شاكەن ايمانوۆتىڭ 1970 جىلى تۇسىرىلگەن «اتاماننىڭ اقىرى» فيلمىنە ارقاۋ بولعان اتامان الەكساندر دۋتوۆتىڭ ءولىمى تۋرالى دەرەكتەر ءالى كۇنگە تالاس تۋدىرىپ، اتاماندى قازاعا ۇشىراتقان «ءسۇيدىن وپەراتسياسىنىڭ» جاي-جاپسارى ءارتۇرلى باياندالىپ ءجۇر. وسى ورايدا جازۋشى قۇرمانباي ەسپەنبەتوۆتىڭ وقيعاعا قاتىسى بار ادامنىڭ ايتقان اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىمەن جازعان ماتەريالى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.

وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى ومىردەن كورگەنى كوپ، كوڭىلىنە توقىعاندارى دا جەتەرلىك، بوزبالا كەزىندە قىزىلداردىڭ قىسپاعىنان اشتىققا ۇشىراعاندىقتان امان قالۋدى ماقسات تۇتىپ، قىتاي جەرىنە اۋعان، كەيىن قازاقستانعا قايتا ورالعان ەرمۇرات بالاسى اقتايدان ەستىگەن اڭگىمەنى جالپى جۇرتقا جاريا ەتۋدى ءجون كوردىم.

ول كىسىنىڭ ۇيىندە وتىرعانىمىزدا تەلەديداردان «اتاماننىڭ اقىرى» ءفيلمى ءجۇرىپ جاتتى. كەزىندە بۇل ءفيلمدى ميلليونداعان ادامنىڭ قىزىعا كورگەنى، كەڭەس ازامات­تارى­نىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، پاتريوت­تىق سەزىمدەرى جانعانى ءسوزسىز. الايدا اقاتاي اقساقال قولىن ءبىر سىلتەپ:

– شىلعي وتىرىك، – دەپ تەلەديدارعا قاراماي قويدى. ۇلكەندەردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى، قىزىقتى جايتتاردى جينايتىن مەن ءۇشىن ەرمۇراتۇلىنىڭ ارەكەتى توسىن كورىنىپ، قوياردا-قويماي اتاماننىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن بىلسە ايتىپ بەرۋىن ءوتىندىم. اقاتاي اقساقال قارسىلىق بىلدىرمەي وقيعانىڭ قالاي باستالىپ، نەمەن اياقتالعانىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندادى.

اتامان الەكساندر دۋتوۆ اسكەرى قىزىلداردان ويسىرا جەڭىلگەننەن كەيىن باسساۋعالاپ قىتاي جەرىنە ءوتىپ، ءسۇيدىن قالاسىنا بەكىنەدى. كەڭەس وداعىن قۇلاتۋ ارمانىنان ارىلا الماي شەكاراعا جاقىن ايماقتاردا كوتەرىلىستەر ۇيىمداستىرۋ شارالارىن قاراس­تىرىپ، سوعان دايىندالادى. ونىڭ پيعىلى مەن جاساماق ءىس-ارەكەتتەرى ماسكەۋگە ۇنامايتىنى تۇسىنىكتى.

سوندىقتان 1920 جىلى جەرگىلىكتى جەردەگە چك-نىڭ باستىعىنا دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ جونىندەگى تاپسىرما تۇسەدى. جانە كەزەكتى ادامداردى جالداۋ ءۇشىن ءتيىستى قارجى بولىنەدى. ول ءوز كەزەگىندەگى سۇيدىنگە اگەنتتەرىن جىبەرىپ، اتاماننىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىندا ءبىر كۇزەتشىنىڭ، ىشىندە ەكىنشىسىنىڭ تۇراتىنىن، قامالدىڭ قاقپاسىندا قاراۋىلدىڭ بارىن انىقتايدى. ءتيىستى قورىتىندى جاساپ، جوسپار قۇرادى. اتامانمەن بەلگىلى ءبىر قارىم-قاتىناس ورناتپاي ماڭىنا جولاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ءتۇسىنىپ، ونىمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىن ءبىلىمدى ادامنىڭ كەرەكتىگىنە توقتايدى. بىراق ورىس ۇلتىنىڭ وكىلىن جىبەرسە، دۋتوۆتىڭ بارلاۋ قىزمەتى شيكىلىكتى تەز سەزىپ قوياتىنىن ەسكەرتىپ، تالاپقا ساي كىسىنى جەرگىلىكتىلەردىڭ ىشىنەن ىزدەۋگە كىرىسەدى. جانە ول بەلگىلى ءبىر لاۋازىم يەسى بولعانىن ءجون كورەدى.

