تاريحي مينياتيۋرالار

بيىل رەسەي يمپەرياسىندا العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ءدۇمپۋى مەن جالپىمۇسىلمان جانە الاش ۇلت-ازاتتىق  قوزعالىستارىنىڭ ورىستەي ءتۇسۋى ناتيجەسىندە قۇرىلعان   مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلۋى جۇمىس ىستەگەن شاققا ءجۇز جىل تولىپ وتىر. ەكىنشى مەمدۋما جۇمىسىنا وتار ەلگە اينالعانىنا جاڭا تۇرپاتتى ساياسي قوزعالىسى ارقىلى وركەنيەتكە ساي نارازىلىق بىلدىرگەن  قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى دە قاتىستى. ولار تىنىس-تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردە تۋىسقان تۇركى حالىقتارى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا اتسالىستى.  جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا پەتربوردا تۇرىپ، مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىن گازەت ءتىلشىسى رەتىندە باقىلاۋ مۇمكىندىگى بولعان  وتەمىس باتىربايۇلى ومىربەكوۆتىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن جازبالارىن بەيبىت قويشىباەۆ  ءوزىنىڭ «الاش جولى» ءريسالاسىن جازۋدا پايدالانعان ەكەن. سول جازبالارداعى 1907 جىلدىڭ 15 مامىرىندا – وقۋ-اعارتۋ جانە 16 مامىرىندا جەر-سۋ ماسەلەلەرىنىڭ مەمدۋمادا قارالۋىن كورسەتەتىن دەرەكتەردىڭ «الاش جولىندا»   بەينەلەنگەن نۇسقاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.

 

يمپەريالىق وقۋ-اعارتۋ جانە ۇلتتىق مۇددە

سانكت-پەتەربۋرگ، 15.05.1907

 

ءى.  ۇكىمەت دەكلاراتسياسىن كۇتۋ

1907 جىلعى 6 ناۋرىزدا، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بەسىنشى وتىرىسى اشىلار الدىندا،  ءبىز ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان لوجاعا ەرەكشە تولقىنىستى سەزىممەن جيىلدىق. لوجا مىنبەنىڭ سول جاعىندا، ودان سويلەيتىن شەشەن دە، ءماجىلىستى باسقاراتىن تورالقا دا، دەپۋتاتتار تولى زال دا الاقانداعىداي كورىنىپ تۇرادى. بۇگىن مۇندا ينە شانشار جەر جوق ەدى. سان-ءتۇرلى باسىلىمداردان – وڭشىل، ۇكىمەتتىك، سولشىل  گازەتتەردەن كەلگەن تىلشىلەر ورىندىقتارعا سىيعاندارىنشا تىعىز جايعاسقان. تالايى ءيىن تىرەسىپ، تۇرەگەپ تۇرعان.

سەبەبى بۇگىن تاۆريا سارايىنا پرەمەر-مينيستر ستولىپين كەلمەك. ول ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىن ۇكىمەت دەكلاراتسياسىمەن تانىستىرادى دەپ  كۇتىلۋدە-ءدى.

ءبىز ۇشەۋىمىز ارتقى قاتارداعى ورىندىقتاردا سىعىلىسىپ وتىرعانبىز. كەنەت جاسايدىڭ ارعى جاعىنداعى سلاۆا پرەوبراجەنسكي جيرەن شاشىن ساۋساقتارىمەن ارتىنا قايىرا تاراپ:

– قىزىق، دۋما پەتر اركادەۆيچتى قالاي قارسىلار ەكەن؟ – دەپ داۋىستادى.

الدەكىم ءبىر قاناتتان كوڭىلدەنە مىرس ەتە ءتۇستى:

–  قالاي بولۋشى ەدى؟ كيىمىنە قاراي دا...

ونى تاعى بىرەۋ ءىلىپ اكەتتى:

–  سوسىن اقىلىنا قاراي شىعارىپ سالادى...

سلاۆا قويىنداپتەرىنىڭ قىرىمەن يەگىن ويلانا ۇيكەلەپ، بايسالدى جۇزبەن باسىن شايقادى.

– ارىپتەس مىرزالار، سىزدەر بەلگىلى ءسوز تىركەسىنىڭ الدىڭعى بولىگىنە تىم جەڭىل قاراپ تۇرسىزدار!

الگىندە عانا ويناقى تىلمەن جەڭىل ءۇن قاتقان ارىپتەس مىرزالار يىقتارىن قۋسىردى. ءبىرى ميىعىنان جىميدى دا قويدى، ەندى بىرەۋلەرى ءوزارا اڭگىمەلەرىن جالعاستىردى.

جاساي جوتكىرىنىپ، سلاۆانىڭ قارىنان قاقتى:

– اپتىقپا، سۆياتوسلاۆ لۆوۆيچ!

سلاۆا اۋزىن اشىپ ۇلگەرمەستەن، جايباراقات ۇنمەن:

– مەنىڭشە، قىمباتتى دوس، سوعان سەن تىم كوبىرەك ءمان بەرىپ تۇرسىڭ،  – دەدى. – مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىن لاۋازىمىنا سايكەس قارسى الۋ كەرەكتىگى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى عوي...

سلاۆا ءجۇزىن جاسايعا اۋدارىپ، بەرمەن قاراي بۇرىلىپ وتىردى دا،  ءوز ويىن دالەلدەۋگە كىرىستى. مەن ولاردىڭ اقىرىن كۇبىرلەسكەن پىكىرتالاسىنا ارالاسپاي، ءۇنسىز قۇلاق سالىپ قانا تىڭدادىم.

–  سەن، دجاساي كۋۆاتوۆيچ، پيتەردەن ءوزىڭنىڭ شەتسىز-شەكسىز ساحاراڭا اتتانار شاقتا، ستولىپين مىرزا بار بولعانى ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولاتىن، – دەپ باستادى سلاۆا اڭگىمەسىن، – ال سەن دەنساۋلىعىڭدى كۇيتتەپ،  شيپالى قىمىز ءىشىپ قىدىرىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە – ول باس مينيستر بولىپ تاعايىندالدى. جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى پورتفەلىنەن دە ايرىلعان جوق. سوندا قايتتى دەيسىڭ عوي؟ تىڭدا: ول ءوزىنىڭ پرەمەرلىگىن ىزىنشە-اق دۋمانى قۋ اكتىمەن اتاپ ءوتتى! ونى از دەسەڭ، مەنىڭ دالالىق دوسىم، ول ءوزىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا جەتۋىن  ءبىرىنشى دۋما مۇشەلەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن سوتتاتىپ، ءۇش ايعا اباقتىعا جاپقىزۋ ارقىلى ۇستەمەلەي تويلادى. سونداي ۇكىمەت باسىن دۋما مۇشەلەرى جىلى شىرايمەن قارسى الۋى مۇمكىن بە؟ ايتشى قانە؟!

–  تاعى دا بولىمسىز جايتكە تولىمدى ءمان بەرۋمەن شۇعىلدانىپ وتىرسىڭ، پرەوبراجەنسكي مىرزا، – دەدى جاساي قارشىعا قاباعىن جورتا تۇكسيتىپ. – وعان كىم قارسىلىق كورسەتۋى مۇمكىن؟ ۇكىمەتتىڭ سەن ايتىپ وتىرعان ىستەرىنە بولا اشۋ شاقىرۋى ىقتيمال دۋما جازدا تارقاتىلعان. ال سوتتالعاندار بولسا – قارسىلىق جاساۋعا قاۋقارسىز، ۇكىمەت ولاردى قاڭعىتىپ جىبەرگەن. ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ءجۇز الپىستان استام كونستيتۋتسيوناليست-دەموكرات  بۇگىندە ساياسي قۇقىق تۇرعىسىنان ەسەپكە كىرمەيدى. ويتكەنى، ءۇش ايعا سوتتالىپ، تۇرمەگە جابىلۋىمەن قاتار، ءبارى دە ساياساتتان ءبىرجولا سىزىپ تاستالعان. ەكىنشى دۋماعا سايلانباق تۇگىل، سوعان بايلانىستى وتكىزىلگەن كۇنى كەشەگى سايلاۋ ناۋقانىنا قاتىستىرىلعان دا جوق. ويلانسايشى ءوزىڭ، قولىندا ناقتى بيلىك تۇرعان، پاتشانىڭ ءوزى دەمەپ، قولداپ وتىرعان باس مينيسترگە  قانداي كۇش قايتىپ نارازىلىق كورسەتپەك؟

سلاۆا بەرىسەر ەمەس. قىزۋلانىپ، بىردەڭكەنى ءۇستىن-ءۇستىن توپەلەتە، كوكەيىندەگى تۇيتكىلدىڭ ورىندىلىعىن  دالەلدەپ جاتتى.

 

***

شىنداپ كەلگەندە، ونىڭ پايىمىنىڭ جانى بارلىعى داۋسىز-تىن.

ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىن باستاعالى ەكى اپتادان اسىپ بارا جاتقان. بىراق، ول اشىلعاننان بەرى، بيلىكپەن الدەبىر قارىم-قاتىناس جاساۋ ارەكەتى بايقالعان جوق.

