اكادەميك-جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆ ءوز كۇندەلىگىنە: «قازاقتا ەڭ كەرەكتى ەكى تۇسىنىكتىڭ دالمە-ءدال اتاۋلارى جوق: «بلاگورودستۆو»، «پرەتەن­زيا». وسىنىڭ ءوزى تەرەڭ ءبىر ويلاۋعا جول اشادى. تۇسىنىكتىڭ اتاۋى بولماۋى نەنىڭ بەلگىسى؟ ءوزى دە جوقتىڭ بەلگىسى مە؟ ولاي بولماسا كەرەك! جاس ەل ءازىر جاقسى-جاماندى تۇگەل اتاپ بولا العان جوق» (مۇسىرەپوۆ ع. تۇتقىن قىز. ال.، بالاۋسا. 1993 جىل.  430-بەت), – دەپ جازعان ەكەن.

قازاقتىڭ ءسوز بايلىعىن جەتە مەڭگەرگەن كلاسسيك-جازۋشى «باگورودستۆو» سوزىنە «اقسۇيەكتىلىك»، «زيالىلىق»، «تەكتىلىك»، «كوشەلىلىك»، «اسىلدىق»، «پاراستتىلىق»، «ىزگى نيەتتىلىك»، «قادىر-قاسيەتتىلىك» سياقتى سوزدەردىڭ ءبىرىن، ال «پرەتەن­زيا» سوزىنە «كۇدىك»، «كۇمان»، «ءشۇبا»، «ءۋاج»، «قارسىلىق» سياقتى سوزدەردىڭ ءبىرىن بالاما ەتىپ الۋعا بولاتىنىن ءبىلدى، بىراق ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ الگى سوزدەردىڭ ءدال ماعىناسىن كەز كەلگەن ءمان-ماتىندە (كونتەكستە) اشىپ بەرە المايتىنىن ەسكەرگەن بولار. سوسىن ءبىز دە وزىمىزشە ىزدەندىك.

قازىرگى كەزدە قازاقتا بۇرىن بولماعان-اۋ دەگەن كەيبىر ۇعىمدارعا قازاقشا اتاۋ ىزدەستىرىپ جۇرگەندەر كوپ. بىراق سولاردىڭ كوپشىلىگى ءتىلىمىزدىڭ ءسوزجاسام جۇيەسىنەن ونشا حاباردار ەمەس سياقتى. ايتەۋىر، بۇرىننان ءبىر ۇعىمعا تەلىنگەن سوزگە جاڭادان قوسىمشا جالعاپ جاڭا ءسوز جاساۋعا نەمەسە ەكى ءتۇبىر ءسوزدى بىرىكتىرۋ ارقىلى جاڭا اتاۋلار جاساۋعا عانا بارىپ، ال ءتىلىمىزدىڭ جاڭادان ءسوز تۋدىرۋداعى باسقا دا امال-تاسىلدەرىنىڭ بار ەكەنىن قاپەردەن شىعارىپ العانداي.

«زابولەۆاەموست»، «سمەرت­نوست»، «روجداەموست» سوزدەرىنىڭ قازاقشاسى قالاي بولۋى مۇمكىن؟ مەديتسينالىق وقۋ قۇرالىن جازىپ جۇرگەن ءبىر عالىم-وقىتۋشى كەلىپ، «مەن بۇلاردى «اۋرۋشىلدىق»، «ولىمشىلدىك»، «تۋشىلدىق» دەپ اۋداردىم، سىزدەر بۇعان قالاي قارايسىزدار؟»، – دەگەندە، جوپەلدەمەدە نە ايتارىمىزدى بىلمەي، «قۇداي-اۋ، ورىسشا وسى سوزدەردىڭ بىلدىرەتىن ماعىنا-ۇعىمدارى – تۇسىنىكتى، قازاقشاسى دا بار سەكىلدى عوي، ال مىنا اۋدارمالار مۇلدەم قيسىنعا كەلمەي تۇر عوي» دەپ ويعا قالدىق.. اقىر اياعىندا  ءبىر تابىلسا، م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنىن  تابىلار دەپ «اباي جولىن» اقتاردىق. سويتسەك، ءسوز زەرگەرى م.اۋەزوۆ جاڭاعى ورىسشا سوزدەردىڭ قازاقشاسىن «اۋرۋ-سىرقاۋ»، «ءولىم-ءجىتىم»، «ءوسىپ-ءونۋ» دەپ قوس سوزبەن بەرگەن ەكەن. دەمەك، جاڭا ۇعىمعا سوزدەردى قوسارلاۋ ارقىلى اتاۋ بەرۋ – ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى.

بۇنداي سوزجاسامدىق (سلوۆووبرازوۆانيا) ءادىس ورىس تىلىندە جوق. مۇمكىن، ع.مۇسىرەپوۆ اتامىزدى ويلاندىرعان «پرەتەنزيا» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى جوعارىدا اتالعان سوزدەردىڭ بىرەۋى دە ەمەس، «كۇدىك-كۇمان» شىعار دەپ ويلانىپ جۇرەتىنبىز. سويتسەك، «پرەتەنزيا» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى اتام قازاقتىڭ تىلىندە باياعىدان بار ەكەن.

وسى جۋىردا عانا ءبىر كونەگوز قاريانىڭ اۋزىنان «بۇل ايتقانىما قانداي داتىڭ بار؟» دەگەندى ەستىپ قالىپ، وسى «پرەتەنزيا» ءسوزىنىڭ قازاقشاسى «دات» ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا قالدىق. سوزىكتەردىڭ بارىندە بۇل ءسوزدىڭ پارسى تىلىنەن ەنگەنىن كورسەتىپ، ماعىناسى – «ادىلدىك سۇراۋ، مۇڭ شاعۋ» دەپ بەرگەن (قازاق تىلىندەگى اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. الماتى: متدي، 2014 جىل، 159-بەت//قازاق سوزدىگى. الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013 جىل، 352-بەت//قازاقتىڭ ءداستۇرلى اتاۋلارى. الماتى: «اردا+7»، 2013, 126-بەت).

البەتتە، ءبىزدىڭ بۇل ۋاجىمىزگە «دات» كەلتىرەتىندەردىڭ بولارى  انىق.  سولاي بولسا دا، ءبىز وسى ءسوزدى «ادىلدىك سۇراۋ، مۇڭ شاعۋ» دەگەن ماعىناسىمەن قاتار «پرەتەنزيا» ءسوزىنىڭ قازاقشاسى رەتىندە دە قولدانساق، قالاي بولار ەكەن!؟ ءتىپتى ەكى ماعىناسى دا قاتار بولا بەرسىن. ويتكەنى قاي تىلدە بولسىن كەيدە ءبىر اتاۋ بىرنەشە ۇعىمدى بىلدىرەدى.

بەيبىت جالەلۇلى

Abai.kz