اقش, تەحاس A&M ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ شەتەلدىك عىلىمي كەڭەسشىسى PhD دوكتور سينتيا ۆەرنەر

جارتى عاسىرعا جۋىق قولدانىستا بولعان «سەميپالاتينسك-21» يادرولىق سىناق الاڭى شىن مانىندە نەنى يشارالايدى؟ ءيا، ول - كسرو مەن اقش-تىڭ جاسىرىن تۇردەگى سوعىسقا دايىندىعىن جانە كۇش سىنا­سۋىن بىلدىرەتىن بىرەگەي نىسان. سونىمەن بىرگە ول - ماركسيستىك جانە كاپيتاليستىك يدەولوگيالاردىڭ ىمىراسىز تالاسىنىڭ باستى ەسكەرتكىشى. ءبارىمىز بىلەمىز، ءۇشىنشى الەمدىك سوعىستىڭ ىقتيمالدىلىعى سەزىلە باستاعان سوناۋ ىزعارلى جىلدارى ەكى الىپ دەرجاۆا جاپپاي قارۋلانۋعا كوشتى. الايدا ساياساتتانۋشىلار بۇگىندە ارقاسىن كەڭگە سالىپ، «تىكەلەي سوعىس پەن قاقتىعىس بولمادى» دەپ ايتقانىمەن، اتالمىش تەكەتىرەس ادام شىعىندارىنسىز وتپەدى. وندا دا اتالمىش ءۇردىس كوبىنە سوعىسقا دايىندىق بارىسىندا، ياكي يادرولىق جارىسۋ ناۋقانىندا قاتتى بەلەڭ الدى. ال سول تىراشتانۋلاردا «حالىققا رادياتسيا سالقىنى تيمەدى» دەپ استە ايتۋعا بولمايدى، ايتا دا المايمىز. ويتكەنى بۇل - اتا تاريح ءۇشىن، ادىلدىك سالتاناتى ءۇشىن دە قيانات بولار ەدى.

سىناقتار سىنى

اقش, تەحاس A&M ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ شەتەلدىك عىلىمي كەڭەسشىسى PhD دوكتور سينتيا ۆەرنەر

جارتى عاسىرعا جۋىق قولدانىستا بولعان «سەميپالاتينسك-21» يادرولىق سىناق الاڭى شىن مانىندە نەنى يشارالايدى؟ ءيا، ول - كسرو مەن اقش-تىڭ جاسىرىن تۇردەگى سوعىسقا دايىندىعىن جانە كۇش سىنا­سۋىن بىلدىرەتىن بىرەگەي نىسان. سونىمەن بىرگە ول - ماركسيستىك جانە كاپيتاليستىك يدەولوگيالاردىڭ ىمىراسىز تالاسىنىڭ باستى ەسكەرتكىشى. ءبارىمىز بىلەمىز، ءۇشىنشى الەمدىك سوعىستىڭ ىقتيمالدىلىعى سەزىلە باستاعان سوناۋ ىزعارلى جىلدارى ەكى الىپ دەرجاۆا جاپپاي قارۋلانۋعا كوشتى. الايدا ساياساتتانۋشىلار بۇگىندە ارقاسىن كەڭگە سالىپ، «تىكەلەي سوعىس پەن قاقتىعىس بولمادى» دەپ ايتقانىمەن، اتالمىش تەكەتىرەس ادام شىعىندارىنسىز وتپەدى. وندا دا اتالمىش ءۇردىس كوبىنە سوعىسقا دايىندىق بارىسىندا، ياكي يادرولىق جارىسۋ ناۋقانىندا قاتتى بەلەڭ الدى. ال سول تىراشتانۋلاردا «حالىققا رادياتسيا سالقىنى تيمەدى» دەپ استە ايتۋعا بولمايدى، ايتا دا المايمىز. ويتكەنى بۇل - اتا تاريح ءۇشىن، ادىلدىك سالتاناتى ءۇشىن دە قيانات بولار ەدى.