چك-نىڭ باستىعى بۇرىننان وزىنە كومەكتەسىپ، جانىندا جۇرگەن ومبى قالاسىندا وقىعان كەزىنەن بىلەتىن سماعۇلدى جاركەنت قالاسىنىڭ ميليتسيا باستىعى قىزمەتىنە تاعايىنداۋعا ۇيعارادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز سماعۇل بۇل ۇسىنىستان باس تارتادى. مۇمكىن ەل كوزىنە تۇسكىسى كەلمەگەن شىعار.

سماعۇل ءوز زامانىندا جەتىسۋعا اتى ايگىلى جالايىردىڭ قاراقالپاق رۋىنان بولىپ كەلەتىن ديحانباي قاجىنىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى ەدى. ومبى قالاسىندا وقىعان، ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن. «الاشورداعا» قىزمەت ەتكەن. ءبىر جولى جەتىسۋعا ۇيىنە قايتاردا پەتروپاۆل قالا­سىندا ماعجان جۇماباەۆ جولى­عىپ، الماتى ماڭىندا تۇرا­تىن تاتار وتباسىنا سالەمدەمە بەرىپ جىبەرەدى. اقىننىڭ اماناتىن تاپ­سىرۋعا بارعاندا قاسىمحان چانى­شەۆ­پەن كەزدەسىپ، تانىسادى. ەكەۋى دە ءبىلىمدى، وقىعان ازامات بولعان­دىق­تان تەز ءتىل تابىسادى دا، ارالارىندا جاقىن قارىم-قاتىناس ور­نايدى.

سماعۇلدىڭ ايتۋىمەن قاسىمحان جاركەنت ميليتسياسىنىڭ باستى­عىنا بەكىتىلەدى. كينوداعىداي شادياروۆ ەمەس، چانىشەۆ.

جۇرت تانىپ، بىلە باستاعاندا، چك-نىڭ باستىعى قاسىمحانعا قىسقا مەرزىمدى دەمالىس بەرىپ، قى­تايدىڭ قۇلجا قالاسىندا جۇرگەن بۇرىندارى جاركەنت قالاسىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارعان ورىس ازاماتىمەن تانىسۋدى جانە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ەكەنىن ايتىپ، سەنىمىنە كىرۋدى تاپسىرىپ، شەكارادان وتكىزەدى. جوسپار ىسكە اسسا، دۋتوۆ­پەن كەزدەسۋدىڭ جولدارىن قاراس­تىرۋدى تاپسىرادى.

جاس كەزىندە ءىرى ساۋداگەر اكەسىمەن تالاي مارتە قۇلجادا بولعان چانىشەۆكە تاپسىرمانىڭ باستاماسى قيىندىقسىز ورىندالدى. ەسكى تانىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە ورنالاسقان سوڭ، ىزدەپ بارعان ادامىن تاۋىپ چك-نىڭ باستىعى ۇيرەتكەن «اڭگىمەسىن» ايتقاندا، ونىڭ كوزدەرى وتتاي جانادى. كەڭەس ۇكىمەتىنە وشپەندىلىگى بار كىسىنىڭ كوڭىل كۇيى باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ول كوپ كۇتتىرمەي اتاماننىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى پوپپەن جولىقتىرادى. بىراق پوپ چانىشەۆكە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ونى تەكسەرە ءتۇسۋ ماقساتىمەن اتامانمەن كەزدەسۋىن كەيىنگە سىرعىتا بەرەدى.

