر ساتتە ەستۋى انىق قوي. قالاي دەگەنمەن، قىرىق جىل بىرگە عۇمىر كەشكەن زايىبى، وعان دا وڭاي ەمەس. جىلار، سىقتار، اقىرى بارىنا ءتاۋبا ايتىپ، توقتامعا كەلەر. كوڭىلدەگى جۇمباعى شەشىلمەي كەتسە، ۋاقاسى جوق. ءتىپتى، سونىڭ ءوزى جاقسى. كەزدەسكەن بولساق، انىعىن ايتسام… ماعان سەنەر ەدى، كەشەر ەدى ەكەۋىمىزدى دە، بىراق… وكپەسى تارقاماس ەدى. ماعان دەگەن. شىنىندا، ماراتتى ءبولىپ شىعارعان مەنىڭ ءوزىم عوي… قالىپ قويعان تاعى مەن. سوندا بىرگە كەتسەم… سەن ءۇشىن ومىرلىك مۇراتىمنان اينىدىم… دەپ ايتپاسام دا، ءومىر بويى جۇرەگىمنىڭ باسىندا كەيىس تۇرار ما ەدى… كوڭىلگە قاياۋ تۇسپەگەن، پاك، تازا، اۋەلگى قالپىمىزدا ايرىلىسقانىمىز… ول دا باقىت. بالكىم، و دۇنيەدە جاۋاپتاسارمىز. بۇ دۇنيە بۇيىرماپتى بىزگە…

باستالىپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ جارماق مىنبەگە كوتەرىلە سالىسىمەن، قولىنداعى قاعازىن الدىنا قويار-قويماستان، كەۋدەسىن كەرە شالقايىپ، ەڭسەلى، ءساندى، سالتاناتتى، توبەسى كيىز ءۇي شاڭىراعى كەيىپتەس بيىك كۇمبەزدى كەڭ سارايدى، وسى كوك وردادا، بۇكىل بولاشاقتىڭ تىزگىنىن ءوز قولدارىندا ۇستاعانداي، كۇرجيىپ، مەلشيىپ، سىزداپ، سازارىپ، كەۋىپ، ءپىسىپ وتىرعان وڭشەڭ قاسقا-جايساڭدى، كەڭەيتىلگەن ماجىلىسكە كەلگەن بۇكىل بيلىكشى قاۋىمدى جاڭا كورىپ، جاڭا عانا تانىعانداي، اسقاق قۇرمەت، تاكاپپار كەيىپپەن، ەتەگىنەن باسىنا، وڭىنان سولىنا دەيىن تۇگەل شولىپ شىقتى. سودان سوڭ، وزىنە سەنىمدى قوڭىر كۇڭگىر داۋىسپەن باستاپ كەتكەن.

