ءاليا بوپەجانوۆا، ادەبيەت سىنشىسى: ونەردى ساياساتتاندىرۋ – ونەردىڭ ءوز تابيعاتىن ەلەمەۋ دەگەن ءسوز
ادەبي سىن دەگەن دۇنيە - ادەبيەت الەمىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى جانر. كۇردەلى بولاتىنى - ەكىنىڭ ءبىرى بەل بۋىپ بارا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سىن ايتۋ ءۇشىن دە ورە، تالعام جانە جىگەر كەرەك. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراساق، ءاليا بوپەجانوۆانىڭ ەسىمى وزگە قالامگەرلەردەن وقشاۋلانا، دارالانا تۇسەدى. جۋرناليستيكا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن اتاقتارىنان گورى، «سىنشى» دەگەن اتىنىڭ ءوزى بىزگە الدەقايدا ارتىق كورىنەتىنى سودان شىعار.
ەگەر «دات، تاقسىر!» ايدارىندا قوناق بولعان قالامگەرلەردىڭ ءسوزىن سالماقتاساق، سىنشىنىڭ سوزىنە سىن كوزبەن قاراپ كورىڭىز - سۇحباتىمىز مىنەكي.
- ءاليا حانىم، ءسىز - ادەبيەت سىنشىسىسىز. اڭگىمەنى سىن تاقىرىبىنان باستاساق. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سىزدىڭشە، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا سىن ساداعىنا ىلىنە قوياتىن ادەبيەت بار ما؟
- سىزگە بىردەن ايتايىن، مەنىڭ جاۋابىم ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىقپاۋى ءمۇمكىن. ويتكەنى ساۋال ادەبيەتتىڭ، ياعني ادەبي سىننىڭ نەگىزگى مىندەتىنەن الىستاۋ جانە تۇنىپ تۇرعان قاراما-قايشىلىق.... ادەبي سىننىڭ مىندەتى - ادەبيەتتى سىن ساداعىنا الۋ ەمەس، وندا ءوتىپ جاتقان ۇدەرىستەردى زەردەلەۋ، ساراپتاۋ، سول ارقىلى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ۇدەرىستەرگە شىعۋ. كوركەمدىگى جوعارى جاڭا شىعارمالار تۋرالى مۇمكىندىگىنشە ءپىكىرلەر ءبىلدىرىپ وتىرۋ.
- سولاي شىعار، الايدا جازۋشى قاۋىم اراسىندا بۇگىنگى كۇنى ادەبيەتتە سىن كوتەرەتىن شىعارمالاردىڭ جوقتىعى كوپ ايتىلادى.
ادەبي سىن دەگەن دۇنيە - ادەبيەت الەمىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى جانر. كۇردەلى بولاتىنى - ەكىنىڭ ءبىرى بەل بۋىپ بارا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سىن ايتۋ ءۇشىن دە ورە، تالعام جانە جىگەر كەرەك. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراساق، ءاليا بوپەجانوۆانىڭ ەسىمى وزگە قالامگەرلەردەن وقشاۋلانا، دارالانا تۇسەدى. جۋرناليستيكا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن اتاقتارىنان گورى، «سىنشى» دەگەن اتىنىڭ ءوزى بىزگە الدەقايدا ارتىق كورىنەتىنى سودان شىعار.
ەگەر «دات، تاقسىر!» ايدارىندا قوناق بولعان قالامگەرلەردىڭ ءسوزىن سالماقتاساق، سىنشىنىڭ سوزىنە سىن كوزبەن قاراپ كورىڭىز - سۇحباتىمىز مىنەكي.