سىناقتار سىنى

ءارىسى مەن بەرىسىن قاتار ايتار بولساق، 1949-1991 جىلدار ارالىعىندا سەمەي سىناق الاڭىندا حيروسيما مەن ناگاساكيدەگى زاريادتاردى ون، تىپتەن ءجۇز ورايتىنداي قۋاتقا يە يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلدى. ال 1989 جىلعا دەيىن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە يادرولىق سىناقتىڭ زارداپتارى تۋرالى پىكىرتالاسقا جول بەرمەدى. تەك قايتا قۇرۋمەن ايشىقتالعان گورباچەۆتىڭ اشىق ساياساتىنان كەيىن نەۆادا-سەمەي انتيادرولىق قوزعالىسى ءوز ماقساتىن ناقتى جاريالاي الدى. قوزعالىسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسى­نىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ سىندى قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى قولداۋ كورسەتىپ، سىناق الاڭى 1991 جىلى جابىلدى. جانە دە سول جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى وزگە دە باۋىرلاس رەسپۋبليكالارمەن بىرگە تاۋەلسىزدىگىن الدى. بىراق بۇعان دەيىن سەمەي حالقىنا ۇزاق تا شىرعالاڭ جارتى عاسىرعا سوزىلعان يادرولىق ءداۋىردى باستان كەشۋگە تۋرا كەلدى.
1947 جىلدىڭ تامىزىندا اقش ۇكىمەتى قۇراما شتاتتاردىڭ نيۋ-مەكسيكاسى مەن الاموگورىندا ۇشتىك سىناعىن جۇرگىزدى. ءوز كەزەگىندە بۇل ارەكەت كسرو-نى دا بەيقام وتىرماي، ءوز قاۋىپسىزدىگىن ويلاستىرۋىنا يتەرمەلەدى. ءسويتىپ، كەڭەستىك يادرولىق قارۋدىڭ باستى سىناق الاڭىنا «سەميپالاتينسك-21» دەگەن اتاۋ بەرىلدى. ونىڭ جابىق قالا بولعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل مەكەن ارنايى اسكەري جاساقتارمەن قورعالىپ، كەلىپ-كەتۋشىلەر ىشىنە تەك رۇقسات قاعازدارىمەن عانا كىرگىزىلدى. جانە بۇقارا حالىققا ونىڭ ىشكى ءھام سىرتقى سيپاتى بەلگىسىز بولىپ، تەك كەيىن، 1990 جىلى اتاقتى فيزيك-عالىم يگور كۋرچاتوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگە­سىن عانا بارىپ توپونيميكا رەتىندە كار­تاعا ءتۇسىرىلدى. دەگەنمەن قورقىنىشتىسى بۇل ەمەس. سەميپالاتينسك قالاسى «سە­ميپالاتينسك-21» سىناق الانىنان 80 شا­قىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسىپ، 40 مىڭعا تارتا ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاۋىپ تۋعىزدى. ودان قالسا، وسى جەردە ورىن تەپكەن تۇرعىندار قاتتى قاداعالاۋعا الىنىپ، ءامىرشىل-اكىمشىلدىك جۇيە ورىستەدى. سىناق زارداپتارىن باستان وتكىزگەندەر ءۇشىن نەمەسە جاقىندارىنان ايىرىلعاندارعا ءوز قايعىلارى تۋرالى ءلام دەۋگە تىيىم سالىنىپ، بارشا تۇيتكىلدەر جابۋلى قازان كۇيىنشە قالىپ وتىردى. بۇعان قارسى تۇرۋشىلار دا بولماي قالعان جوق. وبالى نە كەرەك، سىناقتى باسىنان كەشىر­گەن جەرگىلىكتى حالىقتار بۇل سۇمدىقتىڭ كەشىرىلمەيتىندىگىن ايتىپ، وزدەرىن سىناق الاڭىنداعى قويان سەكىلدى سەزىنەتىندىگىن جاسىرمادى.
«سەميپالاتينسك-21» سولتۇستىك-شى­عىس­تا 7 مىڭ شارشى شاقىرىم جەردى قامتى­دى. سىناقتى جۇرگىزۋشىلەردىڭ باسقاسى باس­قا، بۇل مەكەندى تانداۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپ­تەرى بولدى. ول مەكەننىڭ گەوگرافيالىق جانە ستراتەگيالىق ورنالاسۋىمەن دە بەكى­تىلە ءتۇستى. ايتالىق، كەرەك-جاراق قۇرالدار مەن قىزمەتكەرلەردى تاسىمالداۋعا قاجەتتى ارنايى اۋەجاي جۇمىس ىستەدى. رەسەيدەن كەرەكتى ماتەريالداردى جەتكىزۋدەگى ماڭىزدى ترانسپورت كوزى بولىپ تابىلاتىن - ەرتىس وزەنى دە نازاردان تىس قالمادى. سونىمەن قاتار ۇردىستەردى جىلدامداتۋ ماقساتىندا جانە ترانسپورتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايلىسى - تەمىرجول سالىندى. اتالعان فاكتورلار سىناقتى جۇرگىزۋشىلەر ءۇشىن ءوز جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا وتە قولايلى العىشارتتار جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇل مەكەننىڭ تاڭدالۋداعى تاعى ءبىر سەبەبى - ونىڭ وڭ­تۇستىگىن دەگەلەڭ تاۋ قىراتتارىنىڭ قور­شاۋى، ال سولتۇستىگى تۇرعىلىقتى جەرلەر ارقىلى وتەتىندىكتەن سىناقتىڭ ىقپالى مەن كۇشىن بايقاۋعا ۇتىمدى جاعداي تۋدىردى. وسىناۋ يادرولىق سىناقتاردان 7 ەلدى مەكەندە ورنالاسقان 1.5 ميلليونعا تارتا حالىق رادياتسيانىڭ زارداپتارىن ءوز جۇرەگىنەن وتكىزدى. سىناق اسەرى قازاق­ستاننىڭ ءۇش ۇلكەن وبلىسىن - سەمەي، پاۆ­لودار جانە قاراعاندى ايماقتارىن دا قامتىدى.
ءوز ورايىندا ءبىر ايتا كەتەرلىگى، 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا كۋرچاتوۆتاعى جۇرگىزىلگەن 456 يادرولىق سىناقتىڭ 30-ى جەر قاباتىنىڭ بەتكەيىندە، 86-سى اتموس­فەرادا وتكىزىلگەن. قالاي دەسە دە، وسى­لاردىڭ زارداپتارىنان تۋىنداعان ادام ولىمىنە قاتىستى دەرەكتەر ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. بۇل تۋرالى وسى كۇنگە شەيىن ەش­قانداي ستاتيستيكا جۇرگىزىلمەگەن دەسە دە بولادى.