بىلتىر گوسۋدار يمپەراتور ءبىرىنشى دۋما دەپۋتاتتارىن ءوزىنىڭ قابىلداۋىنا شاقىرىپ، تاقىتتى زالدا باتاسىن بەرگەن.  ال بيىل ەكىنشى دۋمانىڭ اشىلۋىنا ءجاي عانا قۇتتىقتاۋ حات جولداۋمەن شەكتەلدى.

پرەمەر-مينيستر ستولىپين بولسا – دۋما دۋىلداسىپ جاتقان ەكى اپتادان بەرى دەپۋتاتتار الدىنا ەندى عانا كەلمەك.

مەنىڭ جاقسى تانىسىم پريۆات-دوتسەنت لەۆ بليۋمەنتال جاقىندا ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە، ساياساتتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىمەن ەركىن ساياحاتتايتىن ادەتىنە سالىپ، دۋماشىلار قۇرامىن سيپاتتاعان.  كادەتتەردىڭ ازايعانىن، ەسەسىنە، ءتۇرلى رەڭكتەگى قاراجۇزدىكشىلەردىڭ پايدا بولعانىن، سونداي-اق ءتۇرلى اعىمداعى سوتسيال دەموكراتتاردىڭ قاتارى دا مولايعانىن تسيفرلارمەن ورنەكتەگەن. مۇنداي احۋالدا دۋما بيلىكپەن دە، ءوز ىشىندە دە تاتۋ-ءتاتتى قىزمەتتەستىك جاساي قويماس، جالپى، حالىق وكىلدىگى مىنا تاۆريدا سارايىنىڭ كۇمبەزى استىندا مامىراجاي ءومىر سۇرە الماسا كەرەك دەگەن بولجام ايتقان...

مۇنداي نەمەسە وسىعان تاقاۋ كوزقاراستى مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى ءوزىم بىلەتىن، ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن دەپۋتاتتاردىڭ ۇستاناتىنىن بىلەم. اسىرەسە ءبىزدىڭ باسپاگەرىمىز ءىلياس بوراعانلى مەن باس رەداكتورىمىز ءابدىراشيت قازي يبراگيموۆ اعالار  گازەتتەردىڭ كەزەكتى نومىرلەرىن دايىنداۋ بارىسىندا  الماسىپ وتىراتىن اقپاراتتاردان دا سونداي سارىن اڭعارىلاتىن.

ەكىنشى دۋما سايلاۋى بىلتىرعى ەرەجەمەن، ءبىرىنشى دۋمانى سايلاعان كوپ ساتىلى  امالمەن جۇرگىزىلدى. دەپۋتاتتىققا كانديداتتار  سايلاۋشىلاردى الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا قاراي توپتايتىن كۋريالار بويىنشا تاڭدالىپ سايلاندى.  بىلتىرعىدان  ءبىر ايىرماشىلىعى، ءبىزدىڭ مۇسىلماندار اراسىنان وكىلدەر تاڭداۋ ناۋقانى ۋاقىت جاعىنان  سوزبۇيداعا سالعىزىلماي، باسقالار قاتارلى، بيىلعى جىل باسىندا ءبىر مەزگىلدە ءوتتى.

ءبىرىنشى دۋما تارقاتىلعان كەزدە جەر-جەردە شارۋالار تولقۋى ورىن الىپ تۇرعان-دى. ءتىپتى  تولاس تاپپاي، كۇننەن كۇنگە كەڭ ءورىس الىپ بارا جاتقان. ستولىپين ۇكىمەتى سونىمەن كۇرەستى كۇشەيتتى. اسكەري-دالالىق سوتتار تاعايىندادى. ءسويتىپ، باس كوتەرگەن شارۋالاردى جانە ولاردى رەۆوليۋتسيالىق قيمىلدارعا شاقىرۋشىلاردى جەر-جەردە بىردەن قاتاڭ جازالادى.

سونىمەن قاتار، 17 قازان مانيفەسى تۋعىزعان كوڭىل-كۇي جەتەگىمەن ەلدەگى ءىرى قالالاردا جاپپاي اشىلعان گازەتتەردىڭ جۇمىستارى توقتاتىلدى. ءبىرى ءبىرجولا جابىلدى، كەلەسىلەرىنە اكىمشىلىك شارالار قولدانىلدى.

يمپەرياداعى اگرارلىق شيەلەنىستەردى باسەڭدەتۋگە باعىتتالعان باسقا دا شارالار الىندى. ماسەلەن، 1906 جىلعى 5 قازاندا دۋماسىز-اق زاڭ شىعارىلىپ، شارۋالار قۇقى ەلدىڭ باسقا حالقىمەن تەڭگەرىلدى. 9 قاراشادا تاعى ءبىر جەر زاڭى شىقتى، ول كەز-كەلگەن شارۋاعا قالاعان ۋاقىتىندا قاۋىمدىق جەردەن ءوز ۇلەسىن ءبولىپ الۋعا رۇقسات بەردى. وسىنداي زاڭناماسى ارقىلى ۇكىمەت ەلدى تىنىشتاندىرۋعا تىرىستى.

سويتە وتىرىپ، ۇكىمەت سايلاۋ بارىسىن ءجىتى قاداعالاۋدى، ءسويتىپ ەكىنشى دۋمانى ءوز قالاۋىمەن جاساقتاۋدى جۇزەگە اسىرماق بولدى.   بىراق، سايلاۋ زاڭىن وزگەرتۋگە جاسقاندى. سوندىقتان دا، ەكىنشى دۋماعا دەپۋتاتتار سايلاۋ ناۋقانى كۇللى ساياسي كۇشتەردىڭ قاتىسۋىمەن، دۋىلداعان ساياسي ايتىس-تارتىسپەن، قىزۋ ءوتتى.

مەنىڭ پيتەردەگى ءتۇرلى ساياسي كلۋبتاردا بولىپ تۇراتىن، وزدەرى دە تالداۋ قابىلەتىنە يە دوستارىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل سايلاۋ ناۋقانىندا ءتورت اعىم كۇرەستى.

قانداي دەيسىز بە؟

ەڭ الدىمەن، سامودەرجاۆيەنى نىعايتۋعا تىرىساتىن وڭشىلدار، مۇنى ءبىر دەڭىز. ەكىنشى توپ – ستولىپين  باعدارلاماسىن قوشتاۋشىلار. ولار  ۇكىمەتتى 17 قازان مانيفەسى ارايىندا جاقتايتىندىقتارىن ءبىلدىرىپ،  پارتياسىنا اتتى دا سولاي – ايگىلى بوستاندىق مانيفەسىنە قول قويىلعان كۇندى كورسەتىپ،  «17 قازان وداعى» دەپ قويدى، وزدەرىن دە قازانشىلار، ياعني وكتيابريستەر دەپ اتادى. ءۇشىنشى ەلەۋلى توپ، ارينە، كادەتتەر – حالىق  بوستاندىعى پارتياسى. سوسىنعى ءتورتىنشى اعىمدى  بىرىككەن سولشىلدار قۇرايدى.  بۇلاردىڭ قاتارىندا – سوتسيال-دەموكراتتار، ولاردىڭ ىشىندە مەنشەۆيكتەرمەن قاتار، وتكەن سايلاۋعا بويكوت جاريالاپ، قاتىسپاعان، بۇل جولى تاكتيكاسىن وزگەرتكەن بولشەۆيكتەر دە كىرەدى، سوسىن سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر جانە باسقا دا سوتسياليستىك توپتار بار.

ءبىرىنشى دۋمانى سايلاۋ كەزىندە ەشكىم دە ۇكىمەتتى جاقتاماي، جابىلا سىناعان بولاتىن. ال  بۇل ناۋقاندا، وسى جىكتەلگەن اعىمدارعا ساي، بيلىكتىڭ ارەكەتتەرىن اشىق قولداۋشىلار بوي كوتەرگەن. حالىق  سودان بارىپ  ولاردىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى، سايلاۋشىلار الدىنداعى قىزۋ ايتىستارىنا كۋا بولعان.

اقىرى، سايلانعان حالىق وكىلدەرى شارتاراپتان  جينالىپ، دۋما 20 اقپاندا العاشقى ماجىلىسىنە كىرىسەرگە دەيىن، وسىناۋ الۋان پىكىرلى كۇشتەر اراسىندا دەپۋتاتتىق ورىنداردىڭ قالاي بولىنگەنى بەلگىلى بولدى.

بەس  جۇزدەن استام مۇشەسى بار دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ 114-ءىن، ياعني جيىرما پايىزىن سوتسيال-دەموكرات، ەسەر، حالىق سوتسياليستەرى الدى. كونستيتۋتسياشىل دەموكراتتار، ياعني كادەتتەر سانى جۇزگە تارتا، دالدەپ ايتقاندا، 98 ادام بولدى، بىراق ولار بىلتىرعىدان ەكى ەسەدەي ازايىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى، شىنىندا، جاساي ايتقانداي، ءبىرىنشى دۋماداعى اۋزىنان وت شاشقان كادەت-شەشەندەردىڭ پاتشا پارمەنىنە نارازىلىق بىلدىرەمىز دەپ  ءىستى بوپ قالعانىندا، «كرەستى»  تۇرمەسىنەن ءبىر-اق شىققانىندا بولاتىن.