- ءاليا حانىم، ءسىز - ادەبيەت سىنشىسىسىز. اڭگىمەنى سىن تاقىرىبىنان باستاساق. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سىزدىڭشە، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا سىن ساداعىنا ىلىنە قوياتىن ادەبيەت بار ما؟
- سىزگە بىردەن ايتايىن، مەنىڭ جاۋابىم ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىقپاۋى ءمۇمكىن. ويتكەنى ساۋال ادەبيەتتىڭ، ياعني ادەبي سىننىڭ نەگىزگى مىندەتىنەن الىستاۋ جانە تۇنىپ تۇرعان قاراما-قايشىلىق.... ادەبي سىننىڭ مىندەتى - ادەبيەتتى سىن ساداعىنا الۋ ەمەس، وندا ءوتىپ جاتقان ۇدەرىستەردى زەردەلەۋ، ساراپتاۋ، سول ارقىلى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ۇدەرىستەرگە شىعۋ. كوركەمدىگى جوعارى جاڭا شىعارمالار تۋرالى مۇمكىندىگىنشە ءپىكىرلەر ءبىلدىرىپ وتىرۋ.
- سولاي شىعار، الايدا جازۋشى قاۋىم اراسىندا بۇگىنگى كۇنى ادەبيەتتە سىن كوتەرەتىن شىعارمالاردىڭ جوقتىعى كوپ ايتىلادى.
- ادەبيەت بولعان، بولا دا بەرەدى. قازىرگى تاڭدا دا جاقسى ادەبيەت بار. ال سىن ساداعىنا ىلۋگە بولاتىن دۇنيەلەر دە جەتكىلىكتى. بىراق، مەنىڭشە، ناشار ءدۇنيەلەردى سىناپ ۋاقىت كەتىرگەنشە، سىن جاقسى ۇلگىلەردى ءسوز ەتۋى كەرەك. ادەبيەت ءوز-وزىنەن، ياعني ۆاكۋمدا كۇن كەشە المايدى، سوندىقتان دا ادەبيەت، جالپى، ونەر تۋرالى ساليقالى اڭگىمە باق پەن ەباق-تا (ەلەكتروندى باق) كەڭىنەن ايتىلىپ، ونىڭ يدەيالارى قالىڭ كوپشىلىككە جەتۋى، قاجەت دەسەڭىز، ناسيحاتتالۋى قاجەت.
وسى رەتتە مەن مىنا ماسەلەنىڭ قاتتى الاڭداتاتىنىن ايتقىم كەلەدى. ول - بۇگىنگى تاڭدا باق پەن ەباق-تىڭ ناعىز ادەبيەتتىڭ، جالپى ونەردىڭ ءوزى تۋرالى اڭگىمەلەردەن گورى جالپىلاما، «تيسە - تەرەككە، تيمەسە - بۇتاققا» ماسەلە كوتەرىپ، جوق جەردەن ماسەلە تاۋىپ، ونى تالقىلاۋعا ۇيىرلىگى. بۇل - كاسىبيلىك جەتىسپەيتىن ورتادا عانا بولاتىن احۋال. ال ماقساتى وقىرمان، كورەرمەن تارتۋ بولسا، بۇل - ارزان ستراتەگيا. جانە ايتارىم: مۇنداي ستراتەگيانىڭ باق پەن ەباق-تىڭ وزىنە دە، ادەبيەتكە دە، دەمەك، وقىرمانعا دا بەرەر پايداسىنان زيانى كوپ ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. ال ادەبيەتكە، ونەرگە قاتىستى كوتەرىلەتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى جانە ونى ساليقالى تۇردە ءسوز ەتۋ - ەداۋىر دايىندىقتى، ءبىلىمدى قاجەت ەتەدى...
- ادەبيەت - قوعام ايناسى. الايدا بۇگىنگى قالامگەرلەر قوعامدى سول اينادان اينا-قاتەسىز كورسەتە الىپ جاتىر ما؟
- ادەبيەت - قوعامنىڭ كوركەم ايناسى، ادەبي شىعارما ءومىر-الەمدى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەردەلەي العاندا عانا باعالى. مۇنداي ۇلكەن زەردەلەۋلەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتى قاجەتتەيدى.
