سۇلەيمەن تابىرىزۇلى. «تاڭبالى تاس» تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق
ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن عۇن تۋعان
وتتى عۇننان وت بوپ ويناپ مەن تۋعام.
ماعجان جۇماباەۆ
«ويان، قازاق!» دەپ كۇڭىرەنگەن الاشتىڭ ابزال ازاماتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ەل ءۇشىن ەڭسە تىكتەر ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن، ۇلت ساناسىن وياتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق شىرىلداعان ەدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قامىتىن كيگەن قازاق ەلى مىرجاقىپ ۇندەۋىنەن سىرت اينالۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇلتىمىزدىڭ بەت-بەينەسىن تانىتار ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز كۇيدە قالىپ، كەلەشەك ۇرپاق ساناسىنا باسقا سيپاتتا ءسىڭىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق سانامىزدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەنى حاق. مىنە، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ۇلتتىق سانامىزدى وياتۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن تۇسىنگەن قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى دابىل قاعۋدا. ەل تاعدىرىنا جايباراقات قاراۋ وسى ۇلتتىق سانامىزدىڭ تومەندىگىنەن بولسا كەرەك. ۇكىمەتىمىزدىڭ وسىنداي ەنجارلىقتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قابىلدانعان «ينتەلەكتۋالدى ۇلت-2020» باعدارلاماسى وسى ءتۇيىندى شەشۋگە باعىتتالار دەپ ويلايمىز. ەل كەلەشەگىن كەمەل ەتەر ءبىلىمدى، ويلى، ۇلتى ءۇشىن قابىرعاسى سوگىلەر ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ كوبەيۋىنە بەك سەنەمىز.
ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن عۇن تۋعان
وتتى عۇننان وت بوپ ويناپ مەن تۋعام.
ماعجان جۇماباەۆ
«ويان، قازاق!» دەپ كۇڭىرەنگەن الاشتىڭ ابزال ازاماتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ەل ءۇشىن ەڭسە تىكتەر ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن، ۇلت ساناسىن وياتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق شىرىلداعان ەدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قامىتىن كيگەن قازاق ەلى مىرجاقىپ ۇندەۋىنەن سىرت اينالۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇلتىمىزدىڭ بەت-بەينەسىن تانىتار ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز كۇيدە قالىپ، كەلەشەك ۇرپاق ساناسىنا باسقا سيپاتتا ءسىڭىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق سانامىزدىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەنى حاق. مىنە، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ۇلتتىق سانامىزدى وياتۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن تۇسىنگەن قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى دابىل قاعۋدا. ەل تاعدىرىنا جايباراقات قاراۋ وسى ۇلتتىق سانامىزدىڭ تومەندىگىنەن بولسا كەرەك. ۇكىمەتىمىزدىڭ وسىنداي ەنجارلىقتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قابىلدانعان «ينتەلەكتۋالدى ۇلت-2020» باعدارلاماسى وسى ءتۇيىندى شەشۋگە باعىتتالار دەپ ويلايمىز. ەل كەلەشەگىن كەمەل ەتەر ءبىلىمدى، ويلى، ۇلتى ءۇشىن قابىرعاسى سوگىلەر ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ كوبەيۋىنە بەك سەنەمىز.
كوشپەلى دالا رۋلارىنىڭ بىرلىك-ءپاتۋاسىنا ايعاق، تۇتاستىعىنا بەلگى، انت بەرىپ، اۋىز بىرىكتىرگەن، قازاق تاريحىنداعى مارتوبە، ورداباسى، كۇلتوبە سىندى ۇلى جيىندارعا نەگىز بولعان «تاڭبالى تاس» تاريحى ەل جادىنان ەلەۋسىزدەۋ كۇيدە قالىپ بارادى. اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرتە زاماندا-اق ەل بولىپ، باس قۇراپ، ءپاتۋا-بىرلىككە تۇتقا بولعان ورىندى قاسيەتتى مەكەن دەمەسكە بولمايدى. وكىنىشتىسى، دالا رۋلارىنىڭ تاڭباسى باسىلعان بەلگى-ەسكەرتكىش كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحشى عالىمداردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى.
«تاڭبالى تاس» تاريحى - قازاق حالقىنىڭ تاريحى. تاقىرىبىمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋى «تاڭبالى تاس» تاريحىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن «تاڭبالى تاس» قاي داۋىردە پايدا بولعان؟. ول الدىنا قانداي ماقسات قويعان ەدى؟ الدىمەن وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. «قازاق» اتاۋى ۇلتتىق ۇلىلىعىمىزدىڭ، حالىقتىق قاسيەتىمىزدىڭ ايشىقتى بەلگىسى، بىردەن-ءبىر ۇلكەن «تولقۇجاتى» دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك. ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق اتىنىڭ شىعۋ تەگىن، ءمان-ماعىناسىن انىقتاۋ سول ۇلتتىڭ ارعى تەگى مەن العاشقى كەزدەگى تاريحىن تۇسىنۋگە كومەگى كوپ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان «تاڭبالى تاس» تاريحىن بايانداۋدان الدىن بۇرىن-سوڭدى «قازاق» اتاۋى جايلى ايتىلعان بولجام-پىكىرلەر مەن دالەل-دەرەكتەردىڭ باستى-باستىلارىنا توقتالۋدى ءتيىمدى كوردىك.
وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگە «قازاق» جەكە ءسوز رەتىندە دە، حالىقتىڭ اتاۋى ەتىندە دە سارالانىپ، شىققان تەگى انىقتالعان جوق. تىزبەكتەلگەن تۇيەلى كوش قايتقان قازعا ۇقساپ ءتىزىلىپ بارا جاتقان جۇرتتى كورىپ، كورشىلەر: «مىنالار قالاي قازداي تىزىلەدى، قاز-اق ەكەن» دەپ تامسانىپتى-مىس. سودان كەيىن ولار وسى جۇرتتى «قازاق» دەپ اتاپ كەتىپتى.