ەگەمەن ەلدىڭ بولاشاعى… ەرتەڭگى ساۋلەتتى، جارقىن زامانىمىز… – ءبىزدىڭ بار تىرشىلىك، بار باقىتىمىز قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ ەسەلەپ وسۋىنە بايلانىستى ەكەن. كوپكە ىرىس قونباق. كوبەيسەك، تىم قۇرسا بۇگىنگى ەڭ ۇلكەن مەجە – جيىرما ميلليونعا جەتسەك… يگەرەمىز، وندىرەمىز، ارتتىرامىز، وركەندەيمىز… كىرىسپە ءسوزدى تولىعىمەن ماقۇلدادىم. ەندى مەنىڭ ورايلاس ءىسىم دە ءدال وسى دەڭگەيدەن تابىلۋى كەرەك ەدى. ءوزىمدى ءوزىم تەرىستەمەي تۇرعاندا جۇزەگە اسىپ ۇلگەرۋى قاجەت. جايلاپ باسىپ كابينەت-كىتاپحاناعا بارىپ، جەدەل قيمىلمەن، كىسى بويىنان بيىك، ايىر باسپالدىقتى اكەلدىم. قاق ورتاعا، قارسى قابىرعاداعى تەلەديداردىڭ الدىنا ورنىقتىرىپ، قوينىمداعى تۇزاق ارقاندى سۋىردىم. جەتى باسپالداقتى ءتورت اتتاپ بيىگىنە شىعىپ، توبەدەگى ۇلكەن ليۋسترانىڭ جوعارعى قاقپاعىن تومەن ىسىرىپ، بولات ىلگەگىنە بەرىك تۇزاعىمنىڭ ءبىر ۇشىن قىسقارتا تارتىپ، جاقسىلاپ بايلادىم. جارتى مينۋتقا ەسەپتەلگەن، بىراق قولىم قالتىرادى ما، ەبىم كەلمەدى مە، ەكى قايىرا جاسادىم – قىرىق بەس-ەلۋ سەكۋند. قولما-قول دار تۇزاعىن موينىما ءىلدىم. ءۇش سەكۋند. جيىنى ارتىعىمەن ەسەپتەگەننىڭ وزىندە ءبىر مينۋتتان ءسال عانا استام، مەيلى، جيىرما سەكۋند دەيىك. مەن اۋەلگى، سەزىكتى قيمىلدان، ناقتى ارەكەتكە كوشكەنگە دەيىنگى ارالىقتا اسسا ءبىر جارىم مينۋت قانا ءوتتى. مىنە، ءبارى دايىن. قايرىلماس اجال تۇزاعى مويىندا تۇر. قاپىسىز ءىلىندى. ەندى… بار جۇمىستىڭ ناتيجەسىن كورۋىم كەرەك. ناتيجە عانا ەمەس، جەڭىس، قۋانىش ءساتىن. تۇزاقتىڭ مويىنداعى ىلمەگىن قىسقارتىپ، جوعارىداعى باۋىن قوس قولداي تارتقىلاپ كوردىم دە، ەندى ەشكىم ەشقايدا كەتپەسىنە كوز جەتكىزىپ، جارتى قابىرعاعا جۋىق كوگىلدىر ەكرانعا قارادىم. رەسپۋبليكا پارلامەنتىنىڭ بىرىككەن قوس شاتىرىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە، كوك وردادا كوسىلە بايانداما جاساپ تۇرعان جارماققا. ءدال وسى ساتتە ءىرى سۋرەتپەن، تۋرا ەكپەتىنەن كورسەتىپ جاتقان. سونشاما مارلات. سونشاما سەنىمدى. ماڭگى جاسارداي، ەرتەڭ ەمەس، ەندىگى جىل ەمەس، ءدال وسى قازىر، ويعا العان بارلىق ارام جوسپارى سوزدەن ىسكە اينالىپ، قاز-قالپىندا جۇزەگە اسارداي. مەن ەركىسىز كۇلدىم. تۇزاعىمدى تارتىپ، از-ماز قىلقىنىپ كوردىم. سول كەزدە… مارات تا قالت توقتاعان. قىلقىنىپ بارا جاتقانداي، كوك گالستۋك بايلانعان اق كويلەكتىڭ ۇستىڭگى تۇيمەسىن بوساتتى. مەن تۇزاعىمدى ودان ارمەن تارتا ءتۇسىپ، استىمداعى باسپالداقتى اياعىممەن قاعىپ قۇلاتۋعا ىڭعايلاندىم. ماراتتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن. الدىندا، مىنبەنىڭ وڭ جاق بۇرىشىندا تۇرعان، سالقىن ءشاي قۇيىلعان ستاقانعا قول سوزدى. سول مەزەتتە مەنىڭ پاتەرىمنىڭ سىرتقى ەسىگى دە شاقىر-شۇقىر ەتتى. اسىعىس جەتىپتى. ءۇش مينۋتقا دا تولماي. اشقالى جاتىر. ەندىگى بوگەلىسكە جول جوق. مارات ورتاسىنان اسىرا ءشاي قۇيىلعان ستاقاندى قالتىراعان قولىنا الىپ، ۇرتتاي بەردى دە، شاشىراتا توگىپ، قايتادان ورنىنا قويدى، سول ساتىندە قوس قولداي تاماعىن ۇستاعان. وسى كەزدە مەن دە اياعىمنىڭ استىنداعى تياناقتى ىسىرا تەۋىپ جىبەرگەن ەدىم.

باسىم توبەگە سوزىلىپ، تابانىم ەدەنگە تىرەلدى، قىلشا موينىمدى ماراتتىڭ قىشقاش قولدارى سىعىمداي ءۇزىپ، كوز الدىمدا كوك-الا وت ويناپ، ماناعى مىنبەدەگى قاندى سۋ تاماعىمدى كەپتەپ، تىنىسىم ءبىتىپ، تۇنەككە باتتىم.

قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن، مۇمكىن، الپىس ەكى جىلدىق تۇتاس عۇمىرىم، مۇمكىن قاس قاعىم عانا ءسات، انىعى – اسسا شيرەك مينۋت، مەن تۇزاقتان، دار تۇزاعى عانا ەمەس، تىرشىلىكتىڭ بار مەحناتى، قايعىسى مەن ازابىنان ءبىرجولا قۇتىلىپ، فانيدەن وزىپ، ماڭگىلىك، ەركىن باقيعا وتكەن ساتىمدە، ىلە-شالا، سارت ەتىپ اشىلعان ەسىك، توپىرلاي جۇگىرگەن اياق دىبىسى، ابىر-دابىر سوزگە نازار اۋدارماستان، قارسى الدىمدا تۇرعان، سوڭعى مەزەتتە كوز ءۇزىپ قالعان تەلەديدارعا قارادىم. جارماق بۇكتەلە قۇلاعان جوق، جوعارىدان تارتىلعانداي، ەكى قولىن العا سوزا، ەكى وكشەسى كوتەرىلە، كەۋدەلەي اسىلعان قالپى، بيىك مىنبەردىڭ ۇستىندە جاتىر. پارلامەنت وپىر-توپىر بولدى. الدە ساقشىلار، الدە جاناشىر ارىپتەس، جوق، بىرىڭعاي سۇر كيىنگەن ارنايى قىزمەت وكىلدەرى قاۋسىرا قۇشاقتاي كوتەرىسىپ، مىنبەر الدىنداعى شارشى بىتىمدەس قىزعىلتىم پاركەت ۇستىنە سالدى. الدەقايدان اپپاق، بىتەۋ، شاعىن شەلەك كەيىپتى مۇسايلارى سالپىلداعان كەزەكشى ءۇش-ءتورت دارىگەر قاتارىنان كەلدى. ءبىرى دەم سالىپ، اۋزىنان ۇرلەپ، ەكىنشىسى كەۋدەسىن باسىپ جۇرەگىن تەربەپ، ءۇشىنشىسى تاعى ءبىر ارەكەتىن جاساپ… اجەپتاۋىر اۋرەلەنگەن سوڭ، قولدارىن جايىپ، باستارىن شايقاسقان. ءبىتتى. جارماقتىڭ الدامشى، ارام، بايانسىز عۇمىرى مانا ارەڭ ۇرتتاعان ەڭ سوڭعى جارتى جۇتىم سۋمەن شەكتەلىپتى. مىڭعىرعان بايلىقتان وزىمەن بىرگە الا كەتكەنى سول-اق ەكەن.

مىنا مەنىڭ دە، ارام دەپ ايتسام وبال ءتارىزدى، ادال، پاك دەۋگە تاعى باتىلىم بارمايدى، قايتكەندە دە ءمانسىز، ماعناسىز، زايا عۇمىرىم تاۋسىلعان ەكەن. عازيز جانىم تاستاپ شىققان بەيباق دەنەم قىل تۇزاقتان الىندى. ول دا قاباتتاسا جەتكەن دارىگەردىڭ كۋالىگىنسىز-اق. كەلمەسكە كەتتىپىن. قوساق اراسىندا. بوتەن بىرەۋدىڭ جالاسى ءۇشىن. بۇل دا بەكەرشىلىك سياقتى. سونشاما نە جازىعىم بار ەدى، ولىمگە قياتىنداي. وزىمە ءوزىم جانىم اشىپ، جىلاماق ەدىم، كوزىمدە جاس جوق ەكەن. كوزدىڭ ءوزى جوق. كوز تۇگىلى باس جوق. مۇلدە جوقپىن. قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەر ۋاقىتشا تۇراق – بايانسىز ءتان ەمەس، كەۋدەدەن شىققان جان عانا ەكەم. شىن ولگەنىمدى، وپاسىز تاننەن اجىراعان ماڭگىلىك جان ەكەنىمدى اڭداعان سوڭ، بايسالدى سابىر تاپتىم. ايتسە دە وتكەنىمدى قيماي، ازاپتى ءومىردى ەمەس، بايانسىز داۋلەتتى ەمەس، دۇنيەنىڭ بار دەرەگى مەن دانالىعى جيناقتالعان، ەشكىمدە جوق باي كىتاپحانامدى، مارەسىنە جەتسە دە، حالقىنا جەتپەگەن، ەندى ەشقاشان جارىققا شىقپاس قىرىق جىلدىق زەرتتەۋ كىتابىمدى، ءالى دە ويدا تۇرعان، اشىلماي، جازىلماي قالعان جاڭا ەڭبەكتەرىمدى قيماي، ازعانا ىركىلدىم. بىراق بوگەلۋگە مۇرسات جوق ەكەن. الدەبىر ايالى، جەڭىل، سونىمەن قاتار قۋاتتى كۇش جايلاپ تارتىپ، شىرقاي كوتەردى، كوك اسپاننىڭ تورىنە قاراي ۇشتىم.