باستاعان ءىسىنىڭ بۇنداي باعىت الۋى چك-نىڭ باستىعىنا ۇناماي، ابىرجىتادى. سماعۇلدى وزىنە شاقىرىپ، قىتايعا كەتكەندەردىڭ ىشىندەگى بەدەلدى ادامداردى سۇ­رايدى. ول الاشوردادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە تانىسقان سۋان رۋىنىڭ بولىسى بولعان مۇقا دەگەن كىسىگە حات جازىپ، قاسىمحانعا كومەك كورسەتۋىن وتىنەدى. مۇقا ميليتسيا باستىعىن قيىندىقسىز بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن دۋتوۆتىڭ جەكە ءتىلماشى ءارى سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى پولكوۆنيك شەنىندەگى قازاق ازاماتىمەن جولىقتىرادى. كينودا ونى چانىشەۆتىڭ تۋىسقانى رەتىندە كورسەتەدى، بىراق شىندىعىندا ولاي ەمەس. سەبەبى ميليتسيا باستىعى چانىشەۆ تاتار ۇلتىنان. ءتىلماش ءبىر سوزگە كەلمەي قاسىمحاندى دۋتوۆپەن كەزدەستىرەدى. تولىپ جاتقان قيىن قىستاۋ كەزەڭدەردەن وتكەن ادام بولسا دا اتامان چانىشەۆتى قانداي قىلىعىنا بولا ۇناتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جىلى قابىل­دايدى. جەتىسۋدا كوتەرىلىس ۇيىم­داس­تىرعىسى كەلەتىندىگىن، جوس­پار قۇرىپ جۇرگەنىن ايتقاندا يمان­داي سەنەدى. تەك ءوزىنىڭ سەنىمدى ءبىر ادامىن جاركەنت ميليتسياسىنا حاتشىلىق قىزمەتكە ورنالاستىرۋىن تالاپ ەتەدى. سول ارقىلى قۇپيالاردى ءبىلىپ وتىرعىسى كەلەتىنىن جاسىرمايدى. دۋتوۆتىڭ تاپ­سىرماسى قيىندىقسىز ورىندالاتىنى تۇسىنىكتى، بىراق ونىڭ قولىنان اتامانعا قاجەتتى قۇجات­تاردىڭ وتپەيتىنى دە الدىن الا بەلگىلى.

بىرنەشە رەت دۋتوۆپەن جولىق­قاننان كەيىن جانە ەكەۋىنىڭ اراسىنا حات تاسيتىن سەنىمدى ادامى ماح­مۇدتىڭ ايتقاندارىن سارالاپ، چانىشەۆ اتاماننىڭ وتىرعان ءبول­مەسىن ايتپاعاندا، بەكىنىستىڭ قاق­پاسىنان قارۋمەن كىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزى جەتەدى. كينوداعى چانىشەۆتىڭ قارۋمەن كىرىپ، اتاماندى اتۋى ەشبىر شىندىققا ساي كەلمەيدى.

قاسىمحان ويلانىپ-تولعانىپ، تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن تاپانشانى بولمەگە كىرگىزۋگە اتاماننىڭ اس-سۋىن، تاماعىن دايارلايتىنداردى پايدالانۋدى دۇرىس ساناپ، ويىن چك-نىڭ باستىعىمەن بولىسەدى. ول ۇسىنىستى قولداپ، جوعارىدان تۇسكەن قارجىدان التىن تيىندار جانە سول كەزدىڭ ەڭ قۇندى تاۋارى اپيىن الدىرادى.

سۇيدىنگە كەلگەن چانىشەۆ، نۇقاي دەگەن ۇيعىر جىگىتىمەن ءبىر كەزدەرى مۇقا بولىستىڭ قويىن باققان توقتامنىڭ جانە ءوزىنىڭ حاتىن تاسۋشى ماحمۇدتىڭ الدىنا جاركەنتتەن اكەلگەن بايلىعىن قويىپ، دۋتوۆتىڭ كوزى جويىلعاندا بۇدان ءۇش ەسە كوپ سىيلىق الاتىندارىنا ۋادەسىن بەرەدى. وسى جەردە توقتام مەن نۇقايمەن ميليتسيا باستىعىنىڭ قالاي تانىسىپ، تابىسقاندارىن، ءىس-ارەكەتتەرىنە قاتىسۋعا كوندىرگەنىن ەزىپ، ايتپاي-اق قويايىق.