اتاپ ايتاتىنى، سول فراكتسياعا، نەگە ەكەنىن، قازاقتاردان جاپادان-جالعىز جەتىسۋلىق دەپۋتات مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ تىركەلدى.

مۇحامەدجان  ەكىنشى دۋما مۇشەلەرى ىشىندەگى ەڭ جاس حالىق وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. مەن ونى وسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىنەن، الدىڭعى جىلى اۆتونومياشىلار سەزىنە قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەن شاعىنان تانيمىن. دۇرىسىندا، سەزدىڭ جۇزگە تارتا دەلەگاتتارى مەن قاتىسۋشىلارىنا  قازاق ەلىنىڭ باستان كەشۋلى ساياسي احۋالى جايىندا بايانداپ بەرگەن ونىڭ ءسوزىن جاسايدىڭ سىن تەزىنە العانىنا كۋا بولعانمىن.

سوندا ولارعا سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين اعامىز باسۋ ايتقان-تىن. ول كىسى، جالپى، پروفەسسور بودۋەن دە كۋرتەنەنىڭ جەتەكشىلىگىمەن سوناۋ قۇرىلتايشى سەزدى شاقىرۋ جانە اۆتونومياشىلار وداعىن قۇرۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. سول سەزدە وداقتى باسقاراتىن القا اعزاسى بولىپ سايلانعان-دى.

اۆتونوميستەر قۇرىلتايىنا بايانداماسىن ستۋدەنت مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ سالىمگەرەي سۇلتاننىڭ اقىلىمەن دايىنداعان. بالكىم، وسى جولى دا وعان، ەندى ەكىنشى دۋما مۇشەسى  تىنىشپاەۆقا، كەڭەستى تاعى سول كىسى بەرگەن شىعار.

مەنىڭ انىق بىلەتىنىم – ءبىرىنشى  دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى  سالىمگەرەي اعا ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن سوتتى بولىپ، ساياسي قۇقىعى شەكتەلگەنىن  ەلەڭ قىلعان ەمەس. باشقۇرت  ەلىندەگى يەلىكتەرىنەن قارا كۇزدە ورالىپ، قىستاي پەتربوردا تۇرعانىندا، تۇركى حالىقتارىنىڭ بولاشاعىنا ىقپال ەتەرلىك ساياسات  جايىندا ءىلياس، ءابدىراشيت مىرزالارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. وسى كۇندەرى ەكىنشى دۋما مۇشەلەرىمەن ءجيى پىكىرلەسىپ جۇرەدى. دۋماداعى كادەتتەر فراكتسياسى ىشىندە ءوز وكىلىمىز بولۋى قاجەت دەگەن ويدى ولاردىڭ سانالارىنا ءسىڭىرىپ، وعان مۇحامەدجاندى بىردەن-ءبىر لايىق دەپۋتات كورۋى ىقتيمال. ونىمەن ءبارى ساناساتىن.

ءبىر قاراعانعا، قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرعان ورالدىق دەپۋتات باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ دۋمادا كادەتتەر اراسىنان تابىلۋعا ءتيىس ەدى. الايدا ولاي بولمادى. قازاق كادەتتەرىنىڭ جەر-سۋ جايىنداعى باعدارلاماسى استاناداعى ارىپتەستەرى تاراپىنان ءبىرىنشى دۋما الدىندا-اق قاتتى سىنعا ۇشىراعان، سودان بەرى باقىتجان اعانىڭ  ءىشى ولارعا اسا جىلي قويماعان ءتارىزدى. ايتەۋىر، ول مۇسىلمان فراكتسياسىنا تىركەلدى.

بوكەيلىك باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، تورعايلىق احمەت ءبىرىمجانوۆ اعالار العاشقى دۋما مۇشەلەرى ەدى، ەكىنشى دۋماعا دا دەپۋتات بولدى. ەكىنشى دۋماعا مەنىڭ ۇستازىم، ءبىرىنشى دۋماعا دەپۋتاتتىققا سايلانعانمەن، كوميسسيا وتكىزبەي تاستاعان اقمولالىق شايماردەن مولدا قوسشىعۇلوۆ تا جولداما الدى.   ال سەمەيلىك  تەمىرعالي قاجى نۇرەكەنوۆ پەن سىرداريالىق تىلەۋلى اللابەرگەنوۆ ءبىرىنشى رەت دەپۋتات بولعان. بۇلاردىڭ ءبارى مۇسىلمان فراكتسياسىنا ەندى.

نە كەرەك،  جەتىسۋلىق  مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتان وزگە قازاق وكىلدەرى  مۇسىلمان فراكتسياسىنا كىرگەن  وتىز دەپۋتاتتىڭ قاتارىنان تابىلدى.

ەكىنشى دۋمادا ەڭبەك توبى مەن شارۋالار وداعى فراكتسياسى كۇشتى توپ قۇردى، ولاردىڭ قاتارىندا 104 بولدى. بىلىكتى ساياساتكەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ترۋدوۆيكتەردىڭ بۇل جولعى سايلاۋعا شىققان باعدارلاماسى دا مىقتى ەكەن. ولار ەل ىشىندە كەڭ كولەمدە دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋعا شاقىرعان ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپتى.

حالىقتىڭ شىنايى بيلىگىن ايقىنداپ-تاعايىنداپ، بەكەم قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن – قۇرىلتايشى جينالىس شاقىرۋ كەرەك  دەپ ەسەپتەدى ەڭبەك توبى. سونداي-اق، ەڭبەكشىلدەردىڭ جالپىعا ورتاق سايلاۋ قۇقىعىن ەنگىزۋ، ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىندا تەڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ، جەكە تۇلعا دەربەستىگىنە، ءسوز، ءباسپاسوز، جينالىس، وداق ەركىندىگىنە، قالالار مەن سەلولاردا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ تەتىكتەرىن ىسكە قوسۋعا قول جەتكىزۋ جونىندەگى كەسىمدى ويلارى كوپشىلىككە ۇنادى دەسەدى.

ترۋدوۆيكتەر الەۋمەتتىك سالادا دا ءىرى مەجەلەر بەلگىلەدى. سوسلوۆيەلەر  مەن سوسلوۆيەلىك شەكتەۋلەردى جويۋ، كىرىس كوبەيگەن سايىن ءوسىپ وتىراتىن تابىس سالىعىن بەلگىلەۋ، بارشاعا ورتاق تەگىن وقىتۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ، ارمياعا رەفورما جاساۋ، بارلىق حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى بىردەي بولۋىن جاريالاۋ، مەملەكەتتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ، جەكەلەگەن وبلىستارعا مادەني-ۇلتتىق اۆتونوميا بەرۋ – ولاردىڭ تەرەڭ يلانىم، بەرىك ۇستانىمى بولدى.

اگرارلىق سالادا ەڭبەكشىلدەر ءبىرىنشى دۋماعا  «104-ءتىڭ جوباسى» دەپ ۇسىنىلعان باعدارلامانى  قۋاتتادى.

ولارعا دا ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىز مۇددەلىلىكپەن كوز سالاتىن، بىراق، دەگەنمەن، وتىز دەپۋتاتىمىز شاشاۋ شىقپاي، ءبىر مۇسىلمان فراكتسياسىن قۇردى. وزىندىك كوزقاراسى بار   پولياك كولوسى 46 مۇشەنى بىرىكتىردى. سوندا ۇلتتىق توپتار دۋمادا بارلىعى 76 ورىن الدى. ولاردان باسقا،  كازاكتار توبى بولدى، وعان شامامەن، وتكەن جىلعىداي، 17 مۇشە كىردى. ال ەشقانداي پارتيادا جوقتار ەلۋ ادام ەكەن، ونى بىلتىرعىدان ەكى ەسە از دەسەدى.

جالپى، دۋما قۇرامىنداعى سولشىل دەپۋتاتتاردىڭ ۇلەسى 43 پايىز، ياعني  222 ماندات، وڭشىلداردىڭ  ۇلەسى 10 پايىز – 54  ماندات، ال، كوپ ۇزاماي، دۋمانى قايتكەندە ساقتاپ قالۋ تاكتيكاسىن ۇستاناتىن كادەتتەر ۇلەسى – 98   ماندات، ياعني 18 پايىز بولدى. وسى جىكتەردىڭ وزىنەن-اق ەكىنشى دۋمادا وي-پىكىر الۋاندىعى جاعىنان كەمدىك بولمايتىنى سەزىلەتىن.

 

***

– سلاۆا، اپتىعىڭدى باس، سەنىڭ جورامالىڭنىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام بولارىنا قازىر كوزىمىز جەتەدى. – جاساي قۋلانا كۇلىمسىرەپ، يەگىمەن ءتوردى نۇسقادى. – قارا...

زالعا وڭشىل كادەت، ماسكەۋ گۋبەرنياسىنىڭ دەپۋتاتى، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ توراعاسى فەدور الەكساندروۆيچ گولوۆين باستاعان دۋما تورالقاسى كىرىپ كەلە جاتتى.