اسپاننىڭ ەكىنشى قاتىنا شىققاندا، سول جاعىمنان قوڭىر كولەڭكە كورىندى. قۇر سۇلدەدە… ولگەن كىسىنىڭ ءتىرى جانىندا كولەڭكە بولا ما؟ جانە تياناعى جوق، تابانى جوق كەڭىستىكتە. كەلەر مەزەتتە كولەڭكە جاقىنداي ءتۇستى. مەن اڭداپ، ساقتانىپ ۇلگەرگەنشە، باۋىرىما تىعىلدى. مارات ەكەن. تومەنشىك، ءۇنسىز، ءتىلسىز. مۇڭدى، قايعىلى. شاراسىز وكىنىش، اۋىر قينالىس ۇستىندە. مەن سامعاي ۇشقان قالپىمدا ءبىر ءسات اياۋشىلىق سەزىمگە بەرىلسەم كەرەك. سول ءتىلسىز، ءمۇساپىر قالپىندا ىشىمە كىرىگىپ جوق بولدى. ءيا. اۋەلدە مەنەن ءبولىنىپ ەدى عوي. بولىنگەن، كەتكەن. وزىنشە تىرشىلىك جاساعان. ەندى كەلىپ… قايتادان ءبولىنۋ كەرەك دەپ ويلادىم. ەندى مەن بولىنەم. ادىلدىك قايدا. ول الاي، مەن بىلاي. مىنە، قازىر بولىنەم… بولىنە المادىم. ەكى جارماق ەمەس، ءبىر ءبۇتىن ەكەم. تۇتاس. ءبىر جان… ەندى مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. مۇرات دەگەن دە مەن، مارات دەگەن دە مەن. ءبىر كىسى. مەن ءوزىم. بىرگە تۋدىق، بىرگە وستىك، زامانىڭ تايعاعىندا ەكى كەيىپتە دەربەس عۇمىر كەشسەك تە، اقىرى بىرگە ولدىك. ەندى عاراسات مايدانىندا بىرگە جاۋاپ بەرەمىز. ەكى كىسى، ەكى عۇمىر ەمەس، ءبىر كىسى، ءبىر عۇمىر رەتىندە. مەن عانا. جالعىز ءوزىم.

ويلاپ تۇرسام، اۋەلدە كۇمانعا بەرىلىپ، كۇناعا جول اشقان ءوزىم ەكەم. باعىت-باعدارىم ايقىن، سەنىمىم مول، مۇراتىم شىنىمەن بيىك بولسا، ەكىگە بولىنبەس ەدىم. جارماعىمدى جاماندىققا، ارامدىققا يتەرمەلەگەن مەنىڭ ءوزىم. ەندى تىرشىلىكتەگى بار كۇناسىن دە ءوزىم كوتەرۋگە ءتيىسپىن. ايتەۋىر داتكە قۋات، ءبۇتىن قالپىمدا سول تەرىس جولمەن كەتسەم قايتەر ەدى. نەگىزگى بولىگىم وڭ نيەتىنەن اينىماپتى. بىراق وڭ دا بولسا جارماق قالىپتا نە بىتىرمەك. ەرتەرەك ويلاۋ كەرەك ەدى. ەندى مىنە. ءوتتى، كەتتى – وكىنگەننەن نە پايدا، جىلاعاننان نە جەڭىلدىك.

كەڭشىلىگى مول ءبىر اللانىڭ راحماتىنان باسقا ءۇمىت جوق…

قوش بول، زايا كەتكەن عاپىل عۇمىر!

قوش، سورى ارىلماعان قايران ەل!..

ححح

مىنە، وسىنداي… وزگەشە تاۋاريح. باستان-اياق قيسىنسىز وتىرىك. ءيا، ايتپاقشى، كوركەم تۋىندى اتاۋلى تۇگەل ويدان شىعارىلاتىن ەدى عوي. ءبىزدىڭ جازارماندار قاۋىمىندا. قازىر ءتىپتى، دەرەكتى اتالاتىن دۇنيەلەر – وتكەننەن ەستەلىك، باياعىدا تاڭبالانىپتى-مىس كۇندەلىكتىڭ ءوزى ايعاقسىز، دايەكسىز قيالدان قۇرىلاتىن بولدى. حالقىنا قارسى قىلمىسكەرلەر – ۇلتتىق قاھارمان، جارەۋكە مەن جالتاق – سىپىرا باتىر. الاش ازاماتتارى كولەڭكەدە قالىپ، الاياقتاردىڭ باعى كوتەرىلىپ تۇر. جاماندىق اتاۋلىنىڭ ءبارى جابا توقىلىپ كەتتى. سولارمەن سالىستىرعاندا، يماننىڭ حيكاياتى مەيلىنشە بەيكۇنا كورىنەدى. الگى ۇلتتىق قاھارماندار مەن سىپىرا باتىرلاردىڭ ەشقايسىسىنا تۋرا تىرەمەيدى. كەرەك دەسەڭىز، بوتەن بىرەۋ ەمەس، ء«وزىم» دەپ وتىر. ءوزى بولماسا دا. ءوزى ەمەسىنە، باسقا دا ەمەسىنە ەشقانداي كۇمان ايتا المايسىز. ازعانا كۇمان – قيالدايمىن، تۇسپالدايمىن دەپ وتىرىپ، ومىرلىك اقيقات شىندىقتى جەرىنە جەتكىزە الدى ما دەگەن تاراپتا عانا بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار وقيعا ءوربيتىن مەزگىل دە اجەپتاۋىر ەسكىرگەن. 1961 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىنەن باستالىپ، 2001 جىلدىڭ قىسقى ايلارىمەن ءتامامدالاتىنداي. جاڭا زامانعا يەك ارتتى دەمەسەك، تۇگەلدەي بۇرناعى ءداۋىر – حح عاسىر، ەلىمىز الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن بەلەستەر مەن قيىندىقتار. بىراق ءجۇز جىل، مىڭ جىل بۇرىنعىنى دا جازىپ جاتادى عوي، جانە يماننىڭ ءوزى دە جاڭا عاسىردىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ ۇلگەرمەي، سول 2001 جىلدىڭ كوكتەمىندە باقيعا اتتانىپ كەتكەنىن بىلەسىز. ايتەۋىر باسپاعا دايىنداپ ۇلگەرىپتى. بىراق ەشقايدا ۇسىنباعان. ۇسىنۋ ويىندا دا بولماعان سياقتى. وزىنە سەنبەگەن. وزىنە سەنسە دە، ارتىق دابىرا، شۋدى قالاماعان. ونەر جولىندا كوپ تەپەرىش كورگەن قالامگەر ەدى عوي. قورىققان. ال ءبىزدىڭ قورقاتىن ەشتەڭەمىز دە جوق. ەرجۇرەك باتىرلىقتان ەمەس. ءوز تالايىمىزعا دەگەن سەنىمنەن. بۇرىندا ءبىر ايتقانىمىز بار ەدى: «بىزگە سوقتىققاننىڭ ءوزىنىڭ سورى قاينايدى» دەپ. سىپايىلاعاندا. بۇدان ءارى ءسال قاتقىلداۋ: «بىزگە قارا كۇيە جاققىسى كەلگەن كىسىنىڭ ءوزى قارابەت بولادى!» جانە: ء“بىز تۋرالى ايتىلعان قانداي دا لەپەس – ەڭ اۋەلى سول كىسىنىڭ ءوزىنىڭ باعاسىن ايعاقتايدى،” – دەپ. قالاڭىز، قالاماڭىز، اقىر تۇبىندە كىمنىڭ كىم ەكەنىن زاماننىڭ ءوزى ايقىنداپ بەرەدى. شىنىندا دا. ۇلى مۇحاڭا كىم تاس اتپادى. عاجايىپ ماعجاندى كىم بالاعاتتامادى. ەندى بۇگىن سولار قايدا، ءبىز… ياعني مۇحاڭ مەن ماعاڭ قايدا! ەندەشە، الدەنەدەن تارتىناتىن، الدەنەدەن يمەنەتىن ءجونىمىز جوق. وسىنداي نىق سەنىممەن اينىماس يماننىڭ بار سالماعىن كوتەرىپ الۋعا ءازىرمىز.

وتكەندى بىلەسىز. بۇگىنگىسى وسى. ەرتەڭگىسى تاعى بار.

ايتپاقشى، يماننىڭ بۇدان باسقا دا، بۇرىن جارياعا شىقپاعان جاڭا دۇنيەلەرى قالدى. ورايلى مەزەتىندە ونى دا كورە جاتاسىز.

قايىر، ەسەن-ساۋ تۇرىڭىز. يماننان ايرىلماساڭىز، بارلىق مۇرات ورنىنا كەلەرى كۇمانسىز.

18.I. – 9.II, 2007,

پراگا.

مۇحتار ماعاۋين. جارماق

ۇزدىك ماتەريالدار

قازۇۋ-جاھاندىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى كوشباسشى

مادەني مۇرانى قورعاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى

پوەزيا مەن پروزادا قاتار قالام تەربەگەن جازۋشى

تيبەت قالاي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى؟

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

قازۇۋ-جاھاندىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى كوشباسشى

مادەني مۇرانى قورعاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى

پوەزيا مەن پروزادا قاتار قالام تەربەگەن جازۋشى

تيبەت قالاي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى؟

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!