1921 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە قاسىم­حان الدىن الا دايارلاعان اتتاردىڭ جانىندا قالدى. حات تاسۋشى ماحمۇد دۋتوۆقا كىرىپ، ميليتسيا باستىعىنىڭ سالەمىن جەتكىزىپ، سوزگە تارتىپ، بوگەلۋى ءتيىس بولادى. سول كەزدە اراسىندا تاپانشا بار تاماق سالىنعان ىدىستى كوتەرىپ نۇقاي سوڭىنان توقتام كىرەتىن بولىپ كەلىسەدى. ماحمۇد تەز قوزعالىپ، تاپانشانى نۇقايدىڭ تاباعىنان الىپ، اتاماندى اتۋى قاجەت. الايدا ۋاعدالاسقاندارىنداي بولماي، قاراۋىلدىڭ تەكسەرۋىنەن ءوتۋ سوزىلىپ، ماحمۇد كەشىگىپ قالادى. بولمەگە تاباق ۇستاپ كىرگەن توقتام مەن نۇقاي ونىڭ جوعىن كورگەندە ساسىپ-سالدىراپ ءبىر بىرىنە ىمداي باستايدى. تىسقاققان اتامان قاۋىپتىڭ بارىن سەزىپ، ۇستەلدىڭ تارتپاسىنداعى تاپانشاسىنا قول سوزعاندا امالسىز نۇقاي وعان وق جۇمسايدى. ەسىكتە تۇرعان كۇزەتشى ۇمتىلعاندا ونى دا جەر جاستاندىرادى. وسى كەزدە عانا كەلگەن ماحمۇد نۇقايدان تاپانشانى الىپ اتاماننىڭ ولگەنىنە سەنىمدى بولۋ ءۇشىن تاعى ءبىر رەت اتادى. سىرتتاعى كۇزەتشى الدىنداعى ەكى دىبىسقا كوڭىل بولمەي، ءۇشىنشى رەت ەستىگەندە بولمەگە جۇگىرىپ كىرگەندە ماحمۇد ونىڭ دا كوزىن جويادى. ۇشەۋى تىسقا شىعىپ، چانىشەۆپەن بىرگە قالادان شىعىپ كەتكەندە عانا، قىزمەت بابىمەن اتامانعا كەلگەن ءتىلماش پولكوۆنيك دۋتوۆتىڭ كۇزەتشىلەرىمەن بىرگە ءولىپ جاتقانىن كورەدى.

جاڭالىق بىردەن بارلاۋ قىزمە­تىنىڭ باستىعى پوپقا جەتەتىنى انىق. بىراق اتاماندى كىمنىڭ ولتىرگەنىن انىقتاۋعا ونىڭ قۇلقى بولمايدى. كەرىسىنشە وقيعانى قۇپيادا ۇستاپ، بىلەتىندەردىڭ اۋىزدارىن جاۋىپ ءجۇرۋىن تالاپ ەتەدى. پوپتىڭ ءوز ەسەبى بارى كەيىن بەلگىلى بولدى. اسكەر قازىناسىنداعى التىن، كۇمىستى، اپيىندى گونكونگكە اتتاندىرىپ، جىبەرۋگە ۇلگەرمەك ەكەن.

وزدەرىنەن كۇدىكتەنسە پوپتىڭ شەكاراعا قاراي قۋعىنشى جىبەرەتىنىن ەسكەرىپ، چانىشەۆ ءۇش سەرىكتەسىمەن جاركەنتكە قايتپاي، باسقا جولمەن قۇلجا قالاسىنا بارىپ ءۇش تاۋلىك جاسىرىنادى. ال چك-نىڭ باستىعى تاپسىرمانىڭ ناقتى ورىندالعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ەرتەڭىنە اگەنتىن سۇيدىنگە جىبەرەدى. ول ەكى كۇن ءجۇرىپ اتاماننىڭ ولگەنى جايىندا حابار ەستىمەگەنىن جەتكىزەدى. ودان كەيىن كەلگەن چانىشەۆتىڭ توبىنا چك-نىڭ باستىعى كۇدىكتەنىپ، سەنە قويماي، ەكى كۇنگە دەمالۋعا جىبەرەدى، سىرتتارىنان باقىلاۋ ۇيىمداستىرادى. ءىستىڭ انىق-قانىعىن ءبىلىپ كەلۋگە، كەزىندە دۋتوۆتىڭ تالابىمەن ميليتسياعا حاتشىلىق قىزمەتكە ورنالاستىرىلعان ادام سۇيدىنگە اتتاندىرىلادى. ونى كوپتەپ كورمەگەن پوپ قۇشاق جايىپ قارسى الىپ اتاماننىڭ امان-ساۋ ەكەنىن ايتىپ، جاركەنتكە شىعارىپ سالادى. چك-نىڭ باستىعى بۇل حاباردى الىسىمەن چانىشەۆتى قاماۋعا الىپ، (تاپسىرما ورىنداعان ۇشە­ۋىن) ەگەر اتاماندى ولتىرمەسە ءومىر­لەرى­مەن قوشتاساتىندارىن ەس­كەر­تىپ، شەكارادان وتكىزىپ، قى­تاي­عا قايتارادى.