پارسى ادەبيەتىنىڭ ايگىلى كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى - ابىلقاسىم فەردوۋسي (940-1020) ءوزىنىڭ «شاحناما» ەپوسىندا: «قازاق»، «قازاق حاندىعى» دەگەن ەل كوك تەڭىزدى (ارال تەڭىزى) مەكەن ەتىپ تۇرعان كۇشتى جانە كوپ ساندى ەل» دەپ تۇراننىڭ جاۋى يراندى «قورقىتپاق» بولعان. ەندى ءبىر جەلى قازاقتاردى كونە ساقتاردىڭ شىنايى مۇاگەرلەرى ەتىپ كورسەتەدى دە «قازاق» ءسوزىن «ناعىز ساق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «قاس» جانە «ساق» دەگەن ەكى سوزدەن قوسىلىپ، بىرىگۋىنەن پايدا بولعان دەيدى. بۇل پىكىردى ۇلى اباي جانە س.مۇقانوۆ، تاريحشى م.اقىنجانوۆ قولدايدى.
ءا.مارعۇلاننىڭ پىكىرىنشە «قازاق» ءسوزىنىڭ ءتۇبى-قاز تۇرۋ، تىك تۇرۋ، مىقتى، بەرىك تۇرۋ. كىشكەنە بالالاردىڭ جۇرۋىنە تالاپىنىپ اياعى شىعىپ كەلە جاتقاندا قازاقتار «قاز، قاز، قاز تۇر» دەپ تىكەسىنەن تۇرعىزادى. «قازعا» قوسىپ ايتاتىن «اق» ءسوزى كۇشەيتىلگەن جالعاسى. «قازاق» مىقتى، الىپ، جويقىن، بەرىك دەگەن ءسوز دەپ تۇسىنەدى. دەمەك، عالىمدارىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋى جايلى «قازاق - مىقتى، جۇرەكتى، تىك تۇراتىن، باتىل ادامدار بولعاندىعىن كورسەتەدى» دەۋىندە ناقتى دالەلدى دەرەگى بولماعانىمەن، ءومىر شىندىعىنىڭ جاڭعىرىعى جاتقان سەكىلدى.
جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق اراسىندا الاشا حان، الاشا ەسىمىنە قاتىستى اڭىز-اڭگىمە سان-الۋان. ال جازبا ەڭبەكتەردە جارىق كورگەن بولجام تۇرلەرى ءتىپتى كوپ. بىراق وسى ءجون دەپ، تابان تىرەگەن بايلامدى پىكىر جوقتىڭ قاسى. الاشا حان ەجەلگى كوشپەلى تايپالاردى بىرىكتىرىپ، بايتاق دالادا تۇڭعىش رەت ءىرى مەملەكەت قۇرعان دەگەن ءسوز بار. جايلاۋى ۇلىتاۋ، كىشى تاۋدا، ال قىستاۋى بورسىققۇم مەن قاراقۇمدا بولعان. ورداسى ۇلىتاۋدان اعاتىن جاڭعابىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا. ساعاناسى قاراكەڭگىر بويىندا.
«اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش!» دەپ ۇرانداعان ءيىسى قازاققا ءماشھۇر بولعان الاش ۇعىمى قازاقتىڭ تۇپكى اتاسى الاشا حانمەن تىكەلەي بايلانىستى. الاشا اتاۋى «قازاق» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى، ياعني الاش ءسوزىن قازاق ءسوزىنىڭ ورنىنا پايدالانعان. ەل جادىندا ۇمتىلا باستاعان الاش ۇعىمى تۇرىك تەكتەس رۋلاردىڭ باس قوسۋىنا ۇيىتقى بولعانىن قۇربانعالي حاليد جازبالارىنداعى دەرەكتەر راستايدى.
مەيلى سان تاراۋ بولىپ ايتىلاتىن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە الاپەس بولىپ تۋىلعان بالانى، ەكىنشىسىندە الاشاعا وتىرعىزىپ كوتەرگەن حاندى، ۇشىنشىسىندە ۇلى-تاۋ، كىشىتاۋدان اسىرىپ تاستاعان بالانىڭ اسكەر باسى بولعانى، تورتىنشىسىندە قالماقتى قوقىۋ ءۇشىن «الاش» ءسوزىن ۇران ەتكەنى جايلى ءار ءتۇرلى اڭىزبەن استارلانا بەرسىن. سونىڭ قاي-قايسىسى دا الاشا حاننىڭ بولعانىن، قارا حالىقتى سوڭىنان ەرتىپ، ابىرويىنىڭ اسقاندىعىن ايتادى.
الايدا وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەدىڭ وزىنەن-اق ءبىر ءماندى ارقاۋ نازار اۋدارارلىقتاي. ول «قازاق» ەتنونيمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ۇدايى الاشا حان وقيعالارىمەن قوساقتالا ايتىلاتىنى. مۇنان سوڭ ءۇش ءجۇزدىڭ جىكتەلە تانىلۋى دا الاشا حان ەسىمىمەن ساباقتاسىپ جاتاتىنى نازا اۋدارتادى.
بىزگە جەتكەن حالىق اڭىزدارىنداعى، ونىڭ ىشىندە قاعاز ءجۇزىن كورگەن ءا.ديۆاەۆ، گ.ن.پوتانين، ش.ءۋاليحانوۆ، ا.يانۋكوۆيچ، ا.ي.لەۆشين، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ جانە باسقالار جازىپ العان اڭىزدارداعى «الاشا حان» جونىندەى دەرەكتەرگە قاراعاندا تاريحتا «الاشا حان» دەپ اتالعان ادام جالعىز بولماعانىن، ءار زاماننىڭ ءوز الاشا حانى بولعانعا ۇقسايدى. ءار اڭىزدىڭ استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ولاردىڭ شىعۋ تەگىنە نازار سالساڭىز، قاي زاماندا تۋىپ، ءومىر سۇرگەنى ناقتى بەلگىلى بولماعانىمەن، الاشا حان تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحىندا بولعان ناقتى تاريحي تۇلعا دەۋگە بولادى.
ەگەر ءبىز اڭىزدارداعى الاشا حان ەلىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن قورعاپ، ونىڭ سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەپ، اتاق-داڭقىن الەمگە پاش ەتكەن دارىندى باسشى، ءارى حاس باتىر بولىپ-ءبىرىنشى الاشا حانعا ءتان قاسيەت دەسەك، كەيىنگى الاشا حان دا وسى ءبىرىنشى الاشا حانعا ۇقساتۋدان تۋىنداعان بولادى. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ تۋعاندا بەرىلگەن ءتول اتتارى بولعان. بىراق كەيىن ەرلىك ىسىمەن ەلدى بىرىكتىرىپ، ابىروي-اتاعىن، بايلىعىن ارتتىرۋداعى ەڭبەگى، ۇلتىن جان-تانىمەن ءسۇيىپ، وعان بيلىك جۇرگىزگەننەن قىزمەت ەتكەندى ارتىق كورگەن ءبىرىنشى الاشا حانعا ۇقساعان سوڭ ولاردى دا الاشا حان دەپ اتاعانعا ۇقسايدى.
قازاقتا ەلگە قامقور بولعان قادىرمەندى ادامدارىن «الاش ازاماتتارى» دەگەن ەكەن. ەشكىمدى دە جات كورمەيتىن حالقىمىز تانىماعان ادامىن دا «الاش ازاماتىنىڭ جاتتىعى جوق» دەپ قۇرمەتتەپ قارسى الىپ كەلگەن. دەمەك «الاش» ۇرانى قايسىبىر داۋىردە، قايسى ءبىر كەزەڭدەە بولسىن حالقىمىزدى بىرلىككە تۇتاستىققا ۇندەيتىن، بويىنا كۇش-قۋات بەرەتىن قاسيەتتى رۋحاني تىلسىم كۇش بولعان.
1917 جىلى پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى الدىندا قاراپايىم حالىقتى قۇرىپ كەتۋ قاۋپىنەن امان الىپ قالۋ مىندەتى تۇردى. وسى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ باستاعان «الاش» ازاماتتارى قىسقا مەرزىمدە 1917 - 1919 جىلدارى الاش پارتياسى، الاش اۆتونومياسى، الاش وردا ۇكىمەتى سىندى قۇرىلىمداردى دۇنيەگە اكەلدى. «الاش ازاماتتارىنىڭ» بۇل ارەكەتىن كەڭەستىك جۇيە كەشىرمەيتىنىن ولار ءبىلدى دە، بىراق ولار العان بەتىنەن شەگىنبەدى. حالىق مۇددەسى جولىندا «الاش ازاماتتارى» كەڭەستىك وزبىرلىق ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى.
«تاڭبالى تاستىڭ»
بۇگىنگى جاعدايى
2009 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە سوزاق اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇرامىندا اۋدان اكىمشىلىگى، وبلىستىق تەلەارنا، گازەت قىزمەتكەرلەى مەن ولكە تاريحىن زەرتتەپ جۇگەن تاريحشىلاردان قۇرالعان ارنايى توپ قازاق حالقىنىڭ «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ ەل بولايىق» دەپ پاتۋالاسقان ورنى - نۇراداعى تاڭبالى تاسقا ساپارعا شىققان ەدىك. ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىنەن «تاڭبالى تاستىڭ» قازىرگى كەزدە ازىپ-توزىپ كەتكەنىن دە ەستىپ-بىلگەن بولاتىنبىز. بىراق، «تاڭبالى تاستىڭ» بۇگىنگى كورىنىسى ادام توزگىسىز جاعدايدا ەكەن. «تاڭبالىنىڭ» ورنالاسقان جەرى شاعىن جىرانىڭ ەكى بەتكەيى. جىرانىڭ تابانىندا سۋى تارتىلىپ، قاڭسىپ قالعان بۇلاق كوزىنىڭ ءىزى بايقالادى. ارنادا شەڭگەل مەن قامىس ارالاسا وسكەن. جىرانىڭ بەتكەيىندە جاتقان جار تاستاردى ءتىپتى «تاس» دەپ ايتۋعا بولمايتىن سياقتى. جۇمساق قۇمشاۋىت جىنىستاردان قۇرالعان. سايدىڭ بويىنداعى تاستار تابيعات اپاتى ما الدە ادامنىڭ قيامپۇرىس ارەكەتىنەن بە، ايتەۋىر اياۋسىز تالقاندالعان ەكەن. جاردىڭ ەكى بەتكەيىندە تۇلەي قامىس پەن شەڭگەلدىڭ اراسىندا شاشىلىپ جاتقان تاستاردان اياق الىپ جۇرگىسىز. شاشىلعان تاستاردان بىردە-ءبىر تاڭبا بەلگىسىن قۇراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە كەڭەستىك داۋىردە وسى جەرگە كەلگەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ جازعان اتى-ءجونىن وقۋعا بولادى. «تاڭبالى جىرانىڭ» تەسكەي جاعىندا كولدەنەڭى 3, ۇزىندىعى 25 شاقىرىم كەلەتىن تاڭبالىنىڭ سور تۇزى وڭتۇستىكتەن تەرىستىككە قاراپ كوسىلىپ جاىر. عالىمداردىڭ تابيعات ءار 300 جىلدا ۇلكەن وزگەرىستەگە ۇشىراپ وتىرادى دەگەن بولجامىنا سەنەر بولساق، «تاڭبالى تاستىڭ» ىرگەسى تۇرعىزىلعالى بەرى مىڭداعان جىلداردا بىرنەشە وزگەرىستەر بولعان. ەگەر شۋ وزەنى بويىنا اسان قايعى بابامىز سۋ تولقىندارىندا شورشىعان بالىقتارىن، قيقۋلاعان قۇستارىن، ءۇش ءجۇزدىڭ مالىنا جايىلىم، ءارى ىقتاسىن قورا بولعان، اتتى ادام كورىنبەيتىن نار قامىستارىن كورگەن بولس، ەندى ءسىز سۋسىز قاڭسىعان ارنانى كورەسىز.
شۋ مەن سارىسۋ وزەندەرىنەن ءنار الىپ، سۋى تاسىپ سىرعا قۇيعان، جاعالاۋىنىڭ تابيعاتى جايلى جابىكول، ساۋمالكول، اقجايقىن، اششىكول، قۇمكول، تەلىكول ورنىنان ەندى كول تابانى عانا كورىنەدى. تاڭبالىنىڭ باتىس-تەرىسكەي بەتىندەگى «شۇبار تەڭىزدىڭ» ورنىنان ەندى تەڭىز تابانى بىلىنەدى. تاڭبالىنىڭ شىعىسىنداعى قاراقويىن-سامەن كولىنىڭ ورنىنان باتپاقتى سوردى كوردىك. تاڭبالىنىڭ باتىس ىرگەسىنەن 20 شاقىىمداي جەردە اعىپ، كەزىندە تاڭبالىنى سۋعا تولتىرىپ، كولگە اينالدىرعان سارىسۋ وزەنىنىڭ ەندى تاڭبالىعا جەتە الماي، السىرەپ جاتقانى كورىنەدى.
وسى ايتقانىمىزدى تەرەڭ ويلانىپ، اقىل ەلەگىنەن وتكىزەر بولساق، بابالارىمىزدىڭ قاسيەتتى تۋ تىككەن ورنىن تاڭداۋ سەبەبىن ۇعىنعانداي بولارسىڭ. تاڭبالى جارتاسىنىڭ اينالاسىندا بايالىش، جىڭعىلدى قابات-قابات ەتىپ، اراسىنا قۇم سالىپ، بيىكتىگى 2 مەترگە جۋىق ەتىپ تۇرعىزعان كوپتەگەن قورىم كوزگە تۇسەدى. ءدۇربىنىڭ باعىتىن تاڭبالىنىڭ كۇنشىعىس بەتىنە بۇرعانىمىزدا شاماسى 1,5 شاقىرىمداي جەردەن ساعاناعا ۇقساعان اعارىڭقى بەلگى كورىندى. ساعانا دەپ بارعانىمىز جاردىڭ قاباعىنداعى جايپاق توبەنىڭ باسىنداعى اق سيليكات كىرپىشتەن سوعىلعان بيىكتىگى 4م، كولدەنەڭ ەنى 3م ەسكەرتكىش بولىپ شىقتى. ەسكەرتكىشتىڭ باتىس جاق بەتىندە كولدەنەڭى 1,3م تىگىنەن 1,1م ۇلكەن قازاننىڭ اۋزىنداي دومالاق تاڭبالى تاستىڭ ءبىر بولشەگى ورناتىلعان ەكەن. تاستىڭ اينالاسىن تسەمەنتتەپ بەكىتكەن. تاستىڭ بەتىندە ونشاقتى رۋ تاڭبالارىنىڭ بەلگىسى بايقالادى. ەسكەرتكىش تۇعىردىڭ ىرگەسىنە تسەمەنت پليتالار توسەلگەن. تۇعىر ورناتىلعان جەردە ەرتەرەكتە قورىم بولىپ، سول ويىلىپ كەتتى مە، الدە جىرتقىش اڭدار قازىپ تاستاعاندىقتان با، ايتەۋىر تۇعىر وڭتۇستىك شىعىس جاعىنا جامباستاي قيسايعان ەكەن. بۇل تاڭبالى تاسقا العاش ساپارلاعانداعى كورگەنىمىز ەدى. 2009 جىلدىڭ قازان ايىندا تاڭبالى تاسقا بارۋدىڭ ورايلى ءساتى ءتۇستى. تايقوڭىردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى «تاڭبالىنى ءبىر كورگەندە قىر-سىرىن تولىق تانۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ قايتا كەلۋىمدى ءوتىنىپ، قولقا سالعان ەدى. بۇل جولى ەلەمەسوۆ ءالىمجان، ابدىرەەۆ ەرايدار، جانۇزاقوۆ جانعالي، ماحانوۆ نۇرتاس بولىپ، جولعا شىقتىق. ساپارىمىزدىڭ ءبىسسىمىللاسىن تاڭبالى تاستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالاتىن «شەڭگەلدىدىن» باستاعاندى ءجون كوردىك. شەڭگەلدى تاڭبالى نۇرانىڭ شىعىس بەتىندەگى بۇيىرىنە ورنالاسقان ەكەن. شەڭگەلدى تابيعاتىمەن، ورنالاسقان جەرىنىڭ اسەمدىگىمەن، وسىمدىكتەر دۇنيەسىمەن ەرەكشە اسەر ەتتى. الدىمىزدان بۇلاق سۋى مەن ارتەزيان سۋىنان پايدا بولعان شاعىن كولشىك كورىندى. كولشىكتىڭ اتىرابىندا وسكەن قامىس، شەڭگەل، سەكسەۋىل جانە مايدا ءشوپتىڭ تۇرلەرى كەزدەسەدى. ءبىز بارعان كەزدە 4-5 گەكتارداي جەردىڭ ورتەنگەن ورنىن بايقادىق. جولسەرىكتەرىم: «اڭشىلار قابان الۋ ءۇشىن ورتەگەن بولۋى كەرەك» دەپ ءتۇسىندىردى. كولشىكتىڭ باتىس بەتىندە تابيعاتتىڭ عاجايىپ كورىنىسىندەي، تەرىستىكەن وڭتۇستىككە قاراي ءتىزىلىپ ونالاسقان ءۇش توبەنى بايقايسىز. ءۇش توبەنىڭ ارتىندا نۇرانىڭ قارا تۇزىنىڭ سۇلبەسى كوىنەدى.
توبەلەردىڭ ۇقساستىعىنا قاراپ ءبىر تايپانىڭ كوسەمىنىڭ قونىس-جايى ما ەكەن. تىپتەن ءا.سارعۇلان مەن ل.قىزىلاسوۆ ايتا بەرەتىن وعىز تايپاسىنىڭ جۇرتى دا بولۋى مۇمكىن دەگەن ويعا كەلدىك. قايتار ساپاردا تاڭبالىعا تاعى دا سوعىپ كەتكەندى ءجون كوردىك. ماقساتىمىز -ەسكەرتكىش تۇعىردى تاعى ءبىر كورۋ بولاتىن. تۇعىر ورنىندا بولعانىمەن، العاشقى كورگەندەگىمىزدەن بەتەر جامباستاي ءتۇسىپتى. ەكى ايدا وسىنداي وزگەرىس بولسا، بىرەر جىلدان كەيىن ورنىن تابۋدىڭ ءوزى قيىنداپ، «جاقسىنىڭ سىنىعىنداي» مۇرادان ايىرىلىپ قالامىز با دەگەن قوبالجۋعا تۇستىك.
2010
جىلدىڭ مامىر ايىندا «اقدالا» ۋران كەنىشى كەڭسەسىنەن تاڭبالى تاس تاريحىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋ ماقساتىندا تاڭبالى تاسقا جول تارتتىق. ساپاردى ۇيىمداسىرۋشى «اقدالا» كەنىشىنىڭ باس ديرەكتورى باۋىجان ءالماحانۇلى بەرداليەۆ بولاتىن. قازاقتىڭ ءبىرىنشى حانى الاشا حان جايلى، ونىڭ تۋ تىگىپ، قازاق ەلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن جاريا ەتكەن ورنى تاڭبالى تاس جايلى، وسى جەردە تايپالارعا العاشقى تاڭبا ۇلەستىرگەنى جايلى ساياحاتشىلارعا تۇسىنىكتەمە بەرىلدى. وسى كيەلى ورىندا ءار داۋىردە ءومىر سۇرگەن حاندار ءداستۇرلى كەڭەس-جيىندارىن وتكىزىپ، تاڭبا ۇلەستىرىپ وتىعان. وتكەن ساپارىمىزدا تاڭبالى تاستىڭ سىنعان بولىگىنە سيليكات كىرپىشتەن ەسكەرتكىش وناتىلىپ، ونىڭ قۇلاعالى تۇرعان ايتقان ەدىك. ارادا سەگىز اي وتكەندە كەلگەن وسى ساپارىمىزدا ونىڭ بەل ورتاسىنان ءبولىنىپ جاتقانىن كورىپ ەڭسەمىز ءتۇسىپ كەتتى. وسى كۇيزەلىستى بايقاعان باۋىرجان ءىنىمىز شاشىلىپ جاتقان تاڭبالاردى جيناستىىپ، رەتكە كەلتىرۋدى ءوز موينىنا الاتىنىن جەتكىزدى. ءبىز دە باۋىرجاننىڭ باستاماسىنا ساتتىلىك تىلەدىك.
ەندىگى باعىتىمىز شەڭگەلدىگە بارىپ، بۇلاق سۋىنان پايدا بولعان شاعىن توعاننىڭ جاعاسىنا ءار ءتۇرلى اعاشتىڭ شىبىقتارىن وتىعىزىپ، كيەلى ورىنعا تۇنەپ زيارات ەتۋ بولاتىن. وسى ماقساتىمىزدى ورىنداپ، كەلەسى كۇنى 25 شاقىرىم جەردەگى بۇلدىرىقتى جايلاۋىنا باردىق. بۇلدىرىقتىڭ كاۋسار بۇلاعىنان سۋ ءىشىپ، بۇلدىرىقتى شوقىسىنا شىعىپ، شەتسىز دە، شەكسىز جايقالعان شالعىن شوپكە قىزىعا قاراپ، «شىركىن، قازاقتىڭ كەڭ دالاسى-اي، قازىرگى كوركىڭە كوز تويماي تۇر، الاشا حان تۇسىندا قانداي بولدى ەكەن دەسەڭشى دەپ» اۋىلعا كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ورالدىق.
«تاڭبالى تاس» جايلى مالىمەتتەردى، ەرتەرەكتە وسى جەردە بولعان عالىمدار، جازۋشىلار مەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبا دەرەكتەرىنەدە ايتىلعان كەيبىر پىكىرلەرىن ەسكەرتە كەتەيىك: ءا.مارعۇلان جازبالارىنا قاراعاندا «قازاق ساحاراسىنداعى مادەنيەتتىڭ ءبىر جارقىن ءتۇرى-تاريحي داۋىرلەردە وسى ارنانى قونىستانىپ كەلگەن تايپالادىڭ تاس بەتىنە جازىپ قالدىرعان بەلگىلەرى» دەپتى. الەكەڭنىڭ پىكىرىنشە، تاڭبالى تاستى العاش 1840 جىلى زەرتتەگەن رەسەيلىك عالىم ا.ي.شرەنك: «تاڭبالى تاستىڭ» زور اتاققا يە بولۋىنىڭ سەبەبى بۇل جەردە قازاقتار ۇلى مەرەكە جاساپ، ۇران شاقىرىپ، ءبىر ەل بولىپ قوسىلعان جەر» دەيدى. سوندىقتان بۇل تاستى كوپ عالىمدار «تاريحتىڭ زور كۋالىگى» دەپ اتاعان» دەپتى.
قازاقتاردىڭ قاريا ءسوزى بويىنشا دەيدى ا.ي شرەنك يسلام ءداۋىرى باستالاتىن كەزدە بۇل جەردىڭ كوپ تايپاسى وسى ارادا باس قوسىپ، ۇلى مەرەكە جاساعان. بارلىق تايپالاردىڭ ۇلىس باسقاراتىن ادامدارى، داناگوي بيلەرى، اسقان ەرلەرى جينالىپ، كەڭەس قۇرىپ، قاي تايپا قاي جەردە قونىس ەتۋ ماسەلەسىن شەشكەن. «تاڭبالى تاس» جازۋلارىنىڭ مازمۇنى «وعىز-نامەدە» ايتىلاتىن كاريا سوزگە ۇقساس. وعىز اكىمشىلىگىن قۇرعاندا ۇلكەن توي جاساپ، بارلىق تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، ولاعا بەلگىلى قىستاۋ، جايلاۋ ءبولىپ بەرەدى. ءار تايپاعا مەنشىكتى تاڭبا تاراتادى. ول كەزدە وعىز ۇلىسى ەكى ۇلى تايپادان قۇرالاتىن - «بوز-وق»، «ءۇش-وق» قازاقتىڭ قاريا ءسوزى بويىنشا «ءبىزدىڭ تۇپكى اتامىز ۋىزداردان (وعىزداردان) تارايدى. ولار ءارى كوشپەلى، ءارى قالادا وتىراتىن ەل بولعان. ولاردىڭ ەل باسقارۋشىلارىنىڭ تايحتا اتى شىققاندارى «الاشا حان»، «قاتونباي»، «مايقى بي». وسىنداي قاريا ءسوزدى قازاق حالقى «جيرەنشە شەشەن» كىتابىندا كەلتىرەدى. ابىلعازىنىڭ بارلاۋىنشا، جيرەنشە شەشەن VII-ءىX عاسىرلاردا سىر بويىن مەكەندەگەن وعىز بەن قىپشاقتاردىڭ ورتاسىنان شىققان ويشىل. ونىڭ كوپشىلىككە ىستەگەن ىستەرى دە ايتا قالارلىقتاي. ول ءاربىر تايپانى بەلگىلى ءبىر ايماققا ورنالاستىرىپ، قىس قىستايتىن، جاز جايلايتىن ولكەلەردى انىقتايدى، وزدەرىنە تاڭبا ءبولىپ بەرەدى. سۋارمالى ەگىن سالۋ ءۇشىن وزەن بويلارىن تارتىپكە تۇسىرەدى. «تاڭبالى تاستاعى» كوپ تاڭبالاردىڭ ءمانى وسىندا.
«تاڭبالى تاسقا» نازار اۋدارعان عالىمداردىڭ ىشىندە اكادەميك ك.ي.ساتپاەۆ اتىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان ءلازىم. ق.ي.ساتپاەۆ «جەزقازعان اۋدانىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن ماقالاسىندا اڭىزدارعا سۇيەنىپ، قازاقتىڭ قازاق بولعان، تۋ تىككەن جەرى وسى تاڭبالى تاس ءوڭىرى دەپ اتاپ كورسەتەدى. بەلگىلى عالىم ج.و.ارتىقباەۆ: «قازىرگى كۇنگە دەيىن شەجىرە بىلەتىن اقساقالدار تاڭبالى تاستى وسى ق.ساتباەۆ جازعان مازمۇندا ايتىپ كەلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا التىن وردا ىدىراپ، ونىڭ قۇرامىنداعى ەلدەر سەرگەلدەڭ جاعدايدا جۇرگەندە التى الاش توبىنا كىرەتىن ەلدەر وسى تاڭبالى نۇرادا باس قوسىپ، وزدەرىنىڭ جەكە مەملەكەت بولاتىنىن جاريا ەتكەن. قازاقتىڭ «تاڭبالى تاستىڭ» ءتۇپ تامىرىنداعى الاشا حان اتىمەن بايلانىستىرۋى دا وسى سەبەپتى دەپ ويلايمىز.
دوسپە ساۋرىقۇلىنىڭ «ەسەنگەلدى» اتتى تاريحي داستانىندا... ۇلىتاۋدىڭ تۇركىستان جاق وڭىرىندەگى بۇكىل قازاقتىڭ بويتۇمارىنداي كيەلىسى «تاڭبالى تاسقا» تاعى ءبىر تاعزىم ەتىلىپ، «ۇلىتاۋعا باردىڭ با، ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ شىعۋى باياندالادى. ماناش قوزىباەۆ «ۇلىتاۋدا ءۇش ءجۇزدىڭ تايپا وكىلدەرىنىڭ قول قويعان «تاڭبالى تاسى» شىن مانىندەگى قازاقتىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى ەدى» دەيدى. ءى.ەسەنبەرليننىڭ اتاقتى «الماس قىلىش» رومانىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى تاڭبالى تاستاعى وقيعالاعا ارنالادى. ءاز جانىبەك تۇسىندا قازاق رۋلارىنىڭ نۇرانىڭ قاراتۇزىنا جينالىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ جۇيەسىن جاساپ، ەل بولۋدىڭ بەلگىسى دەپ اسان قايعىنىڭ ۇيعارىمىمەن، اقىلىمەن تاڭبا بەلگىلەنگەنىن جازادى.
«تاڭبالى تاس» جايلى اڭىزداردا كەزدەسەتىن اتاۋلار جايىندا قىسقاشا مالىمەتتەر
2009
جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىن الەمگە جاريالاعان قاسيەتتى مەكەنى «تاڭبالى تاسقا» مىڭ رەت ەستىگەننەن، ءبىر رەت كورگەن ارتىق دەگەن نيەتپەن ساپارعا شىققان ەدىم. سوزاقتان باستاۋ الاتىن جول 40 شاقىرىم جەردەگى مويىنقۇمنىڭ جيەگىندەگى «تەكەي» ارتەزيان قۇدىعىنان وتەدى. تەكەي قوقان حاندىعى تۇسىندا داتقا بولعان ەكەن. وسى «تەكەي» اسۋىنىڭ جولىنا اسفالت توسەلگەنگە دەيىن ارقاعا باراتىن جولاۋشىلار كوپ جاعدايدا جولدىڭ باتىس بەتىندەگى «كارى كەننىڭ» جايپاق جولدارى ارقىلى اينالىپ جۇرەتىن بولعان. «كارى كەن» قىسى-جازى مۇز ايدىنىنا ۇقساپ، جىلتىراپ جاتاتىن تۇز ايدىنى. مۇز ويعانداي ەتىپ اشىپ ويىلعان جەردەگى ساۋدىراعان تۇزدى الىپ، ۋاقتىندا اسقا پايدالانعان. 30-40 جىلدارداعى اشارشىلىق، قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە جەرگىلىكتى حالىق تۇزدى تۇيەمەن قىزىلوردا وبلىسىنا اپارىپ، كۇرىشكە الماستىتىپ كۇنەلتكەن. تەكەيدەن كەيىن 40 شاقىرىم جۇرگەندە جول اتاقتى شۋ ارناسىنا بارادى. قازاق حاندارىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپ وزەك بولاتىن وسى شۋ.
شۋدان وتكەننەن كەيىن 60 شاقىرىمداي جەردەگى «قىزمشەككە» باراسىز. «قىزەمشەك» ەلدى مەكەنى قازاقستان ۋران ونەركاسىبىنىڭ قاراتاۋدىڭ تەرسكەيىندە جاتقان كەن وىندارىنىڭ ورتالىعى دەسە دە بولعانداي. قالا مانەرىندە سالىنعان، مادەني، الەۋمەتتىك اكىمشىلىك مەكەمەلەرىنىڭ ءتۇزۋ ءارى كەڭ كوشەلەردىڭ بويىندا ورنالاسۋى قالاشىقتىڭ ىرگەسىندەگى قوس توبە-قىزەمشەكپەن جاراسىمدى كورىنەدى. «قىزەمشەك» قالاشىعىنىڭ تەرىسكەي بەتىنەن كۇنشىعىسقا ءسال قيعاشتاي 30 شاقىىم جۇرسەڭىز «ۋاناستىڭ ءدىڭى» كەزدەسەدى. «ءدىڭ» ءسوزىنىڭ ءمانىسى - ءىشى قۋىس ەمەس پيراميدا سياقتى، يلەۋىن جەتىلدىرگەن قوسپادان سالىنعان بەلگى. ۋاناس جايلى باي تاريحي دەرەكتەر كوپتەگەن كونە تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. ەندى «قىزەمشەكتەن» باتىس باعىتىنداعى جول بەتپاقرىڭ تەپ-تەگىس دالاسىن شىعىسىنان باتىسىنا قاراي كەسىپ ءوتىپ، سارىسۋ وزەنىنىڭ بوقتىقارىن دەگەن سالاسىنىڭ اششىكولگە قۇيماسىنا تاقاۋ جەردەگى تايقوڭىرعا بارادى. تايقوڭىر، بايقوڭىر دەگەن اعايىندى ادامداردىڭ جايلاۋى بولعان دەيدى. بۇل ەكى ارالىق تىكەلەي 100 شاقىىم، ال اسفالت جولمەن جۇرگەندە 160 شاقىرىم. اششىكولدىڭ باتىس جاعىندا قۇمكول، تەلىكول دەگەن كولدەرگە كەزىندە سارىسۋ، شۋ وزەندەرى قۇيعاندا تاسىپ، سىرعا اققان دەيدى. بۇل جەرلەر ابىلاي حان تۇسىندا قازاقتىڭ كوركەم، كەڭ جايلاۋى بولعان. ابىلاي حان تۇركىستانعا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن ۇلى كەڭەسىن تەلىكول بويىندا وتكىزگەن دەگەن دەرەك ايتىلادى.
تايقوڭىردان قاراتاۋدى بەتكە الىپ جۇرگەندە. شۋ وزەنى ارناسىنىڭ بەس قۇلان (تومار وكەن) وتكەلىنەن ءوتىپ، اقجايقىن، ساۋمالكول، جابىكول، كارى كەنگە باراسىز. ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان كولدەردىڭ اراسىندا ينكاي، قابانقۇلاق، قۇلانجالاق، قۇلان قىزىل دەگەن شاعىن توبەلەر ۇشىراسادى. ينكاي، قابانقۇلاق قۇلانداردى قىرعىنعا ۇشىراتقان باتىردىڭ مىنگەن اتتارىنىڭ زورىعىپ ولگەن جەرىنىڭ اتاۋى بولسا، جارادار قۇلانداردىڭ جاتقان توبەسى قۇلانقىزىل، تۇزدى توبەنىڭ باسىنا شىعىپ اۋناپ، تۇز جالاپ وزدەرىن ەمدەگەن جەرى قۇلانجالاق اتالعان ەكەن. قورامسا جىراسىنان باستاۋ الاتىن اقسۇمبە وزەنى جابىكولگە قۇيعان. قۇلاندار تاۋ سۋىنان ءىشىپ، شۇرايلى جايىلىمدا تەز وڭالعان دەيدى. جابىكولدىڭ باتىس جاعىندا ون شاقىرىمداي جەردە بۋدەننوۆكا كەن ورنىنىڭ مەكەمەسى ورنالاسقان. بۋدەننوۆكانىڭ تەرىسكەي جاعىندا «قۇلاندى» كەن ورنى ىرگە كوتەرۋدە. بەس قۇلان جولىمەن تۇستىككە قاراي، ياعني قاراتاۋ باعىتىندا جۇرگەن بولساق، ەندى يتاياق-ەسپە (اقالاي) جولىمەن تەرىستىك باعىتىنا كەرى قايىتپاقپىز.
سوزاقتان باستاۋ الاتىن يتاياق ەسپە جولى سوزاقتىڭ تەرىكەي باعىتىنداعى 65 شاقىرىمداعى كارى كەن تۇز كولىنىڭ شىعىس جاعىنان ءوتىپ، مونتاي-توتاي ارقىلى شۋ ارناسىنداعى بالا توي، ۇلكەن توي، كوكمۇرىن تويعا كەلەدى. بەلگىلى اقىن يسا بايزاقوۆ «قۇرالاي سۇلۋ» شىعارماسىن وسى جەردە بولعان ءبىر وقيعانىڭ جەلىسىمەن جازعان ەكەن. قازاقتىڭ ەسىم حانى تۇسىندا قىپشاقتىڭ مونتاي اتتى ءادىل ءبيى بولادى. مونتايدىڭ اۋىلى شۋدىڭ بويىندا بولعان ەكەن. مونتايدىڭ جالعىز بالاسى ءولىپ، ارماندا قالادى. بۇل دۇنيەدە ارمانسىز وتكەن جان بارما ەكەن دەپ مونتايعا ءبىر اۋىلداسى «بولسا كەلدەن باي ارمانسىز شىعار » دەپتى. سول كەزدە كەلدەن بايدىڭ 18 ۇلى 18 اۋىل بولىپ وتىرعان ەكەن. يسا بايزاقوۆ ول جايىندا بىلاي دەيدى:
كەلدەن باي سول ولكەدەن
تاڭداپ العان،
«كوك مۇرىن توي» وزەنىن
مەكەن قىلعان.
ول وزەن شۋدان اققان بويىمەنەن،
باتىسقا ولكەنى ورلەپ كەتەدى ارمان.
قۇرالاي سۇلۋدىڭ جاردەمىمەن كەلدەن تۇتقىننان بوسانىپ، ەكەۋى بىرگە قاشادى. ءبىر قامىستى قوپاعا كەلىپ، دەم الماقشى بولادى. قۇرالاي سۇلۋ شومىلماقشى بولىپ، كەلدەننەن ۇيالاتىندىعىن ايتىپ، ونىڭ اۋلاق كەتۋىن وتىنەدى. وسى كەزدە قۇرالاي سۇلۋدى جولبارىس جارىپ ولتىرەدى. سول سۇيىكتى قۇرالايىن كەلدەن ءومىر بويى ارمان ەتەدى ەكەن.
اڭىز دەرەكتەردىڭ ايتىلۋىنا قاراعاندا «توي» دەگەن جەردە مايقى بي باستاعان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ، ۇلان-اسىر دۋماندى توي جاساپ، «اسقازان» دەگەن جەردە قازان استىرىپ، شۇلەن تاراتادى. كەيىن نۇرانىڭ قاراتۇزىنا بارىپ ءۇش ءجۇزدىڭ تاڭباسىن تاسقا باسىپ ءبولىپ بەرگەن ەكەن دەيدى. وسىدان بىلاي نۇرانىڭ قاراتۇزىن «تاڭبالىنىڭ تۇزى»، «تاڭبالى نۇرا» نەمەسە «تاڭبالى تاس » دەپ اتايتىن بولعان.
شۋ ارناسىنان وتكەننەن كەيىن جولدىڭ باتىس بەتىندە جوعارىدا اتى اتالعان «اسقازان» كەزدەسەدى. جولدىڭ شىعىس بەتىندەگى قىراتتى «توعىزكەنتاۋ» دەيدى. سوزاقتىق تاريحشى مارقۇم ءسادۋللا ناسرۋللاۇلى: «بۇل ومىردە وعىزدار مەكەندەگەن. توعىز سانى ولار ءۇشىن قاسيەتتى بولعان. كيىز ۇيلەر ادەتتە توعىز قاناتتى بولعان. توعىز وعىزداردىڭ قۇرامىندا بولعان تايپالار سانىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن» دەيدى. ال موسكۆا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتى ارحەولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ءا.مارعۇلانمەن كوپ جىلدار بويى ىستەس بولعان، حاكاس ۇلتىنىڭ ازاماتى ل.قىزلاسوۆ الاشا حان مازارى سالىنعان ءوڭىر قىپشاقتار مەن وعىزدار مەكنى بولعانىن ايتادى. قىزىلوردا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى بەرىك ءجۇسىپوۆ: «سىر بوينداعى جانكەنت قالاشىعى ورتا عاسىرداعى وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان» دەيدى.
"تاڭبالى تاس» جايلى دەەكتەردە ۇشىراساتىن اتاۋلاردى سارالاپ جازۋداعى ماقساتىمىز سوڭعى كەزدە وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە كوپتەگەن ماقالالار جازىلا باستادى. وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى رەتىندە كوپ جىلدار بويى قاراتاۋ مەن ۇلىتاۋ اراسىنداعى تاريحي مۇرالار جايلى دەرەكتەر جيناپ، 300 بەتتى قامتىعان «سوزاق ءوڭىرى» اتتى كىتاپ شىعاردىم. بەلگىلى ەتنوگراف، عالىم ج.ارتىقباەۆ ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىمەن ەتنولوگياسى ماسەلەلەرى» اتتى كىتابىنىڭ «تاڭبالى تاس» دەگەن بولىمىندە مەنىڭ وسى«سوزاق ءوڭىرى» كىتابىمنان دەرەكتەر كەلتىرگەنى، قىزەمشەك قالاشىعىنىڭ ءبىر كوشەسىنە «تاڭبالى تاس»، ءبىر بولىمشەسىنە «ۋاناس»، كانادالىق كومپانيا ورتالىعىنىڭ «ينكاي» اتالۋى، «قۇلاندى» كەن ورنى ىرگە كوتەرۋى ءۇمىتىمنىڭ اقتالا باستاعانى دەپ ۇعىندىم.
قازاق حالقى عاسىرلار بويى تاريحي دامۋ بارىسىندا كوپتەگەن ادەت-عۇرپى، ءتىلى، ءدىنى ءبىر تۋىستاس رۋ-تايپالاردان قۇرالىپ، حالىق بولعاندىعى بايقالادى. قاسيەتتى «تاڭبالى تاس» بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ۇلتتى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى قاجىماي-تالماي كۇرەسكەن ەرلىك ءىسىنىڭ جەمىسى.
الەمنىڭ توعىزدان ءبىر بولىگىنە تەڭ، سارقىلماس باي قازىنالى ءوڭىردى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىرعان بابالار رۋحىنا بورىشتار ەكەنىمىزدى ءاردايىم ۇمىتپاي، ولاردىڭ رۋحىن ماڭگى قاستەرلەۋ كەلەشەك ۇپاقتىڭ قاسيەتتى بورىشى بولماق.
بۇكىل قازاق الەمىنىڭ، تىپتەن بارلىق تۇركى دۇنيەسىنىڭ تاريحي-شەجىرەسىنىڭ باستاۋ الاتىن قاينار كوزى وسى نۇرانىڭ قاراتۇزىنداعى «تاڭبالى تاس» دەسەك وىندى بولاتىن سياقتى. ءار داۋىردە ءومىر سۇگەن قازاق حاندارى مەن يگى جاقسىلارىنىڭ باس قوسىپ اقىلداسىپ كەڭەس قۇرعان، ءاز تۇتىنىپ، ءتاۋ ەتەتىن كيەلى، بويتۇمارى بولعان ورىن «تاڭبالى تاسقا» بۇگىن ەرەكشە قامقورلىق قاجەت.
سۇلەيمەن ءتابىرىزۇلى،
تاريحشى ، ولكەتانۋشى، «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى
"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى
