حالىقارالىق جاعدايدىڭ قازىرگىدەي قۇبىلمالى كەزەڭىندە پايدا بولاتىن جاھاندىق، ايماقتىق سىناقتار مەن قاۋىپ-قاتەرلەر سياقتى تەندەنتسيالار ساياسي-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋدە ماڭىزدى فاكتورعا اينالادى. قازىر جىل بويى بولۋى مۇمكىن وقيعالارعا بولجام جاساپ، ونى جاريالاۋ ءداستۇرى بار. الەمدىك ساراپتامالىق قۇرىلىمداردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى 2015 جىلى ورتالىق ازيانىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن ايماقتىق ماڭىزدى وقيعالارعا ءوزىنىڭ شولۋىن ۇسىنادى.  

1. جاھاندىق ەكونوميكالىق رەتسەسسيا

2015 جىلى الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالاردىڭ ء(ىجو كورسەتكىشى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ كۆارتالدار بويى ناشارلاۋى) ونىڭ ىشىندە ەۋروپالىق وداق، جاپونيا، رەسەي سياقتى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى رەتسەسسياعا ۇرىنۋ قاۋپى بار. سونداي-اق، قحر مەن اقش ەكونوميكاسىندا دا دامۋ ىرعاعى باياۋلايدى. الەمدىك نارىقتارداعى داعدارىس عالامدىق ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەپ، ورتالىق ازيانىڭ دا ەكونوميكاسىنا كەسىرىن تيگىزبەي قويمايدى. ياعني، ايماقتىڭ ونىمدەرىنە اتالعان مەملەكەتتەردەن جانە ەڭ نەگىزگى ساۋدا ارىپتەستەرى ەۋروپالىق وداق، رەسەي جانە قىتاي تاراپىنان سۇرانىس ازايادى.

2. ەنەرگيا كوزدەرى مەن باسقا دا شيكىزات رەسۋرستارىنا دەگەن باعانىڭ تۇراقسىزدىعى

2015 جىلى الەمدىك تاۋار نارىعىنداعى جايسىزدىق ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باستى ەكسپورتى – مۇناي، گاز، مەتالل جانە اۋىلشارۋاشىلىعى شيكىزات ونىمدەرىن قۇنسىزداندىرا تۇسەدى. ال ەكسپورتتىق تاۋارلار باعاسىنىڭ تومەندەۋى ەكونوميكالىق دامۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءوڭىر ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋى مۇمكىن. جانە ەكونوميكالىق قولايسىز جاعدايلار قالىپتاستۋى كادىك.

3. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق (ەاەو): ودان ءارى دامۋى

2015 جىلدىڭ ەڭ ماڭىزدى وقيعالارىنىڭ ءبىرى – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەي باستاۋى جانە ونىڭ ورتالىق ازيا باعىتىنا قاراي كەڭەيۋى. سونىمەن قاتار، بىرىگۋگە عالامدىق ەكونوميكالىق قيىن جاعدايدىڭ دا اسەرى بولۋى مۇمكىن.

ينتەگراتسيالىق پروتسەستىڭ ماڭىزدى كەزەڭى رەتىندە ەاەو-عا قىرعىزستاننىڭ (قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكالىق وداققا كىرۋ جونىندەگى كەلىسىم 2015 جىلدىڭ 1 مامىرىندا كۇشىنە ەنەدى) كىرەتىنىن اتاۋعا بولادى. سونداي-اق، ەاەو-نىڭ تاجىكستانمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىنىڭ فورماتىن انىقتاۋ كۇن تارتىبىنە شىعۋى مۇمكىن.

بولۋى مۇمكىن تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى وقيعا - وزبەكستانمەن ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ جونىندەگى كونسۋلتاتيۆتى پروتسەستىڭ باستالۋى. مۇنى ەاەو-تىڭ ايماقتا ىقپال ەتۋ اۋماعىن كەڭەيتۋىنىڭ ءبىر كورسەتكىشى دەپ اتاۋعا بولادى.   

 4. ۋكراينا: داعدارىستان شىعۋدىڭ اۋىر جولدارى

ۋكراينا داعدارىسىنىڭ جاقىن بولاشاقتا حالىقارالىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي ىقپالى جالعاسا بەرەدى. شاماسى، قاقتىعىس سۋسىمالى فورماعا ۇلاسىپ، سوزىلمالى سيپاتقا يە بولادى. سايكەسىنشە ۋكراين داعدارىسى ورتالىق ازياداعى احۋالعا ىقپال ەتەتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى. ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى شيەلەنىس ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.

ءدال وسى جاعدايدا قازاقستاندىق تاراپتىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ ۇلكەن داعدارىستى شەشۋ جولىنداعى بىتىمگەرشىلىك ارەكەتى اسا ماڭىزدى بولماق. 

5. ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى سايلاۋ ناۋقانى: تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستانداعى سايلاۋلار

2015 جىل - ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ساياسي دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ. تاجىكستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسىنا (1 ناۋرىز) جانە جوعارعى پالاتاسىنا (27 ناۋرىز), وزبەكستاندا پرەزيدەنتتىك ورىنعا (29 ناۋرىز), قىرعىزستاندا پارلامەنتتىك (1 قاراشا) سايلاۋ وتەدى. 

الداعى سايلاۋلار ايماقتاعى رەسپۋبليكالاردىڭ ساياسي ءومىرىن جانداندىراتىن بولادى. بۇل تۇرعىدا ساياسي جۇيەسىندە پارتيا مەن پارلامەنت ەرەكشە ورىن الاتىن قىرعىزستانداعى سايلاۋ ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.   

6. اۋعانستانداعى جاڭا ساياسي كەزەڭ

ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك سالاسىندا اۋعانستانداعى قازىرگى جاعداي وتە ماڭىزدى. اۋعان فاكتورىنىڭ ىقپالى بيىل ەكى جاعدايعا بايلانىستى. ولار - ISAF اسكەري ميسسياسىنىڭ اياقتالۋى مەن جاڭا ساياسي بيلىكتىڭ قالىپتاسۋى.

اسكەري-ساياسي جاعدايداعى قيىن كەزەڭدە ەلدە ۇلتتىق ۇكىمەت ءوزىنىڭ ىسكەرلىك قىزمەتىن كورسەتۋى كەرەك. تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت الداعى ۋاقىتتا بولاتىن پارلامەنتتىك جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا سايلاۋ وتكىزۋ. اۋعانستاننىڭ ىشكى ساياسي تۇراقتىلىعى عانا ەمەس، تۇتاس ايماقتىڭ جاعدايى ءدال وسى ماسەلەلەردە ساياسي ىمىراشىلدىق ورناتۋعا تىكەلەي بايلانىستى. 

7. تاياۋ شىعىس: تەرروريستىك (لاڭكەستىك) قاۋىپتىڭ كۇشەيۋى

2015 جىلى ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. يشيم-ءنىڭ نىعايىپ، بەلسەندى ارەكەتتەرىن تەك تاياۋ شىعىستا جۇرگىزىپ قانا قويماي، تارالۋ ايماعىن ودان ءارى كەڭەيتۋ مۇمكىندىگى جوعارى. سيريا مەن يراك اۋماعى الەم بويىنشا راديكالداردىڭ شوعىرلاناتىن ورتالىعى بولىپ قالادى. 

سوندىقتان بيىل دا بۇل قاۋىپتى زالالسىزداندىرۋعا، سونداي-اق، ورتالىق ازيا وڭىردەن شىققانداردىڭ تاياۋ شىعىستاعى تەرروريستىك توپتاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن ءادىس-تاسىلدەر قولدانىلادى.

8. ءترانزيتتى-كولىكتىك الەۋەتتىڭ ارتۋى

2015 جىل ورتالىق ازيانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن ءترانزيتتى-كولىكتىك الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى بولماق.

كولىكتىك كوممۋنيكاتسيانى ءارتاراپتاندىرۋدا «قازاقستان-تۇرىكمەنستان-يران» تەمىرجولىنىڭ تولىققاندى جۇزەگە اسۋى ماڭىزدى جوبا بولىپ تابىلادى. اتالعان جوبا ترانزيتتىك پويىزداردىڭ  «سولتۇستىك-وڭتۇستىك» باعىتىنداعى قوزعالىسىن جانداندىرىپ، رەسەي، قحر، ورتالىق ازيا جانە تاياۋ شىعىس نارىقتارىن بايلانىستىرادى. سونىمەن قاتار قازاقستانداعى «جەزقازعان-بەينەۋ» مەن «ارقالىق-شۇباركول» جاڭا تەمىرجول جەلىلەرىندە دە جۇك جانە جولاۋشى تاسىمالى ارتاتىن بولادى.

2015 جىل «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» دالىزىندەگى قازاقستاندىق اۋماق ءۇشىن ماڭىزدى كەزەڭ. نەگىزگى بولىگى جاسالدى، جاقىن ارادا داڭعىل جول تولىقتاي اشىلادى.

تاعى ءبىر ايتۋلى وقيعا، اشحابادتىڭ حابارلاۋى بويىنشا، تۇرىكمەنستان-اۋعانستان-پاكىستان-ءۇندىستان گاز قۇبىرى قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى.

9. ايماققا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ ارتۋى

ايماققا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ارتىپ كەلەدى. بەيجىڭ كەڭ اۋقىمدى ينفراقۇرىلىمدىق جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، ايماقتىڭ باستى سەرىكتەس مەملەكەتى ۇستانىمىن نىعايتىپ وتىر.

قحر نەگىزگى باسىمدىقتى «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جوباسىنا بەرۋدە. ول ءۇشىن قىتاي جىبەك جولى قورىنا 40 ملرد دوللار ءبولۋدى جوسپارلاپ وتىر.

اتالعان ستراتەگيا ورتالىق ازيانى كەڭ اۋقىمدى ازيا-تىنىق مۇحيت ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ باستاماسىنا تارتۋدى كوزدەيدى.

10. يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋ پەرسپەكتيۆالارى

2015 جىل يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى بويىنشا كەلىسسوزدەردىڭ شەشۋشى كەزەڭى بولۋى مۇمكىن. ايماقتىق قاۋىپسىزدىك جانە تولىققاندى مەملەكەتارالىق ينفراقۇرىلىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبارى وسى كەلىسسوزدەرگە بايلانىستى بولماق. 

يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاۋىپ، سانكتسيالار الىنىپ تاستالسا، ورتالىق ازيانىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىكتىك-ترانزيتتىك الەۋەتى ارتا تۇسپەك.

اباي.kz