دۋتوۆتىڭ ولگەنىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەندىكتەن، ولار چك-نىڭ باس­تىعىنىڭ شەشىمىنە تۇسىنە الماي، ونىڭ ۋادە ەتكەن بايلىق، سىياقىنى بەرمەۋ ءۇشىن جاساعان ايلا شارعىسى بولار دەپ توپشىلايدى. سۇيدىندە ءجۇرۋ قاۋىپتى ەكەنىن ءبىلىپ، ماحمۇد سەرىكتەرىن ەرتىپ، قۇلجا قالاسىنا كەلىپ پانالايدى.
اقپان ايى باستالعاندا ءماس­كەۋدەن تاپسىرمانىڭ ورىندالماي جاتقان سەبەپتەرىن سۇراپ مازاسىن العاندىقتان چك-نىڭ باستىعى كومەكشىسى سماعۇلدى ءسۇيىن­دىنگە جىبەرەدى. ول مۇقا بولىس ار­قىلى ءتىلماش پولكوۆنيكپەن كەزدەسىپ، جاركەنتتەن اكەلگەن التىن اق­شا­لاردى، اپيىندى الدىنا قوي­عاندا اتاماننىڭ ولگەنىن راستاپ قانا قويماي قولىنا گەنەرالدىڭ پوگو­نى مەن قۇجاتتارىن ۇستاتادى. پوپ­­تىڭ قازانى نەگە قۇپيادا ۇستاپ وتىرعانىن دا ايتادى. دۋتوۆ ولگەننەن كەيىن وعان قىزمەت ەتىپ جۇرگەن نۇقاي مەن توقتامنىڭ ءۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەنىنەن ولاردىڭ وسى وقيعاعا قاتىستى ما دەگەن كۇدىگىنىڭ بارىن دا جاسىرمايدى.

جاڭالىق چك-نىڭ باستىعىنىڭ كوڭىلىن جايلاندىرعانىمەن، ءبىر جەتى كۇتۋىنە تۋرا كەلەدى. دۋتوۆتىڭ جەرلەنگەنى جونىندە حابار قۇلجا قالاسىنا جەتكەندە جاسىرىنىپ جاتقان ماحمۇد ونىڭ باسىن كوردەن قازىپ الىپ، چك-نىڭ باستىعىنا اپارىپ، وزدەرىنە ۋادە ەتكەن التىن مەن اپيىندى بەرۋدى تالاپ ەتۋگە ۇيعارادى. ويىن جانىنداعى سەرىكتەرىنە ايتقاندا توقتام ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. چك-نىڭ باستىعى ۋادە ەتكەن سونشا بايلىقتى بەرمەس ءۇشىن كوزىمىزدى قۇرتادى دەگەن كۇمانىن العا تارتادى. ماحمۇد پەن نۇقاي تاپسىرمانى ورىنداپ، جاركەنتكە بارا جاتقاندا شەكارانى باقىلاپ جۇرگەن كازاك­تارعا كەزىگىپ، قاشۋلارىنا تۋرا كەلەدى. نۇقايعا وق ءتيىپ، سوندا قازا تابادى. ماحمۇدقا ۋادە ەتىلگەن اقشا مەن اپيىن ءتيدى مە، تيمەدى مە بەلگىسىز، ماسكەۋدەن ەستەلىككە سىيلىق العانى عانا بەلگىلى.

اقساقال اڭگىمەسىن ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان ماعان قاراپ قويىپ، ءسوزىن ارى قاراي ساباقتاي ءتۇستى.

ارادا بىرنەشە جىلدار وتكەندە ۇكىمەتتىڭ بايلارعا قىسىمى كۇشەيە تۇسكەنى تاريحتان بەلگىلى. سماعۇلدىڭ اكەسى سامارقانت پەن قۇلجانىڭ اراسىنا كەرۋەن جۇرگىزگەن، ساۋدامەن اينالىسقان اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. سول زاماندا مەككەگە بارىپ، قاجى اتانعانىنىڭ وزىنەن قانشالىقتى باي بولعانىن بىلۋگە بولادى. ول مالىن امان ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن قىتاي جەرىنە وتۋگە دايارلانا باستايدى. شەكارا بۇرىنعى كەزدەگىدەي اشىق-شاشىق ەمەس، قاتاڭ كۇزەتىلەتىن. قاتارلاتا زاستاۆالار قويىلعاندىقتان، قولعا ءتۇسىپ قالعانداي بولسا، دىمسىز قالماس ءۇشىن جيناعان التىن-كۇمىس جانە دە باسقا دا قىمبات اسىل زاتتارىنىڭ ءبىر بولىگىن تاۋدىڭ ءبىر جەرىنە كومىپ كەتۋگە شەشەدى. جانىنا اقاتايدىڭ اكەسى ەرمۇراتتى جانە ەكى سەنىمدى ادامدارىن ەرتىپ، ماتاي تاۋىنىڭ «اسپان قورا» دەگەن جەرىنە بايلىعىن جاسىرادى. ويعا العان ءىسىن ورىنداپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا كەزدەيسوق تاۋدى شارلاپ جۇرگەن قىزىلداردىڭ وتريادىنا جولىعىپ قالادى. «كەشە بىزدەن قاشىپ كەتكەن 4 ادام ەكەندەرىڭدى مويىنداڭدار» دەپ كومانديرى ديقانباي قاجىعا سەس كورسەتەدى. ديقانباي قاجى ەشتەڭە تۇسىنە الماي، اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعاندا قىزىل كوماندير قولىنداعى شوشاڭداتقان مىلتىعىناڭ شۇرپپەسىن باسىپ جىبەرەدى. قاجى سول جەردە ءتىل تارتپاي كەتەدى. كوماندير جازىقسىز جاندى جايراتقانىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن باسشىلىققا «ونى قىتايعا قاشىپ بارا جاتقاندا جەرىنەن اتىپ ءتۇسىردىم» دەپ بوسە سالادى.

وسى كەزدە زاڭ-زاكوننىڭ بول­ماعانىن، شولاق بەلسەندىلەردىڭ  الشاڭ باسىپ، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەگەنىن، قاراپايىم حالىقتى زار يلەتىپ، ءار ءىستى پىسپەگەن شالا كاللالارىمەن شەشكەنىن كوپ جايتتىڭ اق-قاراسى انىقتالماي قالعانىن ايتا كەتكەن ورىندى.

ال جاڭاعى اسكەردىڭ كىمدى ىزدەپ جۇرگەنى بىرەر كۇننەن سوڭ بەلگىلى بولادى. بەس ادامنان تۇرا­تىن قۇنداقبايدىڭ توبى قىتاي­دان كەلىپ، ماتايمەن قاتار جاتقان التىنەمەل تاۋىندا جۇرگەنىن «ۇزىن­قۇلاقتان» ەستىپ، قىزىل­داردىڭ وتريادى ولاردى قورشاۋعا العاندا اتىس باستالادى. قىزىل اسكەردەن ەكەۋى ءولىپ، بىرەۋى جارالانادى. ال قۇنداقبايدىڭ ءبىر سەرىگى وققا ۇشىپ، قالعان تورتەۋى قۇتىلىپ كەتەدى. قۇنداقباي – كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان العاشقى كۇنىنەن ونى سۋقانى سۇيمەي قارسىلاسقان، اشتىقتان بوسىپ، شەكارا اسپاق بولعان قازاقتاردىڭ قىتاي جەرىنە وتۋىنە كومەك قولىن سوزعان ەرجۇرەك باتىل، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، كەڭپەيىل، ۇلتتىڭ ماقتانىشى بولارلىقتاي، ءبىرتۋار ازامات ەدى. قۇنداقبايدىڭ ەرلىكتەرى، مەرگەندىگى، ايلاكەر، اقىلدىلىعى، ءىس-ارەكەتتەرى كۇرەڭبەلدە (قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانى) ەل اراسىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اڭىز-اڭگىمە بولىپ ايتىلادى. بىراق كەڭەس ۇكىمەتى ونى ۇرى، باندىنىڭ باسشىسى رەتىندە ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە تىرىستى. ءيا. قىتايعا وتكەن قانداستى اشتان قالماس ءۇشىن، باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ، ونسىز دا كامپەسكەلەنەتىن بايلاردىڭ مالىن ۇرلاپ، قىردان اسىرعانى شىندىق. قىتايدان كەلگەن سايىن اڭدىپ، قىزىلداردىڭ وتريادى ارەكەت جاساعانىمەن، ون جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە ونى قۇرىقتارىنا تۇسىرە المادى. قازاقتىڭ ەرەكشە جاراتىلعان بۇل ازاماتى جونىندە ۇزاق ايتۋعا بولادى، نەگىزگى تاقىرىبىمىزدان اۋىت­قىماۋ ءۇشىن وسىمەن توقتاتايىق. تەك بۇل جونىندە جازىپ، جاريا ەتەتىن ادامنىڭ بولماۋىنان كەڭەس ۇكىمەتىمەن كۇرەسكەن تۇلعالاردىڭ قاتارىنان ورىن الماۋى وكىنىشتى.

قىزىل كومانديردىڭ ديقانباي قاجىنى قۇنداقبايدىڭ توبى ەكەن دەپ توپشىلاپ، كىناسىز اتىپ ولتىرگەنىن كوزىمەن كورگەن ەرمۇرات، بولعان جايتتى سماعۇلعا ەستىرتەدى. «اسپان قوراعا» قانداي ماقساتپەن بارعانىن دا جاسىرمايدى. بالاسى اكەسىنىڭ قالاي اجال قۇشقانىن بىلگەندە، قالاي دا كەك الۋدى ويلاي باستايدى. قىزىل كوماندير سماعۇلدان قاۋىپتىڭ بارىن سەزىپ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولدارىن قاراستىرادى. چك-نىڭ باستىعىنا ونىڭ كەزىندە الاشورداعا قىزمەت ىستەگەنىن العا تارتىپ، قاماۋعا الۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ارىز تۇسىرەدى. الايدا مويىنعا كيگىزىلگەن قىل بۇعاۋدى كەسەتىن پىشاقتىڭ بولاتىنى دا بەلگىلى. چك-نىڭ باستىعى سماعۇلدى سوناۋ ومبى قالاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىنەن بىلگەندىكتەن، تولىپ جاتقان تاپسىرمالاردى ورىنداعانىن كەلتىرىپ، ونى قاماۋدان امان قالدىرىپ، وعان تەزدەتىپ قىتاي جەرىنە ءوتىپ كەتۋگە كەڭەس بەرەدى. شەكارادان وتكىزىپ جىبەرۋگە بولعانباي ميليتسيونەردى جانىنا قوسىپ جىبەرەدى. (بۇل ميليتسيونەردىڭ ۇرپاقتارى بار، الماتى وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىندا تۇرادى). بىراق سماعۇل قىزىل كومانديردەن ءوشىن الۋ ءۇشىن بولعانبايدان ەكى تاۋلىكتەن كەيىن عانا شەكارادان وتكىزۋىن وتىنەدى. ارينە سەبەبىن وعان ايتپايدى.

قىزىل كوماندير ديقانباي قا­جى­نىڭ با­لاسىن چك-نىڭ باس­تىعى ءوزى كۇت­كەندەي قاماۋعا الماي، ميليتسيو­نەرمەن بىرگە جىبەرە سالعا­نىن كورىپ، اۋىلىندا جاسى­رى­­نىپ، ونى اتىپ تاستاماق نيەت­پەن تورۋىلداپ جۇرەدى. بىراق ونىسىن قوي باعىپ جۇرگەن بالا بايقاپ قالىپ، سماعۇلعا حابارلايدى. سماعۇل قىزىل كومانديردى كۇتىپ، قارۋىن سايلايدى. الايدا ەكەۋى ىڭعايسىز جاعدايدا بەتپە-بەت كەلىپ قالىپ، قارۋلارىنا جارماسىپ ۇلگەرە الماي جۇدىرىق پەن بىلەك كۇشىمەن ايقاسۋلارىنا تۋرا كەلەدى. سماعۇل استىنا ءتۇسىپ قالىپ، جان-جاعىڭ سيپاعاندا قولىنا ۇشكىر تاس ىلىنەدى. سامايدان تيگەن سوققىدان قىزىل كوماندير ەسىنەن تانىپ قالادى. وسى ءساتتى پايدالانىپ، ديقانباي قاجىنىڭ ۇلى كەك قايتارىپ، باسىن مىلجالاپ، قىزىل كومانديردى و دۇنيەگە اتتاندىرادى. بۇندايدا «ءولىم ىزدەپ كەلگەن ەكەن» دەگەننەن باسقا ايتار ءسوز جوق.

امان-ەسەن قىتاي ەلىنە جەتكەن سماعۇل ءبىر جىلداي وتكەندە دۋتوۆتى نۇقاي اتىپ ءولتىر­گەندە جانىندا بولعان توقتام­دى كەزدەستىرەدى. ونىڭ مۇقا بو­لىس­تىڭ قويىن باعىپ جۇرگەنى­نەن بىلگەندىكتەن، ءتىلماش پولكوۆ­نيكتىڭ اتاماننىڭ ولىمىنە ونىڭ قاتى­سىنىڭ بولۋى مۇمكىن دەگەن كۇدى­گىن ەستىگەنىن ايتادى. توق­تام جاسىرماي باستان-اياق بايان­داپ، قانشا اقشاعا جانە اپيىن­عا جال­دانعاندارىن بىراق قىزىل­داردىڭ ۋادەلەرىن تولىق ورىن­داما­عانىن قىنجىلا بايان­دايدى. كوپ ۇزاماي اياق-استىنان بەلگىسىز جاعدايدا توقتام قايتىس بولادى. سماعۇل ونىڭ اتاماندى ولتىرۋگە قاتىسقانىن بىلگەن دۋتوۆتىڭ جاقتاستارىنىڭ ءىسى ما دەگەن كۇتىكتە بولادى. ناقتى دالەلى دە تابىلادى.

ارادا 30 جىلعا جاقىن ۋاقىت وتكەندە سماعۇل اقاتايدى جەكە الىپ شىعىپ:

– جاسىم ءبىراز جەرگە جەتىپ قالدى، وسى كۇنگە دەيىن ەشكىمگە ايتپاعان سىرىمدى تىڭدا. كەڭەس ۇكىمەتى بيلىكتە تۇرعاندا تۋعان جەرگە اياق باسا المايمىن، سەبەبى كەزىندە الاشورداعا جۇمىس جاساعانمىن. مەنىڭ بالالارىم الجان مەن قۇلجان ەلگە بارعانىمەن ماتاي تاۋىن سەندەي جاقسى بىلمەيدى.

سەن دە ماعان الىس ادام ەمەسسىڭ، اعايىنىمنىڭ بالاسىسىڭ. ايت­پاعىم ديقانباي قاجى اكەم ماتاي تاۋىنىڭ «اسپان قورا» دە­گەن جەرىندە جەز شاۋگىمدەرگە سا­لىپ، التىن، اسىل بۇيىمدار تى­عىپتى. جانىندا سەنىڭ اكەڭ ەلمۇ­رات بولعان ەكەن، جاسىرىلعان بايلىقتى قالاي ىزدەۋدى سول كىسىدەن ەستىدىم. اكەمە كومەكتەسكەندەردەن ەشكىم قالمادى، – دەپ جاسىرىن جاتقان بايلىقتى قالاي ىزدەۋدى ايتادى. سوڭىندا ءبىر اڭگىمە كەلەسىسىنە جالعاسىپ، سماعۇل دۋتوۆ اتاماننىڭ ءولىمى جايىندا اقاتايعا تۇگەل ايتىپ بەرەدى.

اقاتاي وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى ەلگە ورالىپ، بايلىق كومىلگەن جەردى قازعاندا ءبىر مىلتىق جانە بوس قالعان جەز شاۋگىمدى عانا تابادى. شاماسى ديقانباي قاجىمەن بولعان ادامداردىڭ ءبىرى قۇپيانى جاريا جاساپ قويعان بولۋ كەرەك.

«اتاماننىڭ اقىرى» كينوسىنان باستالعان اڭگىمە وسىلاي اياقتالعان ەدى.

قۇرمانباي ەسپەنبەتوۆ، جازۋشى

Abai.kz