 

ءىى.  پرەمەر-مينيستر جانە زاڭ جوبالارى   

مۇرتىنىڭ ءۇزىن شالعىسى قايقيعان قاسقاباس دۋما توراعاسى گولوۆين اسقاق جۇزبەن زالعا قاراپ:

– ءسوز مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا بەرىلەدى، – دەپ حابارلادى.

وسىلاي دەدى – مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ اتى-ءجونىن ايتپادى. مۇندا ونىڭ كادەت رەتىندەگى كوزقاراسى – حالىققا قارسى ۇكىمەتپەن ىمىرالاسىپ بىلىقپاۋ، اتقارۋشى بيلىككە بيىكتەن مەنسىنبەي قاراۋ قاسيەتى جاتقانى كۇمانسىز. پارلامەنت جۋرناليستيكاسىن كاسىپ ەتكەن، ءتۇرلى قۇپيا حاباردى  جۇرتتان بۇرىن ءبىلىپ جۇرەتىن سلاۆانىڭ ايتۋىنشا، ول مەمدۋما توراعالىعىنا سايلانىپ، پاتشانىڭ قابىلداۋىنا بارعانىندا دا ءوزىن وتە ايبىندى ۇستاپتى. ءتىپتى ۇكىمەت تاراپىنا جاعىمسىز ءسوز ايتىپ جىبەرۋدەن تايىنباپتى. سونىسى ءۇشىن ونى ەكىنشى نيكولاي اسا جاقتىرماي قالعان كورىنەدى دەيتىن.

بىراق مينكەڭەس توراعاسى ستولىپين ونىڭ قۇرعاق حابارلاۋىنا ءمان بەرمەگەن سياقتى. بەيمارال جۇزبەن اياعىن سالماقتاي باسىپ، مىنبەگە بەتتەدى.

وعان وڭ جاق قاناتتىڭ الدىڭعى جاعىندا وتىرعان دەپۋتاتتار عانا قول سوعىپ قۇرمەت كورسەتتى.

– وڭشىلدار مەن قاراجۇزدىكشىلەر، – دەپ سىبىر ەتتى بىرەۋ ارت جاقتان.

زالدىڭ باسىم بولىگى ۇكىمەت باسىن ءۇنسىز باقىلاپ وتىر. ول مىنبەگە شىقتى دا، ءوزىن پارلامەنتتىڭ جاڭا قۇرامى وسىلاي قارسى الارىن بىلگەندەي، جايباراقات كەسكىنمەن ءسوز باستادى:

– مەملەكەتتىك دۋمامەن بىرلەسكەن قىزمەتتى باستاۋ الدىندا مەن مونارح ەركىنە ساي جاسالعان جانە مينيسترلىك ونىڭ بيىك نازارىنا ۇسىنۋعا بەل بايلاپ وتىرعان زاڭناما جوبالارىن مۇمكىندىگىنشە تولىق جانە ايقىن تانىستىرۋىم قاجەت دەپ سانايمىن.

سولاي ايتقانمەن، جەكەلەگەن زاڭ جوبالارىنىڭ ءمان-جايىن بايانداۋعا بىردەن كوشە قويمادى. ودان بۇرىن جانە ءتىپتى، ۇكىمەتتىڭ باسشىلىققا الىپ وتىرعان يدەياسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ دە الدىندا، ول ءوزى ۇكىمەت اتىنان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەلەتىن اسا ماڭىزدى ماسەلە جايىندا ايتا كەتپەكشى.

– ۇلى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ ۇكىمەتى حالىق وكىلدەرىنىڭ قاراۋىنا ۇسىناتىن زاڭ جوبالارىنا قاتىستى باسشىلىققا الاتىن جانە قاتاڭ ۇستاناتىن ەرەجە جايىندا مەن مەملەكەتتىك دۋماعا ايتپاي تۇرا المايمىن، – دەدى باس مينيستر. – اڭگىمە سول جوبالاردى قورعاۋدىڭ ءمان-ماڭىزى مەن ءتارتىبى جايىندا.

كىرىسپەسىن وسىلاي باستاپ الدى دا، زالعا ويلانا كوز سالىپ، تەرەڭ تىنىستادى. سوسىن وكىمەت قۇرىلىسى بەكەم قالىپتاسقان ەلدەردەگى تاجىريبەگە توقتالدى. ودان – قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە تۇرعان، دەمەك، قوعام ءومىرى بىعۋ، بۇزىلۋ، اشۋ كەزەڭىن باستان كەشىپ جاتقان ەلدەگى، ياعني رەسەيدەگى زاڭناما جاساۋ ەرەكشەلىكتەرى جايىندا پايىمىن ءبىلدىردى.

ول ۇزاق سويلەدى. ۇكىمەتتىڭ  ەل تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ كۇللى قىرىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردان حاباردار ەتتى.  سوسىن ۇكىمەت تاراپىنان مەملەكەتتىك دۋماعا ۇسىنىلماق زاڭ جوبالارىنىڭ باعىت-باعدارلارىن باياندادى.

جالپى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ دەكلاراتسياسىن دۋما سونشالىقتى تۇسىنىستىكپەن تىڭداپ، وڭ كوزبەن قارسى الدى دەۋگە بولماس، بىراق بۇل باسقا اڭگىمە. وعان كەيىنىرەك ءبىر اينالىپ سوعارمىن. قازىر مەن ونىڭ ءسوز بوستاندىعى مەن اعارتۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ايتقاندارىن ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرمىن. ۇكىمەت باسى ولارعا قىسقا عانا توقتالدى. بىراق دۇرىس سوزدەر ايتتى عوي دەپ ويلايمىن.

ماسەلەن، ەل ىشىندە باسشىلىق جاساۋدا ۋاقىتشا قولدانىلىپ جاتقان زاڭداردان باسقا، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ وسى سەسسياسىنا ىشكى باسقارۋ سالاسىنان بىرقاتار جاڭا زاڭ جوبالارىن قاراۋعا ۇسىنباق ەكەنىن ايتا كەلىپ:

– 17 قازانداعى مانيفەست جاريا ەتكەن، بىراق ءالى زاڭمەن تياناقتالماعان قۇقىق نەگىزدەرى ءۇشىن زاڭنامالىق نورمالار  جاساۋدى ۇكىمەت ءوزىنىڭ بورىشى ساناپ وتىر،  – دەدى.

سوسىن سول ۇكىمەت بورىشىنىڭ نوبايىن ناقتىلاۋ ورايىندا،  ءسوز بەن ءباسپاسوز بوستاندىعى، جينالىستار وتكىزۋ جانە وداقتار قۇرۋ  ەركىندىگى ۋاقىتشا ەرەجەلەرمەن عانا بەلگىلەنگەنىن ايتتى.

ار-وجدان بوستاندىعى، جەكە تۇلعانىڭ، مەكەن-جايدىڭ قول سۇعۋعا جاتپايتىن دەربەستىگى،  حات-حابار الىسۋ قۇپياسىنىڭ ساقتالۋى نورمالانباعان كۇيدە قالىپ تۇرعانىن ەسكەرتتى.

سونىڭ ءبارىن ەل يگىلىگىنە قىزمەتكە قويۋ كەرەك دەدى. سول ماقساتتا دەپۋتات مىرزالاردىڭ جۇمىلا ەڭبەك ەتىپ، ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتۋى ءلازىم. ءار زاڭ جوباسىن مۇقيات قاراستىرسىن. تالقىعا  سالسىن. جانە كوپ سوزباي قابىلداسىن دا، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قاراۋىنا جىبەرسىن. مەملەكەتتىك دۋما ءوزى، جالپى، سولاي ەتۋگە ءتيىس.

ۇكىمەت پەن دۋما ءوزارا ءتۇسىنىسىپ قىزمەت اتقارار بولسا، ال ۇكىمەت باسى سولاي بولارىنا كامىل سەنەدى، وندا حالىق وكىلدەرى زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتتە ۇلى مارتەبەلى گوسۋدار يمپەراتوردىڭ سەنىمىن ابىرويمەن  اقتايدى...

– مۇنداي ناقىل دۋمانىڭ قايماعىنا ۇنامايدى، انىق، – دەپ سىبىر ەتتى سلاۆا.

ماعان دا سولشىلدار ونى تىڭداعان سايىن تاعاتسىزدانىپ بارا جاتقانداي كورىندى...

 

***

ءباسپاسوز جايىنداعى زاڭ جوباسىن جاساۋ جانە ونى دۋمانىڭ قاراۋىنا ۇسىنۋ ازىرگە ۇكىمەتتىڭ جوسپارىندا عانا ەكەن.

ال بۇگىنگە دەيىن جالپاق ەلدە، 17 قازان مانيفەسىن ارقا تۇتىپ، جۇزدەگەن باسىلىم ىرگە كوتەردى. اسىرەسە ورىس تىلىندە شىعاتىن گازەتتەر كوپ. ءبىزدىڭ تۇركىلەر دە كوشتەن قالماۋعا تىرىسۋدا.

تىرشىلىكتەرىنە  ازدى-كوپتى ارالاسىپ جۇرگەندىكتەن، ءوزىمنىڭ انىق بىلەتىنىم  – بىلتىردان بەرى پەتربوردا وقىرمانعا بىرنەشە تاتارشا باسىلىم جول تارتتى.

عاتۋاللا احۋن بايازيتوۆتىڭ  باسشىلىعىمەن «نۇر» گازەتى شىعىپ كەلەدى. راس، «نۇر» ساياساتقا كوپ بارمايدى، ودان گورى، نەگىزىنەن، تىكەلەي تاتار ءتىلىن دامىتۋعا، تاتار تۇركىلەرى اراسىندا قازان ديالەكتىن ورنىقتىرۋعا كۇش سالىپ جاتقان ءتارىزدى. سوسىن استانادا ۇلكەن ءجامي – سوبورلىق مەشىت سالۋدىڭ ءجاي-كۇيىن ءجيى جازادى.

زامانالىق ماسەلەلەردى ءابدىراشيت قازي يبراگيموۆ ءوزىنىڭ «ءۇلفات» پەن «تيلميز» گازەتتەرى بەتتەرىندە قوزعاۋدا. ول كىسى جارشى پاراقشا دا شىعارىپ قويادى. راشيد اعانىڭ وسى باسىلىمدارى ماعان، قارا جۇمىسىن ءوزىم ءجيى اتقاراتىندىقتان با، استانانى بۇقارامەن جالعاستىرىپ تۇرعان، الىس-جاقىن تۇركى جۇرتشىلىعىنا ەڭ جاقىن ءتىل، كوز بەن قۇلاق ىسپەتتى كورىنەدى.

ءبىر توپ مۇسىلمان دەپۋتاتى، ىشىندە مەنىڭ شاھماردان قوسشىعۇلوۆ ۇستازىم دا بار،  ەڭبەك توبىنىڭ تۇعىرناماسىن قولداپ، «مۇسىلمان حەزمات تەيفاسى» دەپ اتالاتىن جەكە فراكتسيا قۇرماق بوپ جۇرگەن. سولار جاقىندا «دۋما» دەگەن گازەت شىعارا باستاماقشى. وعان فۋات توقتاروۆ پەن عاياز يسقاقي ءتارىزدى اقىن-جازۋشى، كورنەكتى قايراتكەرلەر يدەيالىق تۇرعىدان اسەرىن تيگىزۋگە ارەكەتتەنۋدە. مۇسىلمان  دەپۋتاتتارىنىڭ داۋلەتتىلەردى ەمەس، كەدەي تاپتى قورعاۋداعى وي-پىكىرىن كوپشىلىككە ايان ەتۋدى، ولاردىڭ دۋماداعى سالماعىن ارتتىرۋدى، جالپى، ساياسات جىقپىلدارىندا ءاردايىم مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرى مەن مۇددەسىن قورعاۋدى كوزدەيتىن سىڭايلى.

بۇلار – ءيسى مۇسىلماننىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەيتىن ءباسپاسوزدىڭ تەك پەتربورداعىلارى عانا. ال قازاندا، ورىنبوردا، ومبىدا تاتار تىلىندە قانشا گازەت تاسقا باسىلىپ ءجۇر دەسەيشى.

باقشاسارايداعى ىسمايىل اعا گاسپرالىنىڭ «ءتارجىمانى» كۇللى تۇركىگە ورتاق تۇسىنىكتى تىلدە سويلەۋگە تىرىسىپ شىعىپ كەلە جاتقالى قاي زامان. بىراق ول دا،  ءبارىبىر، زيالى توپقا عانا ۇعىنىقتى. قازاق بۇقاراسى ونى قولدان قولعا بەرىپ قۇمارتا وقيدى دەي المايسىڭ، سەبەبى ءتىلى  قازاقشادان گورى  تاتارشاعا  كوبىرەك جاقىن.

ال تازا قازاقشا باسىلىم جوق.  پەتربور تۇگىل، قازاق ەلىنىڭ ءوز ءىشى تۇگىل،  وعان جاپسارلاس جاتقان قالالاردىڭ ەشقايسىسىنان دا بىردە-ءبىر گازەت قازاقتىڭ تىلىندە شىقپايدى. شىققان دا ەمەس.

ارينە، وتكەن عاسىردىڭ  70-جىلىنان ون ءۇش جىلداي تاشكەنتتە جارىق كورىپ تۇرعان «تۇركiستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتi» مەن 88-جىلىنان ومبىدا ون ءتورت جىل باسىلعان «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتi» سەكىلدى وكىمەتتىك گازەتتەردى ەسەپتەمەگەندە.

وكىمەت ولاردى ءوزى اشتى، ءوزى جاپتى.

اشقانى – مەملەكەت جارلىقتارىن جەرگىلىكتى حالىققا ءوز تىلىندە ۇعىندىرىپ تۇرۋدى ماقسات ەتتى. جاپقانى – سول گازەتتەر ەپتەپ تە بولسا، حالىقتىڭ جازبا ءتىلىن قالىپتاستىرىپ، ساناسىن وياتا باستاعان. ال ونداي قۇبىلىس بيلەۋشىلەرگە ۇنامايتىن. سوندىقتان پارمەن، ءامىر بىتكەندى تەك ورىسشا جاريا ەتتى: تۇسىنگىسى كەلگەن بودان ورىسشانى ءوزى ءۇشىن ۇيرەنىپ الادى...

ال ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، الەۋمەت، مادەنيەت، دۇنيەتانىم ماسەلەلەرىن قازاقتىڭ ءوز تىلىندە قوزعاۋعا مۇمكىندىك جاساۋ دەگەندى ايتا كورمەڭىز. بۇراتاناعا ءباسپاسوز قۇرالىن اشىپ بەرۋ دەگەنىڭىز – ونى وزىڭمەن تەڭەستىرۋگە جول اشىپ بەرۋمەن بىردەي. ەندى وكىمەت ونداي وسالدىق جاسامايدى.

ونى زيالىلار ايقىن-اق ۇقتى. بىراق ءوز بەتتەرىنشە ەشتەڭە جاساي المادى. ءتىپتى 17 قازان مانيفەسى جاريا ەتكەن بوستاندىقتى دا پايدالانا المادى، الدە جان قيناعىسى كەلمەدى. قالاي دەگەندە دە، جۇرتشىلىقتىڭ ءوزىنىڭ باستاماسىمەن اشىلعان، ءوزىنىڭ جوعىن جوقتاپ، زامان اعىمىنا ساي ءۇن قاتاتىن گازەتى قازاق اراسىندا بولعان ەمەس، بولماي دا تۇر. ونى ءبارى ايتاتىن. جانە ايتۋدان ارىگە بارمايتىن.

– راشيد قازي، ءسىز ورىنبور مەشىتىندە ءدىني قىزمەت اتقارعان زامانىڭىزدا قازاقتاردى ءتاپ-ءتاۋىر ءبىلدىڭىز، – دەگەن-ءدى بىردە سالىمگەرەي سۇلتان. – ولارعا ارناپ ۇنپاراق جاساۋدى وزىڭىزگە پارىز تۇتقايسىز. ءسىز بەن ءبىزدىڭ اۆتونوميا جايىنداعى ارمانىمىز سونداي قاداممەن دايارلانا باستاسا كەرەك.

ءابدىراشيت اعا جىميدى. ءوزىنىڭ  سالىمگەرەي اعا جانتورينمەن بىرلەسىپ شىعارعان «اۆتونوميا» اتتى كىتابىن ەسكە ءتۇسىردى عوي دەيمىن. مەن سولاي ويلادىم، بىراق، ارتىنان بەلگىلى بولعانداي، ونىڭ كەڭپەيىل جىميىسىنىڭ ءمانى تەرەڭىرەكتە ەكەن.

– سۇلتان، – دەدى ول اۋەلى، – ءسىز بەن ءبىز قۇرىسقان اۆتونوميستەر سويۋزى دا ارمانىمىزعا قاراي بەتتەگەنىمىزدى كورسەتپەي مە...

ولار ستولىپين ۇكىمەت باسىنا كەلگەلى بيلىكتىڭ اۆتونومياشىلار وداعىنا قىسپاق كورسەتىپ جاتقانىن وكىنە اڭگىمە ەتىستى. ودان كەيىن بارىپ، راشيد قازي ءوزىنىڭ قازاق تۇركىلەرى جايىندا ءاردايىم بيىك ويدا جۇرەتىنىنە سۇلتان تاراپىنان قىلاۋداي دا كۇمان بولماۋعا تيىستىگىن ايتتى. شىنداپ  كەلگەندە، ول قازاقتاردى تەك سول جاقتا تۋىپ-ءوسىپ، قىزمەت ىستەگەندىگىنەن عانا بىلەدى دەۋ – ماسەلەنىڭ بەرگى جاعى عانا.