قازىر ءبىز قانشا دەگەنمەن وتپەلى كەزەڭدە ءومىر كەشىپ وتىرمىز. ءبىر ساياسي جۇيەدەن ەكىنشىسىنە تولىق كوشۋ اياقتالا قويعان جوق. سوندىقتان دا ادەبيەتتە دە ىشتەي دايىندىق، بۇگىنگى ءومىرىمىزدى ءپالساپالىق تۇرعىدان زەردەلەۋ ۇدەرىستەرى ءجۇرىپ جاتىر دەۋ كەرەك. مۇنى مەن ءىرى جانرلارداعى ىزدەنىستەرگە بايلانىستى ايتىپ وتىرمىن. ال شاعىن جانرلاردا، اسىرەسە اڭگىمە جانرىندا بۇگىنگى ءومىرىمىزدى اينا-قاتەسىز كورسەتەتىن تۋىندىلار جەتكىلىكتى.
- ءسىزدىڭ سول ايتا-ايتا قىر ارقاسى كورىنگەن وتپەلى قوعامىڭىزدان شىعادى، ءبىزدىڭ ءدال وسى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قوعام كورىنىسىن: بيلىكتىڭ بەلگە سالار ارەكەتىن، سىبايلاسقان جەمقورلىقتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن تاۋەلسىز ادەبيەت ءيىن قاندىرا سۋرەتتەپ ءجۇر مە؟ ەگەر ونداي ادەبيەت بار بولسا، قاي جازۋشىنىڭ قانداي شىعارماسىن اتاي الار ەدىڭىز؟
- بۇگىنگى ادەبيەتتە قازىرگى ءومىرىمىزدىڭ كوركەم كارتيناسى، زامانداستىڭ ءومىر ۇستانىمى، جان دۇنيەسى، ءبىرتۇتاستىعىن جوعالتقان قوعام ادامدارىنىڭ جان كۇيزەلىسى، جالعىزدىعى، اق پەن قارانىڭ تارتىسى، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەر - ءبارى دە قازىرگى ادەبيەتتە كورىنىس تاۋىپ وتىر. ايتالىق، اعا بۋىننان پروزادا شەرحان مۇرتازا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ، پروزا مەن دراماتۋرگيادا دۋلات يسابەكوۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ تۋىندىلارىن وقىپ كورىڭىز. بۇگىنگى كۇن تىنىسىن بەرۋدە، اسىرەسە ورتا بۋىن وكىلدەرى نەسىپبەك داۋتاەۆ، قۋانىش جيەنباي، سەرىك اسىلبەكوۆ، جۇماباي شاشتايۇلى، قۋاندىق تۇمەنباي، تۇرىسبەك ساۋكەتاي، راحىمجان وتارباەۆ، تاعى دا باسقا ءبىرتالاي پروزاشى ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ اۋەزوۆ تەاترى ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتقان «قوجاناسىر ءتىرى ەكەن...» كومەدياسىن بارىپ كورىڭىز. ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبارى بار. كوركەم زەردەدەن وتكەن بۇگىنگى قوعامنىڭ بەينەسى، دالىرەگى - بۇگىنگى قوعامنىڭ ءبىر قىرى.
ادەبيەتىمىزگە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە كەلگەن جاستاردىڭ شىعارماشىلىعى دا تولىمدى اڭگىمە كوتەرۋدى تالاپ ەتەدى. ولاردىڭ نىسانى - تۇنىپ تۇرعان بۇگىنگى كۇن، بۇگىنگى زامان. ادەبيەتىمىزدە، جالپى ونەردە ءجۇرىپ جاتقان كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر تۋرالى ادەمى اڭگىمەلەر ايتۋعا بولار ەدى. بۇل تۇستا پروزاشىلار اسىلبەك ىقسان، ديدار امانتاي، اسقار التاي، ماقسات مالىك، مادينا وماروۆالار، ادەبي سىن، ونەرتانۋدا ءامىرحان بالقىبەك، امانگەلدى كەڭشىلىك، ارداق نۇرعازى، ەرلان ءجۇنىس سىندى ەسىمدەردى اتاۋ كەرەك. جالپى، بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدە، تاعى دا ايتايىن، كوپتەگەن قىزعىلىقتى ۇدەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر، جاقسى شىعارمالار كوپ. وسىنىڭ ءبارىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ولەڭىندەگىدەي، «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار...» دەپ، ساليقالى دا مازمۇندى اڭگىمە قوزعاۋ قاجەت-اق. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى ادەبيەتتى جان-جاقتى تالداپ، زەردەلەيتىن ۇلكەن ءبىر كونفەرەنتسيا جاساۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. مۇنى نە ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتى نەمەسە قازاقستان جازۋشىلار وداعى ۇيىمداستىرۋعا ءتيىس شىعار.