(باسى 3-بەتتە)

ارينە، قازىرگى تاڭدا دا، ياعني سىناقتاردىڭ دوعارىلعانىنا قاراماستان رادياتسيا اسەرى ءوسۋ ۇستىندە دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان مۇنىڭ زالالدى ىقپالىن قازاق شەكاراسىنىڭ ارعى جاعى - رەسەيدەگى التاي وڭىرلەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ال بۇل جەردەگىلەردىڭ كوپشىلىگى قازاق جانە ورىس ۇلتتارى وكىلدەرىنەن تۇرادى. سونىمەن قاتار ازداعان نەمىس جانە ۋكراين ۇلتتارى دا بارشىلىق. مۇنداعى ۋكراين­دار مەن ورىستار ءحىح عاسىردا بوستاندىق العان كەشەگى باسىبايلىلار ەدى. نەمىس ۇلتى وكىلدەرى بولسا، ستاليندىك كەزەڭ­دە­گى جەر اۋدارىلعان تۇتقىندار بولدى. اتالعان ەتنوس­تار­دىڭ كوپشىلىگى سولتۇستىك-شىعىستا، ال قازاق ەتنوسى­نىڭ باسىم كوپشىلىگى وڭتۇستىك-شىعىسقا شوعىرلاندى. پاتشالى رەسەي كەزىندەگى ورىس شارۋالارىنىڭ (1865-1900 جج.) كەلىپ قونىستانۋى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس (1914-1918 جج.), ورىس توڭكەرىسى مەن ازاماتتىق سوعىس (1917-1921 جج.) جانە كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ ساياساتى (1928-1938 جج.) جانە سەميپالاتينسك يادرولىق سىناق اۋماعى قازاق حالقىنىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىن بۇزىپ، ولاردىڭ بۇل اتىراپتاردا بارىنشا ازايۋىنا الىپ كەلدى.
العاشقى سىناقتار ءتورت وبلىستا وتكىزىلىپ، ونىڭ العاشقى وشاعى «سەميپالاتينسك-21» ايماعىنىڭ سول­تۇس­تىگىندە، قالادان 43 شاقىرىمداي جەردە بولدى. ال قالعان ءۇش وشاق - بالاپان، دەگەلەڭ جانە سارى-وزەن ايماقتارىندا جەراستى سىناقتارى تۇرىندە جۇرگىزىلدى.
مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى باستى قارسىلاسقا كەلسەك، ول جاقتىڭ دا شەكەسى شىلقىپ تۇرمادى. يادرو­لىق سىناقتاردى وتكىزۋدەن سايىسقا تۇسكەن اقش ءوز تاجىريبەلەرىن سەمەيمەن پاراللەلدى تۇردە نەۆادادا وتكىزە وتىرىپ، جارىلىس ساتتەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا ۇشاق ارقىلى اۋا قۇرامىن الىپ، تەكسەرۋدەن وتكىزىپ وتىر­دى. بۇدان بولەك، مارشال ارالىندا قويان جانە ت.ب. جانۋارلارعا، اباقتىداعى وتىرعان ادامدارعا جاسىرىن رادياتسيامەن ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزىپ وتىردى. ءبىر تاڭعالارلىعى، ونداعى دا، مۇنداعى دا يادروشىلاردىڭ ءوز ىستەرىنىڭ اقتىعىنا يماندارى كامىل-ءتىن. ماسەلەن، كۋرچاتوۆتاعى يادرو سالاسىنداعى ارنايى دايىندالعان ماماندار ءوز ارەكەتتەرىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە تول­ىق سەنىمدى بولدى. مۇنى كەيىننەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تالاي عالىمدار اتاپ ءوتتى دە. مامانداردىڭ كوبىسى «مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتىن كورسەتۋ ارقىلى، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءتونىپ تۇرعان كوپتەگەن قاتەردىڭ الدىن الامىز» دەگەن ۇستانىمعا بەرىك بولدى. وسى پرينتسيپ تاريحي تۇرعىدان ءوزىن-ءوزى اقتادى ما، اقتامادى ما، بۇل جاعى ەندى بولاشاق تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىندە.

سىناقتاردان سىنباعاندار...

جالپى، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى - سەمەي سىناق الاڭىنا قاتىستى پىكىرلەردى بەدەلدى عالىمدار توقتامى مەن بۇرىن-سوڭعى جۇرگىزىلگەن عىلىمي جۇمىستارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءۇش توپ تيپولوگياسىندا ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى: ەڭ اۋەلى، يادرو سالاسىنداعى ماماندار، ياعني وسى تۇرعىدا سىناققا قارسى توپتارمەن «يادروفوبيا» اسىرا سىلتەۋشىلەرى سۋرەتتەلەدى. ەكىنشىسى، دارىگەر-زەرتتەۋ­شى عالىمدار. مىسالى، حالىقارالىق رادياتسيالىق زەرتتەۋلەر سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، پروفەسسور سا­يىم بالمۇحانوۆ - وسى توپتىڭ جارقىن وكىلى. ول كىسى سىناقتاردىڭ زارداپتارىن باسا ايتۋشىلارعا جاتادى.ءۇشىنشىسى، جەرگىلىكتى قازاق جانە ورىس ۇلتى وكىلدەرى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «مەملەكەت قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن اسىرا سىلتەپ، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ۇمىت قالدىردى» دەپ تۇجىرىمدايدى.
ۇلتتىق ۇجىمدىق مونيتورينگ ورتالىعى - سانديا زەرتحاناسى مەن قر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بىرلەسىپ شىعارعان «سەمەي سىناق الاڭى: قۇرىلۋى، ارەكەتتەر مەن وزگەرىستەرى» اتتى ەڭبەككە سۇيەنسەك. 1951 جىلى اسكەري سىناقتى جۇرگىزۋشى توپتار، رادياتسيانىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرىن باقىلايتىن ارنايى مەديتسينالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن توپ قۇرىپ، باقىلاۋ جۇرگىزىپ وتىرعان. بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى جانە زياندى زارداپتارى تۋرالى كوپشىلىك حالىققا جاريا ەتىلىپ، حابارلانبادى.
جارىلىستاردىڭ ورىن الۋى جەرگىلىكتى تۇرعىن­داردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ايماعىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ، قيىن-قىستاۋ كۇندەر كەشتىردى. ماسەلەنىڭ بۇل تۇرعىسى تالاس تۋدىرمايدى. مۇنداي ىركىلىستىڭ ەڭ العاشقىسى جانە ەڭ ۇلكەنى 1953 جىلعى تەرمويادرولىق قۇرىلىستىڭ جارىلىسىنا دەيىن سوقتىرا جازدادى. ءسويتىپ، ونداعان اۋىل جانە مىڭداعان ءۇي قوجالىقتارى، 450 مىڭعا جۋىق مال باسى سونداعى وتتى وشاقتان 75 شاقىرىم جەرگە ورنالاستىرىلدى. الايدا اۋىل تولىقتاي كوشىرىلمەگەندىك­تەن، جارىلىس 59 اۋىلدىق مەكەننىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ، سول جەردەگى قالىپ كەتكەن جان-جانۋارلاردى جان تۇرشىگەرلىك زارداپتارعا ۇشىراتتى. كۋرچاتوۆتاعى عالىمدار جارىلىستىڭ تەك سول ساتتەگى زياندى اسەرىن مويىنداعانىمەن، ول شاقتا قاۋىپسىزدىگى جوعارى ءوز تۇراقتارىندا، ياعني رادياتسيانىڭ اسەرىنەن بارىنشا قورعالعان قالىڭ دا قاتتى قابىرعالارمەن جاسالعان بولمەلەردە وتىردى.
مىسالى، 1953 جىلعى سىناقتىڭ الدىندا كوشتە بولعان تۇرعىنداردىڭ ءبىرى سىناقتىڭ دەنساۋلىققا زيان ەكەندىگى حاقىندا ەشقاشان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەنىن ايتادى (سۇرالۋشىنىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا، ەتيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ەسىمى اتالىنبادى). نەمەسە «قاينار» اتتى اۋىل قارياسى جارىلىستان كەيىن اۋىلىن بارىپ كورگەندە، سوندا قالىپ كەتكەن مىسىق، يت جانە ت.ب. جانۋارلاردىڭ ازاپپەن ءولىپ جاتقانىن كورگەن. ول دا «بۇل سىناقتىڭ ەش جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن ءتۇسىندىم» دەيدى اعىنان جارىلىپ. ء(بىز بۇل مالىمەتتەردى ۇلتتىق ۇجىمدىق مونيتورينگ ورتالىعى - سانديا زەرتحاناسى مەن قر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بىرلەسىپ شىعارعان سول ەڭبەكتەن تابامىز).
تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت، ونداعى قانداي دا ءبىر زەرتتەۋلەردىڭ بۇركەمەلەنىپ جۇرگىزىلگەندىگى. ماسەلەنكي، 1957 جىلى كۋرچاتوۆ عالىمدارى سەمەيدەگى №4 امبۋلاتورياسىن اشىپ، اۋدان تۇرعىندارىنىڭ زياندى اسەرلەر جاعدايىنداعى دەنساۋلىعىن باقىلاپ وتىردى. قۇپيالىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا وعان - برۋتسەللەزگە قارسى №4 امبۋلاتوريا دەگەن اتاۋ بەرىپ، اباي، بەسقاراعاي جانە جاڭا-سەمەيدىڭ 20 مىڭعا تارتا تۇرعىنىنىڭ قان جانە ءناجىس قۇرامىن الىپ، رادياتسيانىڭ اسەرىن تەكسەرگەن كورىنەدى. سونىمەن بىرگە 2 مىڭعا تارتا جاسوسپىرىمدەر زەرتتەۋگە الىنىپ، ناتيجەلەرى ورتالىققا بەرىلىپ وتىرعان. عالىمدار جەرگىلىكتى ادامدار بويىنان ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتكەنىمەن، ولاردىڭ تەك ىشكى قۇرىلىس جانە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋىنا ۇشىراعاندىعىن عانا بايقادى.
ءوزىمىز دە وسى ىسكە تىكەلەي سۇراۋ شالۋشى رەتىندە كىرىسىپ كورگەن ەدىك. سول ىزدەنىستىڭ ناتيجەلەرىنە قاراعاندا، ەستەلىكتەر كوڭىل بوساتارلىقتاي-اق ازالى. ورتاشا ستاتيستيكالىق قوعامدىق پىكىردى انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز بۇل رەتتە نۇرجان مۇقانوۆ ەسىمدى سەمەيلىكپەن سۇحبات قۇردىق. ونىڭ ايتۋىنشا، سىناقتاردىڭ قىزعان جىلدارىندا بۇل كىسى راديوستانتسيادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن. ال جاڭاعى اپاتتى سىناق وتەر ساتتە ونى جانە ونىڭ ارىپتەستەرىن «قىزمەتتىك ءىسساپار» دەي وتىرىپ، دەمالىسقا جىبەرىپتى. سونىمەن بىرگە اراق-شاراپتارىن اپەرىپ، «وستۋگە سىزدەرگە ارنايى تاپسىرما بەرىلدى، جاعدايدىڭ سوڭىن كۇتىڭدەر» دەگەن. ياعني ول وسىلايشا جارىلىس تۋرالى اقپاراتتىڭ راديوستانتسيا ارقىلى تارالماۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەندىگىن ايتادى. مۇقانوۆ نۇرجان سول ساتتەگى ءوز حالقىنا جارىلىستىڭ بولاتىنىن ايتىپ جەتكىزە الماعاندىعىنا وكىنىشىن بىلدىرەدى.
سۇراپىل سىناق زامانىنداعى جاس بالا كەزىن ەسىنە العان تاعى ءبىر كىسىنىڭ ايتۋىنشا، اقپاراتتى جەتكىزىپ وتىراتىن اسكەري قىزمەتكەر جارىلىستاردى «يادرولىق سىناقتار» نەمەسە «اتومدىق بومبالار» دەپ ايتپاي، جاي «اسكەري سىناق» دەپ جەتكىزەتىن بولعان. «اتا-انالارىمىزعا ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن جاۋىپ، باسپانانى تەز قالدىرۋعا بۇيىراتىنىن بىلەمىز» دەپ ويعا شوما­دى جانە دە ول.
دەي تۇرعانمەن، كەيبىر ايماقتاردا يادرولىق اسكەري سىناقتاردىڭ جۇرگىزىلەتىندىگى تۋرالى الدىن الا ايتىلىپ، 1950 جىلى «سەميپالاتينسك-21» سىناق الاڭىنان 600 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان قىزىل-وردا قالاسىنا كوشۋ ءۇردىسى جۇرگىزىلگەن. سەبەبى بودەنە تۇرعىندارى ونداي قاۋىپتى اقپاراتتى ەستىمەيىنشە تۇرعىلىقتى جەرلەرىنەن كوشپەيتىن ەدى.
ءوزىمىز دە تاقىرىپتى اشا ءتۇسۋ ءۇشىن بۇل جاعىنان دا ساۋالدار جولدادىق. جەرگىلىكتى ادامداردان «سول سىناق ۋاقىتىندا وزدەرىڭىزدىڭ دەنساۋلىقتارىڭىزدىڭ سىر بەرگەندىگى بايقالدى ما» دەگەندە، ولار باس اۋرۋى مەن ءتىس اۋرۋلارىن سەزىنىپ، جۇرەكتەرى اينىعانىن ەسكە الىستى. مۇنى بايقاعان جانە قاۋىپتى سەزىنگەن «قاينار» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بولات جاكىشەۆ ەسىمدى كىسى، اسىرەسە، 1970 جىلدارداعى سىناقتىڭ ەل ءۇشىن اۋىر ءارى زياندىعىن ايتتى. كەزىندە ول سونىسى ءۇشىن دە، ياعني يادرولىق جارىلىستارعا قارسى پىكىر ايتىپ، قارسىلىق تانىتقانى ءۇشىن جۇمىسىنان شىعىپ قالعان ەكەن.
الايدا زامان وزگەردى. بۇگىندە كسرو دا، ونىڭ يادرولىق الەمدىك قاتەرى دە تاريح كۇرەسىنىندە. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، گورباچەۆ تۇسىنداعى ءسوز بوستاندىعى مەن ساياسي جاڭا لەپ جانە ىشكى وڭ كۇشتەردىڭ تالپىنىسى سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىنىڭ جابىلۋىنا الىپ كەلدى. ايتسە دە زارداپقا تولى ۇردىستەر توقتالعانىمەن، تۇرعىندار ءومىرى مەن تىرشىلىگىندە ونىڭ زياندى اسەرى توقتالدى دەپ ايتا المايمىز. الايدا باستاۋ العان يادروعا قارسى تولقۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ماقساتىندا يادرولىق سىناقتى جۇرگىزۋشى مامانداردىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىن العا تارتا، ءوز ىستەرىن جاقتاۋعا ارەكەت ەتكەنى دە بۇلتارتپاس شىندىق. بۇل جەردە ۇتىلىستا قالعان - تاعى دا حالىق. بۇگىن جاعداي وزگەردى مە؟ وزگەردى، وزگەرمەدىمەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ايتەۋىر انىعى: ولاردىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاۋعا مۇمكىندىكتەرى ازدىعىنان جانە وسى باعىتتا جۇمىس جاسايتىن ۇيىمداردىڭ قولداۋى بولماي، جابىلۋعا جاقىندىعىنا بايلانىستى، زارداپ شەككەن حالىقتاردىڭ دەنساۋلىعىنا كورسەتىلەتىن قارجىلاي كومەكتەر تومەندەپ، ازايۋدا. سوندىقتان دا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك عالىمدار حالىقارالىق عىلىمي ورتالىقتاردىڭ كومەگىنە يەك ارتا، سەمەيلىكتەر مۇقتاجدىعىن جاھاندىق مۇددەلى تاراپتارعا جەتكىزىپ، بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا دايىندىعىن كورسەتسە بولار ەدى.
1990 جىلدان باستاپ سەمەي يادرولىق سىناعىنان زارداپ شەككەن تۇرعىندارعا كومەك ماسەلەسى اقش-تاعى «نيۋ-يورك تايمس» جانە «نەيشنل گەوگرافيك» جانە ت.ب. باق سالاسىندا كوپ كوتەرىلىپ، باتىس تاراپىنان ازدى-كوپتى جاردەمدەر كورسەتىلدى. راس، تاريحتا كەتكەن قاتەلىكتەردى تۇزەۋدىڭ وتە قيىنعا سوعارى ءسوزسىز. دەگەنمەن وسىنداي قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي ەلەۋسىز باستامالار زارداپ شەككەن جانداردىڭ جارىسىن جەڭىلدەتۋ جولىندا اتقارىلاتىن ىستەردىڭ كەزەكتى جالعاسى بولا بەرمەك.

ءتۇيىن:

سونىمەن يادرولىق سىناقتى جۇرگىزۋشىلەر ءوز سىناعىن بارىنشا زيانسىز جۇرگىزۋگە تىرىستى ما، الدە جوس­پارلى تۇردە رادياتسيا مولشەرىن ارتتىردى ما؟ ەگەردە سىناقتى جۇرگىزۋشىلەر ادامعا قاۋىپتى اسەرلەردى جاساۋعا ارەكەت ەتسە، ولار ادام دەنساۋلىعىنا اسەر دەڭگەيىن تەكسەرىپ وتىرۋى ءتيىس. ماسەلەنىڭ وسى جاعى قالاي بولدى؟ سىناقتار مەن رادياتسيا زارداپتارىن جەرگىلىكتى حالىقتار ءبىلدى مە؟ «نە» دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ البەتتە، بۇعان وسى ماتەريالداردى ەجىكتەي وقىپ وتىرىپ، وي تۇيە جاۋاپ بەرسەك تە بولادى. بۇل يگىلىكتى ءىستىڭ دۇرىس شەشىم تابۋىنا قوسىلعان از ۇلەس پە، كوپ ۇلەس پە، ول دا اركىمنىڭ ءوز تالقىسىندا. باستىسى - شىندىقتىڭ شاڭ قاۋىپ قالماۋى دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز.

اعىلشىن تىلىنەن ىقشامداپ اۋدارعان - ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى مادەني انتروپولوگيا كافەدراسىنىڭ PhD دوكتورانتى ە.ماسانوۆ

«انا ءتىلى» گازەتى