سۇلتاننىڭ ويىنا دا كەلمەگەن ءجايتتى قازىر راشيد قازيدىڭ ءوزى ايتسىن، – ونىڭ ارعى اتالارى كادىمگى قازاق كوشپەندىلەرىنەن. ياعني ول قازاقتىڭ تۇپ-تۋرا ءوزى. سۇلتان بۇعان قالاي قارايدى؟ تاتار مەن قازاق بىلاي دا تۋىس، ءتۇبى ءبىر تۇركى. ال تاتار ساياسي قايراتكەرى ءوزىنىڭ شىققان تەگىن قازاق دەپ وتىرسا، قازاقتىڭ قامىن ونىڭ جانى اۋىرا ويلايتىنىنا كىم كۇماندانباق؟

ءابدىراشيت اعانىڭ جۇرەكجاردى سىرىن  ءبىز تاڭىرقاي تىڭدادىق. ول ورىنبور مەن ءسىبىر دالالارىنداعى قالالاردا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق اعايىندار ىشىندەگى جاقسى تانىستارىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن بايلانىسى ەش ۇزىلمەگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. سودان سوڭ، وسى كۇندەرى ول جاقتاردا قازاق ءۇشىن گازەت شىعارۋ قامىمەن جۇرگەن ازاماتتاردى بىلەتىنىن دە ەسكەرتتى. بۇل حابارىنا دا، سالىمگەرەي سۇلتاندى قايدام، ايتەۋىر، مەن قايران قالدىم. سوسىن ول نەگىزگى ماسەلەگە كوشتى.

– ال ەندى، گوسدۋمانىڭ جاڭا سايلاۋىنا قازاقتاردىڭ دا قاتتى دايىندالىپ جاتقانىن بىلە تۇرا، پەتەربۋرگتەن دە ءبىر قازاقشا گازەت باسۋدى ويلاستىرۋىمىز كەرەك-اق، – دەپ باسىن يزەدى. – بىراق بۇل ورايدا يلياس مىرزانىڭ ىقىلاسىن ءبىلۋ ماڭىزدى بولسا كەرەك.

ال ءىلياس اعا بوراگانسكي بۇل ماسەلەگە ءتىپتى وڭ قارايتىن. ول ءوزىنىڭ ءناشرياتىندا باسقان كىتاپتارىن قازاقتاردىڭ دا قۇمارتا الاتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.

– ءبىزدىڭ مىنا وتىرعان جاس قىزمەتكەرىمىز وتەمىس كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، بىلتىردان بەرى دالا ولكەسىنە تالاي كىتابىمىزدى تاراتتىق ەمەس پە، – دەدى ول جايدارى جۇزبەن ماعان ءبىر كوز تاستاپ قويىپ، اشىلا سويلەپ. – اسىرەسە جيھانكەز شوقان ءۋاليحانوۆ مارقۇم جيناستىرعان اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر سونداي جاقسى ءوتتى.

وسى بۇگىن عانا سول جاقتان ءبىر حات الىپ وتىر ەكەن. حات يەسى قازاقتىڭ اسا قۇرمەتلى شايىرى يبراھيم مىرزانىڭ ارتىندا قالعان ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ تاسقا باستىرۋعا بولماس پا ەكەن دەپ سۇراپتى. نەگە بولماسىن. سول ءتارىزدى، گازەت شىعارۋعا دا نەگە بولماسىن دەيدى باسپاحانا قوجايىنى. ءارى ونداي ۇسىنىستى كۇنى كەشە، يالتاداعى جايىنا ورالىپ بارا جاتقانىندا، قادىرمەندى گەنەرالىمىز عۇبايدۋللا سۇلتان جاڭگىرحانوۆ تا جاساعان. قاشاننان ويداعى ماسەلە.

سوسىن ولار اشىلعان جاعدايدا، گازەتتىڭ قازاقشا جازاتىن اۆتورلاردان كەندە بولمايتىنىن سارالاستى. ەكىنشى دۋماعا دەپۋتات بولۋ نيەتىمەن جەر-جەردە سايلاۋعا نەبىر جايساڭ ءتۇسىپ جاتقانىن ەستىپ وتىرمىز. وسىندا وقيتىن، حالىقتىڭ ءحالىن تىم قينالا ويلايتىن جانە ساياساتقا سەرگەك قارايتىن جاستار بارشىلىق. ونىڭ ۇستىنە، ءابدىراشيت قازيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «ءۇلفات» گازەتى ماھكاماسىنىڭ قورجىنىنا ەلدەن تاتارشاسىنان گورى قازاقشاسى باسىم تىلمەن جازىلعان حاتتار دا ءتۇسىپ جاتاتىن كورىنەدى. قازاق گازەتى اشىلسا، ەل ىشىمەن تىعىز بايلانىس ورنارى ءشۇبا تۋعىزبايدى. تەك قارجى-قاراجات كوزىن تياناقتاۋ ءجون...

سول سۇحبات اياقسىز قالماعان. باسپا باسقارماسى وسى ۇستىمىزدەگى جاڭا 1907 جىلدىڭ الدىندا عانا، تاتارشامەن بىرگە، قازاقشا گازەت تە شىعارماققا قاۋلى قىلعان-دى. تاياۋدا  بۇل اڭگىمە شىنداپ قولعا الىنا باستاعان.

مەنىڭ  شارتاراپتى كەزىپ جۇرۋدەن شارشامايتىن كارى كۇرەسكەر ەركىندىك كوكەم بار، كوكشەتاۋداعى مەدرەسەدە الدىنان ءدارىس العان ۇستازىم، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ كەلگەن شايمەردەن مولدا قوسشىعۇلوۆ بار، ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن ارنايى بىرنەشە دۇركىن قاتىناعان تاعى تالاي ادام بار، ءبارى جۇمىلا ارەكەتتەستى. جۇمىلا  ارەكەتتەسىپ ءجۇرىپ، قازاق گازەتىن شىعارۋعا قاجەت قارجىنى  ءىلياس بوراعانلىنىڭ ءناشرياتىنا جەتكىزىپ بەردى.

 

***

باس مينيستر ستولىپين دۋما مۇشەلەرى الدىنا ۇكىمەت جوسپارىن بايان قىلار قارساڭدا ءبىز قازاقشا گازەت شىعارۋدىڭ اۋى مەن باۋىن جيىستىرۋدى اياقتاپ قالعانبىز. ونىڭ ۇكىمەت تاراپىنان ءباسپاسوز حاقىندا جاسالعان زاڭ جوباسىن مەمدۋمانىڭ قاراۋىنا بەرمەك بولعانىن سول كۇنى كەشكىسىن كەڭسەمىزدە اڭگىمە ەتىپ وتىرعانىمىزدا، راشيد قازي ەل جاقتا ورىن العان كوڭىلسىز وقيعا حابارىن ەستىرتتى.

– جەتپىسباي مىرزادان جەدەلحات الدىم، – دەدى ول، – «قازاق گازەتى» دەپ ات قويىپ، جاڭا باسىلىمدى اقپان ايىندا جارىققا شىعارعان ەكەن. بىراق،  ءبىرىنشى ءنومىرىنىڭ تۇساۋىن كەسكەننەن كەيىن، جەرگىلىكتى وكىمەت گازەتتى توقتاتىپ قويىپتى. سودان،  كەشەلەرى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن ارنايى پارمەن السا كەرەك،  ترويتسك پوليتسياسى باسپاحانانىڭ مۇلىكتەرىن تاركىلەپ، مۇلدەم جاۋىپ تاستاپتى.

ۇكىمەت باسى دۋماعا ءباسپاسوز زاڭىن قابىلداتىپ الماي جاتىپ-اق، ءوز دەگەنىمەن وزبىرلىق جاساپ جۇرگەن بوپ شىقتى. شىنداپ كەلگەندە، ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى  بۋىندارىنىڭ گازەتتەردى ءسال ىلىك تاپسا بولدى – جاۋىپ تاستايتىنىن بىلەتىنبىز. تەك  سوندايعا اتويلاعان دالەل ەندى ءبىزدىڭ تۇركى قوعامىنان دا، اسىرەسە، ەندى-ەندى عانا ويانا باستاعان قازاقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن دە كورىنەر دەپ ويلاماپپىز. كوڭىلسىز  حابار بارشامىزدى جابىرقاتتى.

ءابدىراشيت اعا ترويتسك قالاسىندا ىرگەسى قالانعان بۇل گازەتتىڭ جارىق كورۋ تاريحىن جاقسى بىلەدى ەكەن. ول جەتپىسبايدى دا، ونىڭ گازەت شىعارۋشى سەرىكتەرى قايىم مەن ەشمۇحامەدتى دە، ءتىپتى ولاردىڭ وسىناۋ ەلدىك ماقساتقا قىزمەت ەتكەن تىرلىگىنە دەمەۋشى بولعان تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ شتاتتان تىس اعا اۋدارماشىسى، وبلىس ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ تولىق مۇشەسى،  زاۋرياد-حورۋنجي دەربىسالى بەركىمباەۆتى جانە وبلىستاعى قوستاناي ۇيەزى ساروي بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى بەكمۇحامەد الدياروۆتى دا تانيتىن.  ولاردى قازاقتىڭ باس ادامدارى دەپ اتاپ وتىردى.

اسىرەسە دەربىسالى مىرزانىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى كەرەمەت جوعارى بولعانىن، جۇرتتىڭ ونى «جارتى پاتشا» دەپ اتاعانىن سول شاقتا ورىنبور مەشىتىندە ىستەگەن راشيد قازي سۇيسىنە اڭگىمەلەدى. بۇل ادام جاستايىنان پاتشا اكىمشىلىگىنە قىزمەت ەتىپتى، بىراق ءوزىن قۇلاقكەستى قۇل ەمەس، ەلىنىڭ قورعانى رەتىندە دە كورسەتە ءبىلىپتى. حالىق تولقۋلارى كەزىندە بيلىك الدىنا ەش بۇكپەستەن جۇرت نارازىلىعىنىڭ سەبەپتەرىن اشىپ ايتىپ، كوپ رەتتە ءتۇرلى جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزە السا كەرەك. ول كەزىندە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپتەر اشۋىنا كوپ جاردەمدەسىپتى، ءتىپتى ونىڭ قىرىمداعى ىسمايىل گاسپرالى قاتارلى گازەت اشۋعا تالپىنىس جاساعان شاعىندا، شىعىنىن كوتەرۋگە ءازىر تۇرعان ەكەن. ونىڭ جوسپارىن ۇكىمەت، الايدا، ول كەزدە جۇزەگە اسىرتپادى. تەك وسى رەۆوليۋتسيا تولقىنى  عانا جاڭا تالاپتاردى ەندى بيلىك ەش بۇلتارا المايتىنداي ەتىپ العا شىعارعاندى. سوندا ول قازاقتا ءوز ءباسپاسوزى بولۋىن بىردەن قالاپ، باستاماشى جىگىتتەردى قىزۋ قولداعان ەكەن.

ساروي بولىسىنىڭ ورتالىق  ماھكاماسى  ترويتسك شاھارىنا ورنالاسقان. سوندىقتان دا بولىسناي بەكمۇحامەد مىرزا گازەت رەداكتسياسىنا مەكەن-جايدى ترويتسكىدەن ساتىپ اپەرىپتى. ال دەربىسالى مىرزا ارنايى جىبەرگەن ادامدارى ارقىلى گازەتتىڭ حارىپتەرى، قالىبى، باساتىن ستانوگى، قاعاز كەسكىشى جانە قاعازى مەن وزگە دە كەرەك-جاراعىن قازاننان ساتىپ الىپ، جەتكىزىپ بەرسە كەرەك.

ەل-جۇرتقا  بەلگىلى الدار بايدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، الدەبىر سەبەپپەن اندرەەۆ دەپ جازىلعان جەتپىسباي مىرزا ۇزاق جىلدار بويى قوستاناي ۇيەزىنىڭ ساروي بولىسىنداعى ءتورت حالىق ءبيىنىڭ ءبىرى بولىپ ىستەپتى. ادەت-عۇرىپ زاڭىن باسشىلىققا الىپ بيلىك ايتىپ جۇرگەنىمەن، ورىس زاڭىنا دا جەتىك ەكەن. ماسكەۋدەگى ايگىلى سوت ادۆوكاتى پلەۆاكو وعان جيەن اعا بولىپ كەلەتىن كورىنەدى. سونىڭ اقىلى بولسا كەرەك، «قازاق گازەتىندە» قازاقشا جانە ورىسشا ماقالالاردى قاتار باسىپ شىعارۋدى و باستان-اق ماقسات ەتىپتى. گازەتكە قۇرىلتايشى جانە شىعارۋشى-رەداكتور بولعان ءوزى مەن قايىم سوسنوۆسكي جانە ەشمۇحامەد يمانباەۆ ۇشەۋى بۇل ورايدا تاماشا پىكىرلەس جانە ماقساتتارىن كەرەمەت تۇسىنگەن ۇزەڭگىلەس-ءتىن.

– بىلەسىزدەر مە، ولار الدارىنا نەندەي ماقسات قويدى؟ – دەپ، راشيد قازي وتىرعاندارعا اينالا قارادى دا، ءوزى جاۋاپ بەردى. – ولار جۇرتقا «قازاق گازەتى» قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن جالپىورىستىق مۇددەلەردىڭ اۋقىمىندا   جوقتايدى دەپ جاريا ەتكەن. مەملەكەت نەگىزىن شايقاۋدى باعدارلامادا كوزدەمەگەن، ويلارىنا دا الماعان. سوعان قاراماستان، مينيسترلىك سول شەت ايماقتا ەندى عانا شاڭىراق كوتەرگەن كىشكەنە گازەت بۇراتانالاردى بۇلىكشىلدىك جولعا باستايدى دەپ تاۋىپتى.

ءيا، دەپ باس شۇلعىستى اعالارىم، بۇل ۇكىمەتباسى مەن بىلتىرعى ۇكىمەتباسىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ستولىپين گورەمىكين ەمەس. گورەمىكيندى بيۋروكراتتاردىڭ وزدەرى، كوزدى الا بەرە، ءوزارا «ۆاشە بەزرازليچيە» دەپ بەكەردەن بەكەر مىسقىلداي مارتەبەلەمەسە كەرەك. ول شالعايداعى بۇراتانالار تىلىندە شىققان، ەشقانداي دا زاڭ بۇزباعان، ەڭ باستىسى، كوشپەندىلەردى رەۆوليۋتسياعا شاقىرماعان ۇساق گازەتكە نازار اۋدارماعان بولار ەدى.

پرەمەر ستولىپين مانسابىن اسكەري قىزمەتتەن باستاعانىنان با ەكەن، وتە قاتال. ول ساراتوۆتا گۋبەرناتور بولعان كەزىندە، ءسال نارازىلىق تولقۋى بىلىنسە بولدى، تولقۋعا قاتىسقان حالىقتى اياۋسىز جازالايتىن قىلىعىمەن اۋىزعا ىلىگىپتى. جازالاۋشى اسكەردى، ءتىپتى، وزىمەن كورشى جاتقان گۋبەرنيالارعا دا جۇمساي بەرەتىن شەشىمتالدىعىمەن پاتشا نازارىنا ىلىكتى دەسەتىن.

قاتىگەزدىك تۇقىمىندا بار-اۋ، دەپ توپشىلادى وتىرعاندار، سەبەبى ونىڭ اكەسى دە اسكەري ادام ەكەن. كەزىندە كازاك اسكەرىنىڭ اتامانى بولعان كورىنەدى. ءارى ىشكى رەسەيدە ەمەس، قازاق جەرىندە، جايىق ماڭىندا اتامان بوپتى. بۇدان جارتى عاسىرداي ىلگەرىدە قىزمەت ەتىپتى.

سوناۋ اتاماننىڭ قاراماعىنداعى كازاك جاساقتارىنىڭ شەكتەن شىققان وزبىرلىعى ءبىر زاماندا سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ اعا سۇلتان لاۋازىمىندا ىستەيتىن اتاسىن قاتتى تورىقتىرىپتى. جاساق قۇم ىشىندەگى اۋىلداردى شاۋىپ، ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتقان، توناعان. كازاچەستۆو اسكەرىنىڭ بۇل قىلىعىنا اعا سۇلتان شاعىم ايتپاق بولسا كەرەك، سوندا وعان ءوز ورنىڭدى ءبىل دەگەن سياقتى. بيلەۋشىدە كىنا بولمايدى، ول ارقاشان كۇدىكتەن جوعارى تۇرماق...

مەنىڭ ەسىمە  ەركىندىك كوكەمنىڭ بالا كۇنىندە سونداي شاپقىنشىلىق قۇربانى بولعانىن ايتقانى ءتۇستى. ول ويران بولعان شاڭىراقتان كەزدەيسوق ءتىرى قالعان جالعىز تۇياق ەدى. بەيبىت اۋىلدارعا وپات اكەلگەندەر ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماعان...

قازاق كونبىس، قانشاما قىرعىن مەن قورلاۋعا ۇشىراسا دا، تاسپەن اتقاندى اسپەن ات دەگەن اتا ناقىلىن ۇستانۋدان تايمايدى. ۇلى ۇستاز يسمايىل گاسپرالىنىڭ ونداعان جىلدار بويى ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان ۇستانىمى دا سونداي عوي ءوزى. جەتپىسبايلاردىڭ گازەت بەتىندە جاريا ەتكەن باعدارلاماسى دا سونى كورسەتەدى. الايدا قازاقتىڭ ءوزى بايقاعان تاعى ءبىر ءجايت بار: بۇعا بەرسەڭ – سۇعا بەرەدى...

ءبىر كەزدە، سۇحباتتاسۋدى قورىتقانداي سارىنمەن:

– قازاق گازەتىن تەزدەتىپ جارىققا شىعارۋدى ويلايىق، – دەدى ءىلياس اعا، – قالاي قارايسىز، ءابدىراشيت اپەندىم؟

 

***

قازاقشا گازەت شىعارماققا باعىتتالعان كوپ ايعى ەڭبەك، نە كەرەك، اقتالدى. بىلتىردان بەرگى ارەكەت جەمىسىن بەردى.

گازەتتى قالاي اتايمىز دەگەن سۇراق تۋعاندا، مەن ويلانباستان، اعالارىمنىڭ الدىن وراپ، تىلىمە ورالعان ءسوزدى قويىپ قالدىم:

– «سەركە» دەيىك! سەركە باستاماسا، اقتىلى قوي قانشا توپىرلاعانمەن، تەرەڭ سۋدان وتە المايدى عوي!

سالىمگەرەي سۇلتان ماعان تاڭىرقاي قادالىپ قالدى. ءىلياس مىرزا دا ءۇن قاتپاي، كۇلىمسىرەگەن جۇزبەن ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. راشيد قازي عانا قۋانا سويلەپ، مەنىڭ ۇسىنىسىمدى بىردەن قولدادى. وعان سوسىن بارشاسى كەلىستى.

ويدا جوقتا سارت ەتىپ شىعا كەلگەن بۇل اتاۋ مەنىڭ سانامدا ءبىر ولەڭگە بايلانىستى جاتتالىپ قالىپتى. وتكەن كۇزگە قاراي ءوزىم قۇرالپى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دەگەن جاس جىگىتپەن تانىسقان ەدىم. ول  پيتەرگە كانيكۋلدان ورالعان جاسايمەن ىلەسىپ كەلگەن-ءتىن. مۇعالىم ەكەن. جازدا جاسايمەن كەزدەسىپ، ەكەۋى ءبىراز ۋاقىتىن بىرگە وتكىزىپتى. اقىرى، استانانى كورمەككە، مەكتەپتەگى ساباعى باستالعانعا دەيىن مۇنداعى ءومىردى ءبىر تاماشالاپ قايتپاققا بەل بۋعان كورىنەدى.

ءبىز كوپ سىرلاستىق. مەن وعان سونىڭ الدىندا عانا تومەنگى نوۆگورودتا وتكەن ءۇشىنشى مۇسىلماندار سەزى جايىندا ايتتىم. وقۋ ىسىنە بايلانىستى قابىلدانعان قاراردى تالداپ، ەل احۋالىن قىزۋ اڭگىمە ەتىستىك. سونداعى اسەرىنەن تۋدى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن، ول ولەڭ شىعارىپ، ماعان وقىپ بەرگەن بولاتىن.

ولەڭىنىڭ: «ءۇمىت ەتەم جاستاردان، جاڭا گۇل شاشقان باقشاداي. مۇرادىن  وڭاي كىم تابار، جار سالىپ جۇرتقا قاقساماي.  حالىققا، جاستار، باسشى بول، قاراڭعىدا جەتەكتەپ. تەرەڭ سۋدان وتەر مە، مىڭ قويدى سەركە باستاماي»، – دەگەن جولدارى زامانىمىز بەن پارىزىمىزدى ءدال بەينەلەيتىندىگىمەن ماعان قاتتى ۇناعان-تىن. سوندىقتان شىعار، سول ولەڭدەگى بەينەلى ءسوزدى گازەتتىڭ اتىنا  ويلانباستان ۇسىنعانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم.

اقىرى، اڭساعان كۇن دە تۋدى.  1906 جىلعى 28 ناۋرىزدا گازەتىمىز «سەركە» دۇنيەگە كەلدى. موماقان قوي ىسپەتتى بۇيىعى حالقىمىزدى ويانۋ، سەرگۋ، وركەنيەتكە بەتتەۋ جولىنا باستاپ  شىعاتىن سەركە بولسام دەگەن نيەتپەن جارىق كوردى. ءابدىراشيت قازيدىڭ  قامقورلىعى ارقاسىندا  «ءۇلفات» گازەتىمەن بىرگە، ونىڭ قوسىمشاسى بولىپ، ءىلياس اعانىڭ باسپاحاناسىندا باسىلدى.

قازىرگى ازۋال مەن الداعى مىندەتتەر ايتىلعان ماقالالارمەن قاتار، جاستاردى قاراڭعى حالىقتىڭ كوزىن اشۋ ىسىنە جاپپاي اتسالىسۋعا شاقىرعان مىرجاقىپتىڭ ولەڭىن دە جاريالادىق.

دۋماعا اپارىپ بەردىك. ەلگە جىبەردىك. قۋانىشىمىزدا شەك جوق.

تاتاردىڭ «دوستىعى»، «ءۇلفاتتى» ايتام،  اتىنا ساي بولدى، قازاقتىڭ «سەركەسىن» ۇلكەن جولعا دوستىق كوڭىلمەن جەتەلەپ شىقتى. دۋمانىڭ تۇركى مۇشەلەرى وسىلاي دەپ ريزا بوپ ءجۇردى. دەپۋتاتتاردىڭ كوڭىلدەرىنەن شىققانىمىزعا شاتتانىپ، ەرەكشە قارقىن، جىگەر، قىزۋمەن گازەتتىڭ كەلەسى سانىن ازىرلەۋگە كىرىسىپ كەتتىك.

بىراق بىرەر كۇن وتەر-وتپەستەن باسپاحاناعا پوليتسيا كەلدى دە، ۇكىم وقىدى.  «سەركە» گازەتىنىڭ ەكىنشى سانىن باسۋ ماشيناسىنان شىقپاي جاتىپ تۇتقىندادى. ءبرىنشى ءنومىردىڭ ازىرگە تاراتۋعا اكەتىپ ۇلگەرىلمەگەن دانالارى تاركىلەندى. سونىمەن قاتار «ءۇلفاتتى» دە توقتاتتى.

قالالىق پوليتسيا باسقارماسىنا قايتا-قايتا بارىپ قايتىپ جۇرگەن  باسپاحانا يەسى يلياس بوراگانسكي مەن گازەت رەداكتورى راشيد قازي يبراگيموۆ مىرزالار بىرنەشە كۇننەن كەيىن، شاراسىزدانا، وكىنىشپەن قولدارىن جايدى.  پيتەردەگى تۇڭعىش قازاق ءباسپاسوزى اشىلماي جاتىپ جابىلدى.

«سەركەنى» پوليتسيا ورىسقا قارسى گازەت، ۇكىمەتكە قاۋىپتى گازەت دەپ تاۋىپتى. الايدا، ءىس جۇزىندە، گازەتتە قازاق مۇڭى عانا قوزعالعان-دى. مەنىڭ ويىمشا، گازەت سوزدەرىنىڭ كوپ كوكەيىنە تەز جەتەتىن ەڭ ەلەۋلىسى – مىرجاقىپتىڭ ولەڭى بولاتىن، وندا اقىن جاستاردى حالىقتىڭ كوزىن اشۋ ىسىنە جاپپاي اتسالىسۋعا شاقىرعان-تىن.

ال ورىسقا قارسى ءسوز ءبىزدىڭ ەندى عانا قاز تۇرىپ جاتقان  «سەركەمىز» تۇگىل، حالىق وكىلدەرىنىڭ پىكىرلەرىن وڭدى-سولدى اشىق بىلدىرەتىن مارتەبەلى مىنبەرلى ويحاناسى دۋمادا دا ايتىلعان ەمەس. بىراق دۋمانىڭ ۇكىمەتتى قاراۋعا ۇسىنعان زاڭ جوبالارىنا بايلانىستى دا، يمپەريا ىشىندە قولدانىپ وتىرعان ارامزا ساياساتىنا بايلانىستى دا اياۋسىز سىنايتىنى راس-تىن.

ءبىز سول سىنداردىڭ، اسىرەسە ءبىزدىڭ تۇركى جۇرتى ءۇشىن اسا وزەكتى وقۋ-اعارتۋ جانە جەر-سۋ جاعدايىنا قاتىستى  سىنداردىڭ مازمۇنىن ەكى جەتىدە ءبىر شىقپاق گازەتىمىزدىڭ بەتىنەن وقىرماندارعا جەتكىزىپ تۇرۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن ەدىك. الايدا پوليتسيا ونداي قيالىمىزدىڭ تامىرىن قيدى. بىراق ءبىز ءبارىبىر دۋما جۇمىسىن مۇقيات قاداعالاۋدى نازاردان قاعىس قالدىرمادىق.

ويتكەنى، بىرىنشىدەن، «ءۇلفات» قايتا شىعاتىن بولدى، ەكىنشىدەن، باسپاحانا باسقارماسىندا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە اقپاراتتى پاراقشالار دايىنداۋ كەرەك دەگەن شەشىم الىندى، ۇشىنشىدەن، مۇسىلمان مۇڭى ورىس گازەتتەرىندە ەستىلەتىندەي ەتۋ قاجەت دەگەن تاپسىرما بولدى.

وسىعان وراي مەن ەرىكتى تىڭداۋشى رەتىندەگى وقۋىمدى، سونداي-اق باسپاحانا ىسىنە قاتىستى مىندەتتەرىمدى اتقارۋدى دۋمانىڭ قىزىقتى وتىرىستارىنا بارۋ ءۇشىن بوساي الاتىنداي كەزەڭدەرگە ىعىستىراتىنمىن دا، پارلامەنتتىك جۋرناليستەر ىشىندە جۇرۋگە تىرىساتىنمىن.

ءبىر جاقسىسى، ءبىزدىڭ سلاۆا دوسىمىز، دالىرەك ايتقاندا – ستۋدەنت جاسايدىڭ ستۋدەنت دوسى سۆياتوسلاۆ پرەوبراجەنسكي استانالىق كوپ گازەتپەن تىعىز بايلانىستى ەدى، ءتۇرلى ماقالا، حابارى ءجيى شىعىپ تۇراتىن. سوندىقتان ونى ءوزىمىزدىڭ دەپۋتاتتارمەن تانىستىرىپ، ەلدەگى جاعدايدى قوسىمشا ايتىپ تۇسىندىرە ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعانبىز-دى.

بەيبىت قويشىباي

(جالعاسى بار)

Abai.kz