- قوعامدا «اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن جۋرناليستەر اتقارىپ ءجۇر» دەگەن پىكىر ايتىلادى. ءسىز - ادەبيەتتىڭ سىنشىسى عانا ەمەس، جۋرناليستيكاعا دا ەڭبەگى سىڭگەن قالامگەرسىز. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
- كەلىسە المايمىن. ويتكەنى ادەبي-ەت - ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا، جۋرناليستيكا ءوز الدىنا جەكە-دارا الەۋمەتتىك ينستيتۋت. اڭگىمە بۇگىنگى تاڭدا قوعام ءۇشىن جۋرناليستيكانىڭ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىرعانى تۋرالى بولسا - ءسوز باسقا. جۋرناليستيكانىڭ اۋديتورياسى كەڭ، قوعامعا اسەرى ۇلكەن. وسى رەتتە جۋرناليستيكا ادەبيەتكە، ونەرگە ۇلكەن جاناشىر، كومەكشى بولا الار ەدى. مىسالى، قازىرگى تەلەارنالاردا ادەبيەت پەن ونەر تۋرالى، كىتاپ تۋرالى بىردە-ءبىر ارنايى باعدارلاما جوق. مۇنىڭ ءوزى كوپ ءنارسەدەن حابار بەرەدى... سونداي-اق وسەر ەلدىڭ تىرلىگى ەمەس. ورايى كەلگەندە ايتا وتەيىن، جۋىردا عانا قازاقتىڭ ۇلى اكتريساسى فاريدا ءشارىپوۆا دۇنيەدەن ءوتتى. تەلەارنالار دۇنيە سالعانىن، سودان كەيىن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋ ءراسىمى تۋرالى اقپارات بەردى. ال «7-ارنا» جەكسەنبى كۇنگى ساراپتامالىق «نىسانا» باعدارلاماسىندا فاريدا ءشارىپوۆاعا ارنايى سيۋجەت ارنادى. جۇرتشىلىق اسا ىرزا بولدى. وزگە ارنالار تىم-تىرىس. تاڭعالاسىز - قازاقتا فاريدا اپامىز ەكەۋ ەمەس قوي... جۋرناليستيكانىڭ ادەبيەت پەن ونەردىڭ مىندەتىن اتقارۋى شارت ەمەس، ءوز مىندەتىن ابىرويلى ورىنداسا، جەتىپ جاتىر. وزىنە دە، قوعامعا دا ۇلكەن پايدا.
- ال جازۋشىلار اراسىندا بۇدان بۇرىن قالاماقى، كىتاپ تيراجى، باسپانىڭ جوسپارىنا ىلىنبەي قالعان كىتاپتار سياقتى ماسەلەلەر كوپ كوتەرىلەتىن. بۇل تىزىمگە ءسىز نەنى قوسا الاسىز؟
- بۇل ماسەلەلەر بۇگىنگى تاڭدا دا وزەكتى. ەڭ وزەكتىسى - قالاماقى ماسەلەسى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا باسىلىمدار مەن راديو-تەلەارنالاردىڭ جاعدايى قيىن بولعاندا، جازۋشى قاۋىمى «قالاماقى تولەمەسەڭدەر - تولەمەڭدەر، تەك گازەت-جۋرنال، تەلە-راديوارنالار جابىلىپ قالماسىن»، - دەپ، جاناشىرلىق كورسەتكەن. قيىن كەزەڭدەر ارتتا قالدى. بىراق قالاماقى ماسەلەسى ءالى شەشىمىن تاپقان جوق. مىسالى، كەڭەس وداعى كەزىندە جازۋشىلار كىتاپ شىعارعانى ءۇشىن عانا ەمەس، راديو-تەدەارناداعى سۇحباتتارى، گازەتتەگى ماتەريالدارى ءۇشىن دە جاقسى قالاماقى الاتىن. ال شەتەلدەردە شاعىن سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن دە قالاماقى الاسىز... بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن مادەنيەت، مەملەكەت مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى. بىزدەگى بۇگىنگى جاعدايدى بۇگىنگى تەلەارنالار مەن باسىلىمداردىڭ جانە كىتاپ شىعاراتىن باسپالاردىڭ زاڭ بۇزۋشىلىعى دەۋ كەرەك... بۇلاي جالعاسا بەرمەيتىن شىعار، ماسەلە شەشىمىن تاۋىپ قالار...
- قالام ۇستاعان ايەل قاۋىمى ەر ازاماتتار تاراپىنان ەڭبەكتەرىنىڭ ەلەنبەي جاتقانىن ايتادى... ارينە، كەيبىرەۋلەرى...
- ادەبيەت پەن ونەردە ەر مەن ايەل دەپ ءبولىپ جاتۋدىڭ ءجونى جوق. جالپى، ادەبيەت دەگەنىڭىز - ادامنىڭ جان ساعىنىشى، مولدىرلىك، تازالىق ەكەنىن ويلاعاندا، ايەل قالامگەرلەردىڭ ءومىردىڭ نەبىر قۇبىلىس، قالتارىستارىن نازىك سەزىنەتىنىن، سول ارقىلى ۇلكەن ماسەلەلەرگە شىعاتىنىن كورەمىز. قازىرگى ادەبي ۇدەرىسكە كوز سالساڭىز، ءونىمدى جازىپ جۇرگەن قالامداستارىمىز بارشىلىق. اسىرەسە، ادەبيەتكە جاستاردىڭ ۇمتىلىسى مول. بۇل تۇستا مەن پروزاشىلار ماعيرا قوجاحمەتوۆا، ءشاربانۋ قۇماروۆا، ناربين كەنجەعۇلوۆا، روزا مۇقانوۆا، ليليا كالاۋس، زاريا جۇمانوۆا، ءدىلدار مامىرباەۆا، ايگۇل كەمەلباەۆا، گۇلزات شويبەك، كەيىنگى جاستاردان مادينا وماروۆا، مايرا فازىل، تاعى دا باسقا كوپتەگەن ەسىمدەردى اتار ەدىم. بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرى ەر ازاماتتار تاراپىنان ەلەگەننەن گورى، وقىرماندارعا جەتۋى جاعىنان شەشىمىن تابۋى قاجەت. ياعني ورتاق پروبلەما - كىتاپتىڭ شىعۋى جانە وقىرمانعا جەتۋى پروبلەماسى. ال بۇگىنگى جاستار كوپتەگەن شىعارمالاردى ينتەرنەتتەن وقيتىندىقتان، ادەبي سايتتاردى كوبەيتىپ، ونىڭ تولىققاندى جۇمىس جاساۋىنا دا كوڭىل ءبولۋ ماسەلەسى تۋادى.
- ادەبيەت سىنشىسى بولعان سوڭ، كەز كەلگەن دۇنيەگە سىني كوزبەن قاراي الاسىز عوي. ماسەلەن، قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەر دەگەندەي... جالپى، ادەبيەت مەملەكەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا تاۋەلدى دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
- تاۋەلدى دەۋگە بولماس. ويتكەنى جازۋشىنىڭ نىسانى - الەم-عالام، قيالى جۇيرىك. بىراق ول كوركەمدىك قۇرال، كوركەم بەينەلەۋ ارقىلى ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان قوعام بەينەسىن جاساي الادى. مىسالى، ف.كافكانىڭ اتاقتى «قورعان» رومانى سول كەزدەگى اۆستريانىڭ، بەرىرەك كەلسەك، و.پامۋكتىڭ نوبەل سىيلىعى بەرىلگەن «قىزىل قار» رومانى - عاسىر باسىنداعى تۇركيانىڭ قوعامدىق-ساياسي احۋالىنىڭ كوركەم بەينەسى. مۇنداي روماندار بىزدە تۋاتىنىنا سەنەمىن. وعان ۋاقىت كەرەك.
- ولاي بولسا، رەتى كەلگەن مىنا ءبىر سۇراقتىڭ ءجونىن ايتا كەتىڭىزشى، بيلىكتەگى «حالىق قالاۋلىلارى» - شەنەۋنىكتەردىڭ 80 پايىزدان كوبى قازاقتاردان بولسا دا، ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە ۇنەمى جالتاق، بويكۇيەز. نەگە؟
- حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نەگىزگى مىندەتى - حالىقتىڭ ءومىرىن جايلاندىراتىن، بۇگىنىمىز بەن بولاشاعىمىزدى جارقىن ەتەتىن زاڭدار قابىلداۋ. ياعني، مىسالى، مادەنيەت، رۋحانياتقا بايلانىستى ونداعى ادامداردىڭ قۇقىن قورعايتىن زاڭدار قابىلدانۋىنا ۇلەس قوسۋ. مىسالى، ءبىز اڭگىمە ەتكەن قالاماقى ماسەلەسى نەمەسە مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسىن كوتەرۋ ماسەلەسى. ۇلتتىق دەگەن ۇلى ۇعىم - ارزان ءپوپۋليزمنىڭ، جوق جەردەن جاۋ ىزدەۋدىڭ قۇرالىنا اينالماۋعا ءتيىس. كەز كەلگەن ماسەلەنى جان-جاقتى كوتەرۋ ءۇشىن ايتەۋىر ۇلتشىل بولۋ از، وعان ۇلكەن دايىندىق، جان-جاقتى ءبىلىم قاجەت شىعار. مەنىڭ جەكە پىكىرىم - اركىم ءوز ءىسىمەن اينالىسۋى قاجەت، جازۋشى كىتابىن جازۋى، رەجيسسەر كينوسىن ءتۇسىرۋى، ءانشى ءانىن ايتۋى قاجەت. ال پارلامەنتتە مىقتى ساياساتكەرلەر، زاڭگەرلەر وتىرۋى شارت. كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇعان دا كەلەرمىز.
- سول پارلامەنتتەگى ازاماتتارىڭىز حالىق سەنىمىنەن شىعىپ قالعان جوق پا. وعان دالەل كوپ. سوڭعىسى، جۋىردا پارلەمەنتتىڭ ءبىر وتىرىسىندا ءوتتى. وندا پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن قىزىلجارعا وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىسقا سەناتور سيمامباەۆ قارسىلىق ءبىلدىردى. سىزدىڭشە، ونىڭ قارسىلىعى ءوز جۇرەگى قالاۋىمەن ىستەلىپ وتىر ما، جوق الدە باسقا سەبەپ بار ما؟
- سەناتور سيمامباەۆتىڭ نەگە قارسى شىققانىن بىلمەدىم. دەي تۇرعانمەن جاڭا دا ايتتىم عوي، جالپى، مەن جوق جەردەن جاۋ ىزدەپ، كىمدى بولسا دا قارا تاقتاعا ءىلۋ سياقتى ادەتتەردى قولدامايمىن. ال پەتروپاۆلدىڭ ەرتە مە، كەش پە، قىزىلجار اتالاتىنى انىق.
- ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا قازاق كينوسى تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپسىز. جۋىردا «ەۋرازيا كينوفەستيۆالى» اياقتالدى. الايدا بايگەنى قىرعىزدار اكەتتى. دەگەنمەن بىزدە كەڭەس ۇكىمەتىندە ىرگەتاسى قالانعان، تالاي كوركەم كارتينا جاساعان «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى بار. بىراق كينومىز جوق. مۇنىڭ سەبەبىن بىرەۋلەر تالانتتى رەجيسسەر مەن ستسەناريستىڭ جوقتىعىمەن تۇسىندىرسە، ەندى بىرەۋلەرى قازاقستاندا كينو بولارلىق تاقىرىپتىڭ تايازدىعى دەگەن ءۋاج ايتادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، مۇنىڭ ءجونى نە ەكەن؟
- جۇكە، ءسىزدىڭ ۇشقىرلىعىڭىز، قاي ماسەلەدە دە جان سەرگەكتىگىڭىز ۇنايدى. الايدا «قازاقفيلم» كينوستۋديامىز بار، كينومىز جوق» دەگەن بايلامىڭىز تىم ورىنسىز عوي. قازاق كينوسىنىڭ جارقىن تاريحى بار. قانشاما مىقتى فيلمدەرىمىز بار. «ەۋرازيانىڭ» بۇل جولعى باس جۇلدەسىن قىرعىز رەجيسسەرى السا، وتكەن جولى ءبىزدىڭ تانىمال رەجيسسەر، اتاقتى «وتىراردىڭ كۇيرەۋىن» تۇسىرگەن ارداق امىرقۇلوۆ العان. بىزدە تالانتتى رەجيسسەرلەر دە، ستسەنارشىلار دا بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ وزىندە قانشاما فيلم ءتۇسىرىلدى. جاڭا ەسىمدەر شىقتى، رەجيسسەرلەردىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى تاربيەلەندى. بىراق كينو تەك شىعارماشىلىق ەمەس، ءوندىرىس تە، ياعني ۇلكەن قارجىنى قاجەت ەتەتىن سالا.
ال قازاق كينوسى تۋرالى دا نەبىر پىكىردىڭ ايتىلا سالۋى - كينو تۋرالى، جالپى، ونەر تۋرالى كاسىبي اڭگىمەلەردىڭ از ايتىلۋىنا، كينوشىعارمالاردىڭ از تالدانۋىنا دا بايلانىستى سياقتى.
- وتكەن جىلدارى رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ «كەلىن» دەگەن «وزگەشە» كارتينا جاساپ ەدى، ورە تۇرەگەلدىك: قازاققا جات، ۇلتتى اداستىرادى دەپ، دەپۋتاتتار باستاپ «يت قوسىپ قۋدىق». شىنىمەن، تۇرسىنوۆتىڭ تۇسىرگەنى قازاقتى اداستىراتىن فيلم بە، جوق الدە قازاق «اداسىپ» بولىپ، جاڭا كينونى قابىلداي الماي وتىر ما؟
- ەرمەك تۇرسىنوۆ - وتە تالانتتى جانە كينوداعى كاسىبي ازاماتتاردىڭ ءبىرى. قازاقتى وزگەدەن كەم سۇيەدى دەپ ايتا المايمىن. «كەلىن» - كونە ميفولوگيانىڭ جاڭا ينتەرپرەتاتسياسى. بۇل فيلم تۋرالى داۋ الەۋمەتتىك جازىقتىققا ءوتتى، ءتىپتى ساياساتتاندىرىلىپ جىبەرىلگەنى وكىنىشتى. ارينە، ءفيلمدى ءاركىم ءوزىنىڭ كورەرمەندىك تاجىريبەسىنە بايلانىستى قابىلداپ، پىكىر ءبىلدىردى. رەجيسسەردىڭ جەكە باسىنا ءتىل تيگىزۋ، ءتىپتى ۇلتتىڭ جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلىس بولدى. مۇنداي كەزدەرى باق-تا، ەباق-تا كاسىبي اڭگىمەلەر، تالداۋلار جاسالۋعا ءتيىس ەدى. ال وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى ايتارىم - ونەردى ساياساتتاندىرۋعا ۇمتىلۋ - ونەردىڭ ءوز تابيعاتىن ەلەمەۋ دەگەن ءسوز. ءوز تابيعاتىنان اجىراتىلعان ونەر - ونەر ەمەس.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم: بۇگىنگى تاڭداعى باستى ءبىر دەرت - نيگيليزم بولىپ وتىر. كەز كەلگەن نارسەنى جوققا شىعارىپ، توپەپ سىناي جونەلۋ وسىدان تۋادى، بىلىمسىزدىكتەن، بەيكاسىبيلىكتەن ءوربيدى. ادەبيەت تۋرالى الىپقاشپا دۋ-دۋلاردىڭ ورنىنا مازمۇندى دا رۋحاني اڭگىمەلەرگە ورىن بەرىلسە، قوعامنىڭ دا مادەني قاباتى قۇنارلانا تۇسەر ەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
جۇقامىر شوكە
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى
