جۇما-نازار سومجۇرەك. سوتسياليزمدI ساعىنىپ ءجۇرمIن
رەداكتسيادان:
قوعامدىق قۇرىلىستار كۇتپەگەن تۇستا وزگەرگەن شاقتا كوپتەگەن ادامداردىڭ جاڭانى قابىلداي المايتىنى، بۇگiنگiگە كوڭiلi تولماي، بۇرىنعىنى ۇنەمi اڭساۋمەن بولاتىنى قالىپتى جاعداي. تiپتi, زاڭدىلىق دەسە دە ورىندى. اسiرەسە، تۋمىسىنان سەزiمگە ەلiتكiش، كونسەرۆاتورلاۋ كەلەتiن قازاق جۇرتى وتكەندi جادىنان تەز وشiرۋگە بەيiم ەمەس. ول-ول ما، "وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق سەنi تاسپەن اتادى" دەپ ۇرەيلەندiرiپ قوياتىنى دا بار. "تۇركiستان" گازەتiنiڭ جاناشىرى، بەلگiلi قالامگەر جۇما-نازار سومجۇرەك مىرزانىڭ كەلمەسكە كەتكەن سوتسياليزمگە دەگەن ساعىنىشتان تۋعان كولەمدi ماقالاسىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، سوتسياليزم جەر بەتiندەگi جۇماق بولدى دەۋشiلەردiڭ ءالi كۇنگە ارامىزدا بار ەكەنiن جوققا شىعارمايمىز. ال شىن مانiندە كەڭەس وداعىنداعى سوتسياليزم سونشالىقتى عاجايىپ قۇرىلىس پا ەدi? الەم حالىقتارىنىڭ بارشاسى دەرلiك سول ماقتاۋلى سوتسياليزمنەن نەگە باس تارتتى؟ كوپتەگەن كەمشiلiكتەرiنە قاراماستان كاپيتاليستiك قۇرىلىس نەگە نىق تۇر، ال سوتسياليستiك قۇرىلىس نەلiكتەن كۇيرەپ قالدى؟ سوتسياليزم شىن مانiندە بiرجولا تاريح قويناۋىنا كەتتi مە، الدە ۋاقىت وتە كەلە قايتىپ اينالىپ سوعا ما؟
مiنە، وسى جانە باسقا دا ساۋالدىڭ توڭiرەگiندە گازەت وقىرماندارى وي تولعايدى دەپ سەنەمiز.
1. ورناتقانىمىز قاي قوعام؟
رەداكتسيادان:
قوعامدىق قۇرىلىستار كۇتپەگەن تۇستا وزگەرگەن شاقتا كوپتەگەن ادامداردىڭ جاڭانى قابىلداي المايتىنى، بۇگiنگiگە كوڭiلi تولماي، بۇرىنعىنى ۇنەمi اڭساۋمەن بولاتىنى قالىپتى جاعداي. تiپتi, زاڭدىلىق دەسە دە ورىندى. اسiرەسە، تۋمىسىنان سەزiمگە ەلiتكiش، كونسەرۆاتورلاۋ كەلەتiن قازاق جۇرتى وتكەندi جادىنان تەز وشiرۋگە بەيiم ەمەس. ول-ول ما، "وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق سەنi تاسپەن اتادى" دەپ ۇرەيلەندiرiپ قوياتىنى دا بار. "تۇركiستان" گازەتiنiڭ جاناشىرى، بەلگiلi قالامگەر جۇما-نازار سومجۇرەك مىرزانىڭ كەلمەسكە كەتكەن سوتسياليزمگە دەگەن ساعىنىشتان تۋعان كولەمدi ماقالاسىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، سوتسياليزم جەر بەتiندەگi جۇماق بولدى دەۋشiلەردiڭ ءالi كۇنگە ارامىزدا بار ەكەنiن جوققا شىعارمايمىز. ال شىن مانiندە كەڭەس وداعىنداعى سوتسياليزم سونشالىقتى عاجايىپ قۇرىلىس پا ەدi? الەم حالىقتارىنىڭ بارشاسى دەرلiك سول ماقتاۋلى سوتسياليزمنەن نەگە باس تارتتى؟ كوپتەگەن كەمشiلiكتەرiنە قاراماستان كاپيتاليستiك قۇرىلىس نەگە نىق تۇر، ال سوتسياليستiك قۇرىلىس نەلiكتەن كۇيرەپ قالدى؟ سوتسياليزم شىن مانiندە بiرجولا تاريح قويناۋىنا كەتتi مە، الدە ۋاقىت وتە كەلە قايتىپ اينالىپ سوعا ما؟
مiنە، وسى جانە باسقا دا ساۋالدىڭ توڭiرەگiندە گازەت وقىرماندارى وي تولعايدى دەپ سەنەمiز.
1. ورناتقانىمىز قاي قوعام؟
وتكەن عاسىردا كەڭەس وكiمەتi ورناعانعا دەيiن دە، ودان كەيiن دە الەۋمەتتiك-قوعامدىق ماسەلەلەر بويىنشا دا، قوعامدىق قۇرىلىستار جونiندە دە سان قيلى عىلىمي-تەوريالىق ديسكۋسسيالار ءوتiپ تۇرعان. سونىڭ بiرi, 1951 جىلى قاراشا ايىندا ساياسي ەكونوميا وقۋلىعىنىڭ جوباسىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق ديسكۋسسيا. ايتىستى ي.ستاليننiڭ ءوزi قورىتىندىلاعان. ونىڭ "ەكونوميكالىق ديسكۋسسياعا قاتىناسۋشىلارعا" دەگەن ارناۋ-ايدارمەن "كسر وداعىندا سوتسياليزمنiڭ ەكونوميكالىق پروبلەمالارى" اتتى 100 بەتتەن تۇراتىن عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەگi كەلەسi 1952 جىلى جارىق كوردi.
سول كiتاپ، مiنە، الدىمدا جاتىر. ستالين ديسكۋسسيانى تiلگە تيەك ەتە وتىرىپ، سوتسياليزمنiڭ ەكونوميكالىق پروبلەمالارىن تاراۋ-تاراۋدا تاراتىپ ايتىپ، تالداپ بەرگەن. سونىمەن بiرگە ايتىسقا قاتىناسۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنا ارناپ جاۋاپ قايتارعان، قاتەلiكتەرiن وكتەمدiك كورسەتپەي، وبەكتيۆتi-مادەنيەتتi تۇردە دالەلدەپ كورسەتكەن. راسىندا ساياسي-ەكونوميكالىق ديسكۋسسيا بارىسىندا دا ارتىق-اۋىز سوزدەر ايتىلىپ، ءتۇرلi-ءتۇرلi پiكiر تiرەستەر بولىپ جاتاتىنى، سان ويلار ورتاعا سالىناتىنى زاڭدىلىق ەمەس پە؟!. باتىل، كەيبiرەۋلەرگە جاعىمسىز وي ايتۋدان ۇنەمi قاشقاقتاۋ قوعامدىق ويدى داعدارىسقا تiرەيتiنi بەسەنەدەن بەلگiلi.
* * *
م.گورباچەۆتiڭ iشكi ەكونوميكالىق ساياساتتاعى بiلiكسiزدiگi مەن ەلتسيننiڭ تاققۇمارلىق اۆانتيۋريزمi اقىرى ەلiمiزدەگi سوتسياليستiك قۇرىلىستى كۇيرەتiپ تىنعانى بەلگiلi. ەلتسين پرەزيدەنتتiك تاق ءۇشiن، جەكە دارا بيلiك ءۇشiن وداقتى دا ويلانباي قۇرباندىققا شالىپ جiبەردi. سونىڭ ارقاسىندا بiز سان عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزدiك. بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ كiرiپ، ەگەمەن ەل، جەكە مەملەكەت بولىپ، بۇركiتتi كوك بايراعىمىز جەلبiرەدi.
مiنە وسى كەزدە، ءوز بيلiگiمiز وزiمiزگە تيگەن كەزدە قاي جولمەن ءجۇرۋiمiز كەرەكتiگi جونiندە ويلانىپ-تولعانۋىمىز كەرەك ەدi, باسپاسوزدە ساياسي-ەكونوميكالىق ايتىس ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك ەدi, حالىقپەن دە اقىلداسۋ كەرەك ەدi.
بiراق ونداي ايتىسقا ورتامىزدان بiر دە بiر اكادەميك، ساياساتتانۋشى نە سوتسيولوگ عالىم سۋىرىلىپ شىعىپ مۇرىندىق بولمادى; مەملەكەت باسشىسى - پرەزيدەنتiمiزگە كەلەلi كەڭەس بەرۋگە جارامادى، ءسويتiپ جۇزدەگەن عالىمدارىمىز ساياسي-ەكونوميا عىلىمىندا شالا ساۋاتتى ەكەندiكتەرiن كورسەتتi. ونىڭ اقىرى وسى كۇيگە جەتكiزدi. كەرi اينالمايدى دەپ جۇرگەن تاريح دوڭعالاعىن كەرi اينالدىرىپ، كاپيتاليستiك قوعام ورناتتىق.
راس، نارىق اتاندىرىلعان ساۋدالى ەكونوميكاعا كوشتiك، وتپەلi كەزەڭدەردەن اۋىر شىعىندارمەن اۋپiرiمدەپ وتتiك. ەكونوميكالىق قيىن داعدارىستاردى دا باستان كەشiردiك. بۇگiن ءوزiمiز عانا ەمەس، الەم تامسانعان عاجاپ ساۋلەتتi جاڭا استانا سالدىق. اقىندار ونى جىرلاۋداي-اق جىرلاپ جاتىر. ەل تۇرمىسى وڭالىپ كەلەدi, ساناي باستاساق، باسقا دا جەتiستiكتەرiمiز بارشىلىق. ول جەتiستiكتەردi باسىلىمدار كۇن سايىن جاپپاي جامىراي جازىپ جاتىر. ولاردى قۋانا وقىپ جاتامىز.
الايدا بوركiمiزدi اسپانعا اتا بەرمەي، بارىمىزدى ايتۋمەن بiرگە جوعىمىز بەن جوعالتقان اسىلدارىمىزدى دا ايتۋعا، سالىستىرمالى ساراپتاۋ جاساۋعا دا تيiسپiز. اتاپ ايتار بولساق، ەكونوميكا جاعىنان تابىستارعا جەتكەنiمiزبەن، الەۋمەتتiك سالالاردا جوعالتقانىمىز ساناپ تاۋىسقىسىز. اسiرەسە، ادامگەرشiلiك، الەۋمەتتiك ادiلدiك اتتى اسىلدارىمىزدى اقشاعا ايىرباستاعانىمىز وزەگiمiزدi ورتەيدi. قىلمىس دەگەنiڭiز جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋداي اۋىزدىعىمەن الىسىپ، بوي بەرمەي باسقا شاۋىپ،توسكە ورلەپ كەتتi. ونى اۋىزدىقتاۋ مۇمكiن بولماي وتىر. ەرەسەك ادامداردىڭ قىلمىستارى از بولعانداي، وعان ءالi كامiلەتكە تولماعان جاسوسپiرiمدەر قىلمىسى قوسىلدى. وقۋشىلاردىڭ باسبۇزار توبەلەستەرiنiڭ كوبەيiپ اسقىنعانى سونشا، قازiر مەكتەپتەرگە پوليتسيانىڭ كۇزەت قىزمەتi ەنگiزiلدi. ءباسپاسوز بەتتەرiنەن وقۋشىلاردىڭ جاق-جاق توبەلەستەرiندە مەرت بولعاندار تۋرالى وقۋ ۇيرەنشiكتi جايتقا اينالدى.
الەۋمەتتiك تەڭسiزدiك شەكتەن شىقتى. باي مەن كەدەيدiڭ اراسى الشاقتاعانى سونشالىق، ساناعا سيعىسىز دەڭگەيگە جەتتi. بايلىعى ميللياردتاپ سانالاتىن وليگارحتار مەن لاتيفۋنديستەر اتتى ۇستەم تاپ پايدا بولدى. ولاردى ۇستەم تاپ دەمەگەندە نە دەمەكپiز؟!
كوپشiلiك شەت ەلدەردە، اقش پەن باتىس مەملەكەتتەرiندە بانكتەر نەسيەنi 3-4 پايىز كولەمiندە عانا بەرسە، بiزدiڭ بانكير ودان 4-5 ەسە ارتىق مولشەردە بەرiپ، قاراپايىم حالىقتى تەسپەي سورىپ، اياۋسىز قاناۋدا. سول قاناۋدىڭ ەسەبiنەن بانكيرلەردiڭ ءبارi - ميللياردەرلەر. قازiر يپوتەكامەن پاتەر العاندار زار يلەپ وتىر. 15-20 جىل بويى بانكتەر بەرگەن نەسيەسiن ءۇش ەسە ەتiپ قايتارىپ الادى ەكەن. بانكتەر 200 پايىز پايدا تابادى. مىسالى، 10 مىڭ دوللاردى 30 مىڭ ەتiپ قايتارىپ الادى. بانكتەرگە توقتام سالىپ، ەلگە جانى اشىپ وتىراتىن بيلiك تە، ۇكiمەت تە، پارلامەنت تە جوق.
جاسىراتىنى جوق، ۇكiمەتiمiز جاپپاي قاناۋعا جول بەرiپ وتىر. استانا، الماتى قالالارىندا ورتالىقتان 2 بولمەلi پاتەر جالداعاندار ءۇي يەسiنە ايىنا 70-75 مىڭ تەڭگە تولەيدi. تاپقان اقشالارىنىڭ كوبiن پاتەرگە تولەپ، وزدەرi قالت-قۇلت ەتiپ كۇن كورiپ جاتادى.
قازاقستان جىل سايىن ەگiننەن ميلليارد پۇت استىق ءوندiرiپ، قامبالارعا سيعىزا الماي جاتسا دا نان باعاسى 50-65 تەڭگەدەن تومەن تۇسپەيدi. اۆتوبۋستاردا جول اقشاسى - 60 تەڭگە (استانادا). مiنە، بۇلار قاناۋدىڭ ناعىز اسقىنعان ۇلگiسi. ادامدى ادامنىڭ اياۋسىز قاناۋىنىڭ مۇنداي مىسالدارىن ساناپ تاۋىسا المايسىز. قايدا بارساڭ دا بەتiمەن كەتكەن بەتسiز باعاعا تاپ بولاسىز. ءدارi-دارمەكتەردiڭ باعاسىن كورiپ جاعاڭىزدى ۇستايسىز. قازiر قالالاردا ءدارiحانا دەگەندەر اتتاپ باسقان سايىن الدىڭنان شىعادى. مىسالى، استانادا "ابىلايحان" داڭعىلى بويىندا ۆسترەچا اتالاتىن جەردە اينالاسى 100-150 مەتر عانا بولاتىن اۋماقتا 7-8 ءدارiحانا بار. ورتالىق ءدارi-دارمەك قويماسىنان اكەلەدi دە ءوز باعالارىن قوسىپ ساتىپ، جاتىپiشەرلiك تابىس كوزiنە اينالدىرعان. جانىڭ ءۇشiن قىمبات بولسا دا الاسىز. ال تiس دارiگەرلەرi تiسiڭە قوسا ءوزiڭدi دە قان قاقساتادى. حالىقتى قاناۋدا نوتاريۋستار دا الدىنا جان سالمايدى. ءبارi دە ءوز باعالارىن قويىپ العان، ءوز ەرiكتەرi وزدەرiندە. ء"اي دەيتiن اجا، قوي دەيتiن قوجا" بولماعان سوڭ، ءارi ەلدi توناۋعا سولاي ەرiك بەرiپ قويعاننان كەيiن، باعا بەتiمەن كەتپەگەندە قايتەدi. "قازاننان قاقپاق كەتكەن سوڭ، يتتەن ۇيات كەتپەگەندە" قايتەدi. ال ۇكiمەت باسشىلارى مەن مينيسترلەردiڭ قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. ايلىق جالاقىلارى 5-6 مىڭ دوللار بولعان سوڭ، ولاردى باعانىڭ قىمباتتىعى ونشا ويلاندىرا قويماسا كەرەك. قازاقستاننىڭ قارجى مينيسترi بولات جامiشەۆتiڭ 2009 جىلعى تابىسى 10863976 تەڭگە (73 مىڭ اقش دوللارى) بولعان. سوندا اي سايىن 900 مىڭ تەڭگە كولەمiندە جالاقى الىپ وتىرعان. "سامۇرىق-قازىنا" ءال-اۋقات قورىنىڭ توراعاسى قايرات كەلiمبەتوۆتىڭ وتكەن جىلعى جىلدىق تابىسى 185 مىڭ دوللاردى قۇراعان.
مiنە، بiزدە ورناتىلعان كاپيتاليزمنiڭ كەلبەتi مەن سيقى وسىنداي. ادامگەرشiلiك پەن الەۋمەتتiك ادiلدiك، قاناعات اتتى قاسيەتتەر كەرەكسiز بولىپ، ولاردىڭ ورنىن تەك تەڭگە مەن دوللار، ەۆرولار باستى. بۇل ورناتقانىمىز قوعامدىق قۇرىلىستىڭ قانداي ءتۇرi? كاپيتاليزم بولسا، ونىڭ قاي ساتىسى؟ وسى قالپىندا تۇرا بەرمەك پە؟ الدە كەلەسi ساتىسىنا كوشەمiز بە؟ كەلەسi ساتىسى بولسا، ول قانداي بولۋ كەرەك؟ ەندi وسى سۇراقتارعا ساياساتتانۋشى عالىمدار، ساياساتكەر-قوعام قايراتكەرلەرi, فيلوسوفتار جاۋاپ بەرۋلەرi كەرەك ەمەس پە! ولاردىڭ ءۇنسiز جاتقاندارى قالاي؟ ءباسپاسوز بەتتەرiندە وسى ماسەلەلەر جونiندە پiكiر ايتىستار ورiستەمەسە، قوعام ورگە باسا الا ما؟
ەلiمiزدە بۇگiنگi قالىپتاسقان قوعام - اۋىزشا ايتىلىپ جۇرگەندەي، جابايى كاپيتاليزم. كاپيتاليزمنiڭ قازiرگi جابايى تۇرiنەن ونىڭ وركەندەگەن، ادامي پiشiندi ساتىسىنا قاشان كوشەمiز، وعان جەتۋگە نەشە جىل كەرەك؟ الدە ونىڭ وسى ساتىسىندا وتىرا بەرەمiز بە؟ ەگەر ونى وركەندەتەر بولساق، قالاي وركەندەتەمiز، قالاي وڭدايمىز؟ قانداي تۇزەتۋلەر ەنگiزەمiز؟ قاراپايىم حالىقتى قاناي بەرۋدi قالاي توقتاتامىز؟ ونىڭ قانداي جولى، مۇمكiندiكتەرi بار؟ سوتسياليستiك پرينتسيپتەردiڭ بارiنەن بiردەي باس تارتىپ مانسۇقتاماي، وتكەننiڭ بارiنەن بەزبەي ماڭگiلiك قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك ەمەس پە!؟
مiنە، وسى سۇراقتار مەن ماسەلەلەر جونiندە كەڭ كولەمدە سالماقتى عىلىمي-تەوريالىق ديسكۋسسيا اشۋىمىز كەرەك. سونىڭ مەزگiلi جەتتi. اشىعىن ايتايىق، قازiر عىلىمداردىڭ iشiندە ساياسي-ەكونوميا عىلىمى مەن الەۋمەتتانۋ، قوعامتانۋ عىلىمدارى توقىراۋعا ۇشىراپ تۇر دەۋگە بولادى. عالىمداردىڭ ۇندەرi شىقپايدى، ەندi ولاردىڭ ءوز ويلارىن ورتاعا سالۋلارىن سۇرايىق.
2. سوتسياليزمنەن باس تارتقانىمىز ءجون بە ەدI?
ەندi سوتسيولوگ جازۋشى رەتiندە جانە ادەبيەت سىنشىسى رەتiندە (ادەبيەت سىنشىسى - قوعام سىنشىسى دا) جوعارىدا ءوزiم كوتەرiپ قوزعاۋ سالىپ وتىرعان ماسەلەلەر توڭiرەگiندە ءوز-پايىمدارىمدى ورتاعا سالايىن. باسشىلارىمىز دا، باسقالارىمىز دا ەڭ الدىمەن باسى اشىق بiر شىندىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك. نارىقتىق ەكونوميكاعا بارار جولدى iزدەۋدە iزدەنiس تانىتپاي، قيىن ءتۇيiندi شەشۋدە باس اۋىرتىپ جاتپاي، سولتۇستiكتەگi كورشiدەن كوزسiز كوشiرiپ الا سالدىق. كوشiرۋدiڭ دە كوشiرۋi بار. ەگەر ەسەپتi دۇرىس شەشكەن ادامنان كەشiرسەك، وقاسى جوق. بiراق كورشi ەسەبiنiڭ بiرiنەن سوڭ بiرiن قاتە شىعارىپ، شاتىسىپ جاتقانىن كۇندە كوزبەن كورiپ وتىرىپ كوشiردiك-اۋ. قانداي وكiنiش، قانداي بiلمەستiك!
ال iرگەمiزدە نارىقتىق ەكونوميكاعا بiزدەن ون جىل بۇرىن كiرiسiپ جانە ءساتتi قادام جاساپ، شارۋاسىن تۇزەپ العان سوتسياليستiك ەل - ۇلى قىتاي تۇردى. ولار سوتسياليزمنەن باس تارتپاي، كاپيتاليزمنiڭ ميلليوندارى مەن ميللياردتارىنا كوزدەرiن ساتىپ قىزىقپاي، قىتايلىق جول دەپ اتالىپ، الەم تانىپ مويىنداعان سارا جول سالدى. سوتسياليزم بەسجىلدىقتارىندا قول جەتكەن قۇندىلىقتاردى، سوتسياليستiك سانانىڭ اسا باعالى بايلىقتارىن باتىستىڭ كوزدi ارباعان جىلتىراقتارىنا ايىرباستامادى; سوتسياليزمدi ساتپادى. ونى بiز سياقتى قولدان قيراتىپ تالقانداماي، جەتiلدiرۋدiڭ، كەمشiلiكتەرiن تۇزەۋدiڭ، جاقسارتۋدىڭ امالىن تاپتى.
<!--pagebreak-->
قىتايلىقتار سوتسياليزمدi نەگە ساتپادى؟ ونىڭ نەسiنە قىزىعىپ قيماي، كاپيتاليزمگە ايىرباستاماي وتىر؟ ماسەلەنiڭ ءمانi وسىندا. ولار سوتسياليزمنiڭ نەسiمەن قىمبات ەكەنiن بiلە بiلدi, ايىرا بiلدi. بiر ميللياردتان استام حالقى بار قىتاي ءۇشiن سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمنiڭ قايسىسى تيiمدi ەكەنiن اقىلعا سالىپ، دۇرىس شەشiمگە كەلدi.
قازiرگi كاپيتاليزم ماتەريالدىق بايلىعىمەن قۇندى، ال سوتسياليزم ساناداعى بايلىعىمەن باعالى. ول بايلىق - قاۋىمشىلدىق، قوعامشىلدىق، اسا بايۋدى مۇرات تۇتپايتىن قاناعاتشىلدىق، قاراپايىمدىلىق قاسيەتتەر. سوتسياليزمدە سانادا عانا ەمەس، ماتەريالدىق تۇرمىستا دا ارتىقشىلىق بار. ول ارتىقشىلىق - "قوعامداعى بارشا ادام مۇقتاجسىز ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن، ەشكiمدە دە شامادان تىس بايلىق بولماۋى كەرەك", دەگەن جان جاك رۋسسو تەڭدiگiنiڭ تۇرمىستا جۇزەگە اسۋى; ەرتەڭگi كۇنگە الاڭداماۋشىلىق; iشەر اس، كيەر كيiمنiڭ ارزاندىعى، جۇمىسسىزدىقتىڭ بولماۋى; بايلىق پەن كەدەيلiكتiڭ ارا قاشىقتىعىنىڭ تىم الشاق ەمەستiگi. مىسالى، بiزدە كسرو-دا مينيسترلەردiڭ جالاقىسى 400-450 سوم شاماسىندا بولسا، وزگەلەردiڭ ورتا ەڭبەكاقىسى 120-160 سوم مولشەرiندە بولدى. تiپتi, تۇرمىستىڭ ارزاندىعى سونداي، 80-100 سوم تومەن جالاقىمەن ادامدار كوشتەن قالماي، تاماعى توق، كويلەگi كوك عۇمىر كەشتi. امەريكا جانە باتىس ەلدەرiندە مۇلدەم باسپاناسىز، كوشەدە تۇنەپ جۇرەتiن ادامدار بولادى دەگەنگە سەنەر-سەنبەسiمiزدi بiلمەي كۇلەتiنبiز. بۇگiندە سول بومجدار قالالارىمىزدىڭ بارiندە قاپتاپ كەتتi. جەسiر ايەلدەر، جالعىز باستى انالار بالالارىن كەم قىلماي باعىپ-قاعىپ ءوسiرiپ، وقىتىپ، قاتارعا قوسىپ جاتتى. بۇل كەشەگi كۇننiڭ شىندىعى. كەشە بولعاندا دا كۇنi كەشەگi 1970 - 90 جىلداردىڭ شىندىعى.
قىتايلىقتاردىڭ دانالىقتارى سول - ءوز باقتارىن باسقا تەپپەي، باعالاي بiلدi. باسقا جولعا تۇسسە ەلدە حاوس ورنايتىنىن، ميلليونەرلەر بولامىز دەپ ءجۇرiپ قايىرشىلىققا ۇشىراپ قالاتىندىقتارىن سەزدi. ات توبەلiندەي ادامداردىڭ ميلليونەر بولعانىنان، جالپى حالىقتىڭ رۋسسو تەڭدiگiمەن قوڭىرقاي بولسا دا، قامسىز عۇمىر كەشكەنi الدەقايدا ارتىق دەپ سانادى. تۇرمىستاعى بايلىق الدامشى، ساناداعى بايلىق ناعىز باياندى بايلىق ەكەنiن بiلدi. ءسويتiپ دانا حالىق دانالىعىن iستەدi. ءتاڭiر دە ولارعا بولىسىپ، دەن سياو پين سياقتى دانانى ماو تىرناعىنان امان ساقتاپ، سىيعا تارتتى.
سوتسياليزم جۇك تيەلگەن سوستاۆ دەسەك، بiز سوعان وسى ۋاقىتقا دەيiن پاروۆوز جەگiپ، ءجۇرiسiن تەجەپ كەلدiك، ءسويتiپ توقىراۋعا ۇشىرادىق. پاروۆوزىمىز - جالاقى تەڭگەرمەشiلiگi مەن باستاماشىل-جاڭاشىلداردى قولداۋ ورنىنا قۋعىن - سۇرگiنگە ۇشىراتىپ، قىسىمشىلىق كورسەتۋ ەدi. سوتسياليزمنiڭ العا جىلجۋىن وسى ەكi فاكتور قاتتى تەجەدi, اياعىن العا باستىرماي قويدى. تiپتi, "ينيتسياتيۆا - ناكازۋەما" دەگەن ماتەل پايدا بودى. سول سەبەپتi ادامدار جاڭاشىل بولىپ، سۋىرىلىپ العا ءتۇسiپ، جانىن ورتاعا سالىپ جۇمىس iستەۋگە ىنتالى بولمادى. ەڭبەككەرلەر ورتاشا ەڭبەك ەتiپ، ورتاشا جالاقى الىپ جان قيناماي جۇرگەندi ءجون كوردi. جاڭاشىلدار مەن ونەرتاپقىشتاردىڭ باستامالارى مەن تەحنيكالىق جاڭالىقتارى ەلەنبەگەندiكتەن، تەحنولوگيا باتىستان كوپ ارتتا قالدى، ەڭبەك ونiمدiلiگi تومەن بولدى.
بiراق بۇل سوتسياليزمنiڭ كەمشiلiگi ەمەس، مەملەكەت پەن ۇكiمەت باسشىلارىنىڭ بiلمەستiگi ەمەس پە. ەگەر بiزدەگi ەڭبەكاقىداعى تەڭگەرمەشiلدiكتi باتىستاعى كاپيتاليستiك قوعامدا قولدانسا، ءسوز جوق، ولار دا كوپ ۇزاماي توقىراۋعا ۇشىراعان بولار ەدi. ەندەشە سوتسياليزمنiڭ "اركiمنiڭ ەڭبەگiنە قاراي" دەگەن باستى پرينتسيپiنە مۇلدەم ساي كەلمەيتiن، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ۇكiمەت باسقارۋداعى جiبەرگەن ورەسكەل تەڭگەرمەشiلiك قاتەسi ءۇشiن سوتسياليزمدi سوتقا تارتىپ، دارعا اسۋعا بولا ما؟
بiزدەگi سوتسياليستiك ەكونوميكا مەن باتىستاعى كاپيتاليستiك ەكونوميكانىڭ بەيبiت جارىسىندا كاپيتاليستەر وزىپ كەتسە، ونىڭ سەبەبi سوتسياليستiك جۇيەنiڭ جاماندىعىنان، ءومiر سۇرۋگە قابiلەتسiزدiگiنەن ەمەس-تi. نەگiزگi كiنا توقىراۋ جىلدارىنىڭ توعىشار باسشىلارىندا، سولاردىڭ سولاقاي باسقارۋ ادiسiندە ەدi. سوتسياليستiك جۇيەنi ەمەس، سول جۇيەنiڭ اياعىنا تەجەۋ-ورالعى بولعان، ونىڭ iلگەرi باسقان اياعىن كەرi تارتىپ جۇرگەن باسقارۋ جۇيەسiن رەفورمالاپ وزگەرتۋ، جەتiلدiرۋ كەرەك-تi.
كسرو باسشىلارى الدىمەن وزدەرi يدەيالىق جانە مورالدىق توقىراۋعا ۇشىرادى. استامشىلىق دەرتiنە شالدىقتى. ەسكi گۆارديا سول اۋرۋلارىنان اقىرى ايىعا الماي كەتتi. برەجنەۆ پەن چەرنەنكو ەلدi الجىعانشا باسقاردى. ولار سوتسياليزمدi iس جۇزiندە كەمەلدەندiرۋ ورنىنا ءسوز جۇزiندە عانا "كەمەلدەندiردi". شامالارى سوعان عانا جەتتi...
ۇكiمەت باسىنا سەكسەندەگi سەلكiلدەگەندەر ورنىنا ەر جاسىنداعى م.گورباچەۆ كومانداسى كەلدi. ولار سوتسياليزمدi ءسوز جۇزiندە عانا ەمەس، iس جۇزiندە كەمەلدەندiرۋگە شىن نيەتتەرiمەن-اق كiرiستi. بiراق گورباچەۆتiڭ بار اقىل-ويى، بارلىق كۇش-جiگەرi سىرتقى ساياساتقا جۇمسالدى. وندا بۇكiل الەم مويىنداعان تاماشا تابىستارعا جەتتi. اتوم اپاتىنىڭ الدىن الىپ، ادامزاتقا تىنىش ۇيقى سىيلادى. وسى ەڭبەگi ءۇشiن عانا ونىڭ بارلىق قاتەلiكتەرiن كەشiرiپ، كوزi تiرiسiندە ەسكەرتكiش ورناتۋعا بولادى.
الايدا، وكiنiشكە قاراي، گورباچەۆ كومانداسىنان ەلدiڭ قيسايعان ەكونوميكاسىن تۇزەپ، جاڭا جولعا سالاتىن، سوتسياليزمدi iس جۇزiندە جەتiلدiرiپ، كەمەلدەندiرە الاتىن iرi تۇلعالى بiر قايراتكەر شىقپادى. ە.گايدار، ا.ياۆلينسكي سياقتى جاس ەكونوميست-رەفورماتورلاردىڭ بار نازارى باتىستا بولدى. كەمەلدەنگەن كاپيتاليزمنiڭ سىرتقى كورiك-كەلبەتi, iشكi سالتاناتى، باي تۇرمىسى ولاردىڭ اقىل-ويىن ارباپ تاستاعان ەدi. كاپيتاليزم ءوزiنiڭ ءومiر جولىن باستاعان العاشقى ءجۇز جىلدىق كەزەڭiندە بۇگiنگi بiزدiڭ كۇيiمiزدەي كۇي كەشiپ، جابايى، تۇرپايى تۇردە بولعانىن ەشكiم ەسكەرمەدi. كوبiمiز ءۇشiن باتىس كاپيتاليزمi قازiرگi كۇيiندە دۇنيەگە كەلگەندەي بولىپ كورiندi. ەگەر سول جولعا تۇسسەك، بiزدە دە سونداي شالقىعان تۇرمىس ورناي قالاتىن سەكiلدەندi. كاپيتاليزمنiڭ جاقسىسىنان جامانى بۇرىن كەلەتiنiن بولجامداي المادىق.
افريكانىڭ ساۆاننالارىندا سۋ iزدەپ، بiر جەردەن ەكiنشi جەرگە كوشكەن بۇعى، مارال، ەلiكتەر سوڭىنان قالماي ارىستان، جولبارىس، گيەنا سياقتى جىرتقىشتار ەرەدi دە وتىرادى. بiزدە تiپتi كاپيتاليزم ورناماي جاتىپ، ونىڭ العاشقى كووپەراتيۆتەرi پايدا بولۋى مۇڭ ەكەن، "رەكەت" دەپ اتالاتىن سويقان سودىرلار قاپتاپ، تۇس-تۇستان، تاسا-تاسادان اندىزداپ شىعا كەلدi. جۇمىسسىزدىق، قىمباتشىلدىق، قايىرشىلىق، قاعىنعان قاراقشىلىق، بەتiمەن كەتكەن باعا، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ، زاڭداستىرىلعان الىپساتارلىق، الاياقتىق جولمەن بايۋ، قورلىق، زورلىق، حالىقتىڭ كوپشiلiگiنiڭ كۇرت كەدەيلەنۋi, الەۋمەتتiك تەڭسiزدiك، ادiلەتسiزدiك... تاعىسىن-تاعىلار قاپتادى.
ءسويتiپ، باقىتسىز كەڭەس ادامدارى تاعى دا تاعدىر تالكەگiنە ءتۇستi. بiر كەزدە جاپپاي كوللەكتيۆتەندiرۋ قانداي قۇرباندىقتارمەن جۇرگiزiلسە، بiزدەگi قايتا جەكەشەلەندiرۋ دە سونداي قۇرباندىقتارمەن جۇزەگە اسىرىلدى. وندا كۋلاكتار مەن بايلار تاپ رەتiندە جويىلىپ، بايلىقتارى كەدەيلەرگە تارتىپ اپەرiلدi. ال بۇل جولى كەرiسiنشە بولدى. ويلاپ وتىرساق، اقىلعا سىيمايتىن وراشولاق ساياسات جۇرگiزiلگەن ەكەن. الەمنiڭ التىدان بiر بولiگiن الىپ جاتقان الىپ ەلدە، ونىڭ قۇرامىنداعى 15 رەسپۋبليكادا 70 جىل ءومiر سۇرگەن قوعامدىق قۇرىلىس بۇتiندەي 180 گرادۋسقا وزگەرتiلدi. ونى وزگەرتكەندەر ياۆلينسكي، گايدار، چۋبايس سياقتى جاس تەورەتيك ەكونوميستەر. ولاردىڭ iستەرiنە ىزا بولعان سول كەزدەگi پارلامەنت سپيكەرi حاسبۋلاتوۆتىڭ بiر سوزiندە "بوقمۇرىندار" دەپ سوگiس ايتقانى بار.
سوندا سوتسياليستiك قوعامىمىزدىڭ ساياساتشىلارى، عالىمدارى قايدا قالعان؟ تiپتi, جان ءتاسiلiم الدىندا تۇياق سەرپۋگە دە جاراماعاندارى ما؟ جاريالىلىق زامانى ورناپ، ءباسپاسوز بوستاندىق العان كەزدە ەلiمiزدە سوتسياليزمدi جويىپ، كاپيتاليستiك قوعامدى قايتا ورناتۋدىڭ ورىندى-ورىنسىزدىعى جونiندە ەشكiمنiڭ جاق اشپاي، ايتىس-پiكiر بولماعانى قالاي؟ توقىراۋ جىلدارىنىڭ ساياسي سانانى، عىلىمي اقىل-ويدى دا تۇساپ، باس كوتەرتپەي تۇرالاتىپ تاستاعانى ما؟ ايتپەسە، 70 جىل ءوزiمiز ءومiر سۇرگەن سوتسياليستiك قوعام كەڭەس ادامدارىنا تۇك بەرمەدi دەپ، ءبارiن جوققا شىعارىپ، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋiمiز ءجون بە، ادiلدiك پە؟
شىنىندا، سوتسياليستiك قوعامىمىزدىڭ ايىبى تولىق دالەلدەنبەدi.
ۇكiم ادiلەتسiز شىعارىلدى. سوتسياليزم ورناتۋ بارىسىندا ونىڭ نەگiزگi قاعيدالارى ساقتالدى ما؟
- ساقتالماسا، سوتسياليزمنiڭ قانداي پرينتسيپتەرi قالاي بۇزىلدى؟ قاي كەزدە، كiم بۇزدى؟
- ەگەر سوتسياليزم پرينتسيپتەرi بiلمەستiكپەن نەمەسە قاساقانا بۇزىلسا، وعان سوتسياليزم ايىپتى ما؟
- بiزدiڭ ەلدە دەموكراتيا بولمادى. بiراق سوتسياليزم مەن دەموكراتيا سىيىسپايدى، بiر-بiرiنە جات دەپ كiم ايتىپتى؟
- سوتسياليزمدە جاريالىلىق، ءباسپاسوز بوستاندىعى بولمايدى دەپ قاي جەردە جازىلىپتى؟
- سوتسياليزمنەن نارىققا اپاراتىن جولدى iزدەپ، تالپىنىس جاسادىق پا؟
- كووپەراتيۆتەر مەن جەكە كاسiپورىندار يەلەرiنiڭ نە iستەيمiن، قالاي iستەيمiن دەسە دە ءوز ەرiكتەرiندە. ال سونداي قۇقىقتى مەملەكەتتiك زاۆود-فابريكالار مەن كولحوز-سوۆحوزداردىڭ ديرەكتورلارى مەن باسقارمالارىنا بەرiپ كوردiك پە؟
سوتسياليزمدi سوتتاپ، ونى ءولiم جازاسىنا بۇيىرماس بۇرىن، جوعارىداعى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ كەرەك ەدi. جاريالىلىقتى جاريالاي وتىرىپ، ونداي اشىق سوت پروتسەسi بولعان جوق. جانە سوتسياليزمدi سىرتتاي، جاسىرىن سوتتاپ ۇكiم شىعاردى. ادەتتە قوعامعا قۇرىلعان سوتتى زاڭگەرلەر، ساياساتتانۋشىلار، ساياساتشىلار جۇرگiزەر ەدi. ال بiزدە سوتتى قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىنان حابارى جوق، شالا بiلiمدi ەكونوميستەر جۇرگiزدi.
"ات شاپپايدى، باپ شابادى". ەگەر دۇرىس باپتالماي، تەرi الىنباي، جاراتىلماي قوسىلعان ات بايگەدە وزىپ كەلمەسە، وعان ات كiنالi مە، الدە يەسi كiنالi مە؟ بiزدiڭ ەلiمiزدەگi سوتسياليزم دە سونداي بابى بولماعان ات سەكiلدi. ونى 70 جىل بويى كiم مiنبەدi?! لەنيننەن كەيiن ونى وتىز جىل بويى ەتiكشi مiنiپ، ابدەن جاۋىر قىلدى. ات ەمەس جەر بەتiندەگi بۇكiل ادامزاتتىڭ زارەسiن ۇشىراتىن، ۇيقىسىنان شوشىتىپ وياتاتىن قۇبىجىققا اينالدىردى. ودان كەيiن شاحتەر مiنiپ، بiراز جاۋىرىن جازىپ، جارالارىن ەمدەپ بايگەگە قايتا قوسپاقشى بولدى. قايتا بۇرىنعىدان دا بەتەر سيقىن بۇزدى. قىسقاسى، ساكەن سيپاتتاعان "قىزىل اتقا" مiنبەگەن ادام قالمادى. وكiنiشكە قاراي، iشتەرiنەن اقانداي بiر اتبەگi شىقپادى. "ەر ارىسا - ارۋاق، ات ارىسا - تۋلاق". اقىرى، مiنە، ءتورت اياعىنان تۇرالاتىپ، كوتەرەم ەتiپ تاستادى.
سوتسياليزمدi بۇلايشا جەرلەۋگە مورالدىق قاقىمىز جوق-تى. حالىقپەن عانا ەمەس، تiپتi, ادامزاتپەن اقىلداسۋىمىز، الەمدiك پiكiر-ايتىس وتكiزۋiمiز كەرەك ەدi. نەگە دەسەڭiز، قانشا كەمشiلiگi, جەتiمسiزدiگi بولعانىمەن، بiز قۇرعان سوتسياليزم بۇكiل ادامزاتقا ورتاق-تى. ويتكەنi, سوتسياليستiك قوعام سوناۋ سوكرات، پلاتون زامانىنان بەرگi ادامزاتتىڭ مىڭ-مىڭ جىلدىق اسىل ارمانى، تاريح انانىڭ، ۋاقىتتىڭ پەرزەنتi بولاتىن. ول بiر ەلدە عانا ەمەس، جارتى الەمگە قانات جايدى. سوتسياليستiك لاگەر ەلدەرi كسرو-داعى 15 رەسپۋبليكامەن قوسىپ ەسەپتەگەندە وتىزعا جۋىقتادى. قازiر دە قىتاي، كۋبا، البانيا، سولتۇستiك كورەيا، ۆەتنام بiز سياقتى سوتسياليزمنەن مۇلدەم باس تارتقان جوق. ونى جەتiلدiرۋدiڭ، دامىتۋدىڭ جولدارىن iزدەستiرۋدە. قىتاي ول جولدى تاپتى دا.
سوتسياليزمنiڭ ەڭ باستى تۇرمىستىق پرينتسيپتەرiنiڭ بiرiن جان جاك رۋسسو ايتىپ كەتكەنiن جوعارىدا كەلتiردiك. رۋسسونىڭ بۇل ويىنىڭ جۇزەگە اسۋى فەودالدىق قوعامدا قانداي مۇمكiن بولماعان بولسا، كاپيتاليستiك قوعامدا دا سونشالىقتى مۇمكiن ەمەس. بۇل تۇرمىس پرينتسيپiنiڭ تەك سوتسياليستiك قوعامدا عانا مۇمكiن بولىپ، بiرشاما جۇزەگە اسقانى بەلگiلi. كەڭەس حالقى، اسiرەسە، 1960-1990 جىلدار ارالىعىندا، وتىز جىل بويى تۇرمىس تاۋقىمەتiن تارتپاي، تارشىلىق كورمەي توقشىلىقتا، بارشىلىقتا ءومiر ءسۇردi. تاماق توق، كويلەك كوك بولدى. ەكi ءۇيدiڭ بiرiندە اۆتوماشينا بولماسا الۋعا قارجى تاپپاعاندىقتان ەمەس، اۆتوزاۆودتار جەتكiلiكتi ەتiپ شىعارىپ ۇلگەرە الماي جاتتى. اۆتوماشيناعا دەگەن كەزەگiن جۇرت جىلدار بويى كۇتەتiن. اۆتوماشينادان بۇرىن بiزدەگi ەڭ قيىن تۇرعىن ءۇي پروبلەماسى بولدى. دەگەنمەن، ول ماسەلە دە كەزەگiمەن شەشiلiپ جاتاتىن-دى. قىسقاسى، جان جاك رۋسسو ايتقانداي بiزدە قاجەتتi نارسەلەر جەتكiلiكتi ەدi. ال اۆتوماشينالار مەن اسىل جيھازداردى ءسان-سالتاناتقا جاتقىزسا دا بولار. توماس موردىڭ يدەالدى قوعامىندا ادامدار ءسان-سالتانات، بايلىق قۋمايدى. ادامنىڭ كۇندەلiكتi تۇرمىسىنا ونشا قاجەتi شامالى، ولارسىز دا ۋايىم-قايعىسىز ءومiر سۇرۋگە بولاتىن ماقتانشاقتىق، سالتاناتتىق قانا قىزمەت اتقاراتىن ارتىق زاتتار مەن بۇيىمدار شىعارۋعا تىرىسپايدى. سوعان كەتەتiن ۋاقىتتى ونەرگە، عىلىمعا، ماعىنالى دەمالىسقا، جان مەن ءتاندi جەتiلدiرۋگە، شىنىقتىرۋعا جۇمساعاندى ءجون دەپ بiلەدi. ولار ادامنىڭ دۇنيەگە كەلiپ، جارالعانداعى نەگiزگi ماقسات-مۇراتى ماتەريالدىق يگiلiكتەردi كوپ ءوندiرiپ، جيناپ، سولاردى قىزىقتاپ وتىرۋ ەمەس دەپ ەسەپتەيدi.
ساناعا سالىپ سالماقتاپ، اقىلعا سالىپ ويلاپ وتىرساق نەتكەن دانىشپاندىق، دانالىق پiكiرلەر. شىنىندا ادامنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىندا دۇنيە-مۇلiككە قازiرگiدەي سونشاما قىزىعىپ، قۇنىعىپ، سولاردى وندiرۋگە، جاساۋعا، تابۋعا التىن ۋاقىتتاردى سارپ ەتۋدiڭ قاجەتi بار ما؟ ءوندiرiس تاۋارلارى دۇكەندەرiنە كiرسەڭiز قانشاما ومiرگە، تۇرمىسقا قاجەتi شامالى زاتتاردىڭ شىعارىلىپ سىقاپ تۇرعانىن كورەسiز. ولاردى وندiرۋگە قانشاما شيكiزاتتار، ادامداردىڭ قانشاما قىمبات ۋاقىتى، ساتىپ الۋعا قانشاما قارجى بوسقا جۇمسالىپ جاتادى دەسەڭiزشi! قىسقاسى، قازiرگi ادامدار ءوز ومiرلەرiن وزدەرi كۇردەلەندiرiپ، ءوز تۇرمىستارىن وزدەرi قيىنداتىپ جiبەرiپ وتىر. كيiمگە دە، اشەكەي-ۇشەكەيلەرگە دە تويىمىمىز جوق. ءسان-سالتاناتقا، دۇنيەگە تويىمسىزدىق، اسiرەسە كاپيتاليستiك قوعامعا ءتان قاسيەت. كاپيتاليزمنiڭ ومiرلiك باستى پرينتسيپi - جان تالاسا بايۋ. جانە بايىعان ۇستiنە باي بەرۋ. كاپيتاليستەر بۇگiن ميلليونەر بولسا، ەرتەڭ ميللياردەر بولۋدى اڭسايدى. ال بiر ادامعا، بiر جانۇياعا سونشاما شەكسiز بايلىقتىڭ كەرەگi, قاجەتi قانشا؟ ەرتەڭ سونىڭ بiرiن دە كورiنە بiرگە اكەتە المايدى. جان جاك رۋسسو سول سەبەپتi دە قوعامداعى بارشا ادام مۇقتاجسىز ءومiر ءسۇرۋi ءۇشiن ەشكiمدە دە شامادان تىس بايلىق بولماۋى كەرەك دەيدi.
بiزدiڭ ەلiمiزدە ورناعان سوتسياليستiك قوعامدا وسى پرينتسيپ جۇزەگە استى دەپ ايتا الساق كەرەك. راس، قاراپايىم حالىققا قاراعاندا، ۇكiمەت باسشىلارى، مينيسترلەر، باسقا دا باستىقتار الدەقايدا جاقسى، اۋقاتتى تۇردى. بiراق كاپيتاليستەر سياقتى ۇشاقتارى، جەكە اقجەلكەن كەمەلەرi, شەكتەن تىس بايلىقتارى، كاسسالاردا ميلليونداعان سوم اقشالارى بولعان جوق. كەڭەس ادامدارىنىڭ بويىندا قاناعاتشىلدىق پسيحولوگيا قالىپتاستى. قانشا دەگەنمەن، كوممۋنيستiك تاربيە دەپ اتالعان 70 جىلدىق ۇگiت-ناسيحات اسەر ەتiپ، ادامدار بايۋدى مۇرات تۇتپادى. ۇجىمشىلدىق، قوعامشىلدىق اسىل قاسيەتتەر كەڭەس ادامدارىنىڭ قانىنا سiڭدi.
مiنە، بۇلاردى سوتسياليزمنiڭ جەمiسi, الەۋمەتتiك تابىسى ەمەس دەپ جوققا شىعارۋعا بولا ما؟ بولمايدى.
كاپيتاليستiك سانا مەن سوتسياليستiك سانانىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ادامزات ءوزiنiڭ تاريحي دامۋىندا ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋiر قاۋىمشىلدىق سانا بيلەيتiن تۇرمىستا - رۋسسو تەڭدiگi, ومiردە - الەۋمەتتiك ادiلدiك ورنايتىن قوعام قۇرادى. ول قوعام قالاي اتالادى، ماسەلە وندا ەمەس. جەر قويناۋىنداعى تابيعات بايلىقتارىنىڭ شەكتەۋلiلiگi, ولاردىڭ قازiرگi ءراسۋا بولىپ، جىلدار وتكەن سايىن ازايىپ جاتقانى، تiپتi, بارا-بارا تاۋسىلاتىنى كاپيتاليستiك سانامەن ماڭگi ءومiر سۇرۋگە مۇمكiندiك بەرمەيدi. ال كاپيتاليستiك سانا ازشىلىقتىڭ ميللياردتارى مەن ميلليوندارىن كوپشiلiكپەن بەيبiتشiلiكپەن بولiسۋگە جiبەرمەيدi. ءسويتiپ بiرشاما ۋاقىت تىنىشتىقتا بەيبiت ءومiر سۇرگەن ەكi سانا قايتادان اقىرعى ايقاسقا شىعادى. ادامزات بولاشاعى قاۋىمشىلدىق سانا بيلەيتiن، رۋسسو تەڭدiگi ورنايتىن قوعام دەسەك، وعان قازiرگi قالىپتاسقان كاپيتاليستiك سانا مەن سوتسياليستiك سانانىڭ قايسىسىنان توتە جول شىعاتىنى وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi. ولاي بولسا، سول قازاقتىڭ تابيعاتىندا بۇرىننان بار قاۋىمشىلدىق سوتسياليستiك سانانى جويىپ، باسىمىزعا قايتادان كاپيتاليستiك سانانى سiڭiرiپ بۇزىلۋىمىزدىڭ، ورتا جولدان كەرi ورالۋىمىزدىڭ ءجونi قايسى؟ سوتسياليستiك سانانى وشiرۋگە دە، ولتiرۋگە دە تيiستi ەمەسپiز. وعان ۋاقىتشا تىيىم سالۋعا بولار، بiراق ونى جويۋ، ادامزاتقا ۇمىتتىرۋ مۇمكiن ەمەس.
قازاقستاندا بiر مىڭنان استام عىلىم دوكتورلارى بار ەكەن. ولاردىڭ iشiندە يدەولوگ ساياساتشىلار، پوليتولوگتار، سوتسيولوگتار، فيلوسوفتار از ەمەس ەكەنi انىق. ادامزات ساناسى مەن قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىقتارى نەگiزiندە بولاشاقتى بولجامداۋعا، مىناۋ اۋمالى-توكپەلi كەزەڭدەگi ساياساتقا سول عالىمدارىمىزدان ات سالىسپاي، ءوز كوزقاراستارىن بiلدiرمەي ءۇنسiز جاتقان سالعىرتتىقتارى، پرينتسيپسiزدiكتەرi تۇسiنiكسiز. ولاردىڭ جان داۋىستارى شىعاتىن كەزەڭگە كەلدiك، بiراق جاي داۋىستارى دا شىقپايدى.
قازاقستان تاۋەلسiزدiك الىپ جەكە مەملەكەت بولعاندا، قوعامدىق ويدىڭ ۇيىقتاپ جاتقانى قالاي؟ الدىمىزدا سان تاراۋ جول جاتىر. ەۆروپالىق، قىتايلىق، تۇرiكتiك، يسلامدىق، تاعى باسقا تارام-تارام جولداردىڭ قايسىسىن تاڭدايمىز؟ قايسىسىنا تۇسكەنiمiز ءجون؟ الدە تەك بiرەۋiنە عانا ءتۇسiپ كەتپەي، ارقايسىسىنىڭ جاقسىلىقتارىن iرiكتەپ، سۇرىپتاپ الىپ قورىتىپ، "قازاقستاندىق جول" اتالاتىن جاڭا جول سالامىز با؟
كاپيتاليزمدi قازاققا كۇشتەپ تانىپ ۇلتىمىزعا ۇلكەن ورنى تولماس تاريحي زور قيانات جاسالدى. كاپيتاليزم قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىمەن قابىسپايدى. قازاق - تابيعاتىنان كوپشiل، قاۋىمشىل حالىق. تۋعان حالقىمىزدىڭ قۇداي بەرگەن دارحاندىق قاسيەتiن قولدان قۇرتىپ -جويىپ، تابيعاتىن وزگەرتiپ، وعان باتىس پسيحولوگياسىن جاپسىرىپ جاتىرمىز. سونىڭ سالدارىنان قازاقتار ءوزiمiزدi ءوزiمiز تانۋدان قالىپ بارامىز.
بۇلاردى بىلاي قويعاندا، سوتسياليزم ء"وزiم تۋعىزدىم، ءوزiم ولتiرەمiن" دەپ تاراس بۋلبا ايتقانداي، بiزدiڭ ەلدiڭ عانا مەنشiگi ەمەس-تi. سوتسياليزم - جەر ۇستiندەگi بارشا ادامزات مەنشiگi, تاريح پەرزەنتi. سوتسياليزم يدەياسىنىڭ اۆتورى ۋتوپيست سوتسياليستەر مەن ماركس، ەنگەلس، لەنيندەر عانا ەمەس. سوتسياليزم يدەياسى ارۋاقىتتا ادiلدiك iزدەۋمەن، اڭساۋمەن جۇرەتiن ادامزاتتىڭ وزiمەن بiرگە مىڭ-مىڭداعان جىلدار بويى ماڭگi بiرگە جاساسىپ كەلەدi.
كوز الدىمىزدا تاريحي قىلمىس جاسالدى. اتالارىمىز بەن انالارىمىز قاندارىن توگiپ كۇرەسiپ دۇنيەگە اكەلگەن، ايالاپ، الپەشتەپ ءوسiرiپ جەتكiزگەن پەرزەنتiن بۇگiنگi ۇرپاق اسقان قاتىگەزدiكپەن ولiمگە قيىپ وتىرمىز.
ادامزات تاريحى الدىندا بiزدiڭ بiر عانا، جالعىز عانا قۇقىمىز بار-دى. ول سوتسياليزمدi تەك جەتiلدiرۋ; كەمەلiنە كەلتiرە الماساق تا كەلەسi ۇرپاققا جاقسارتىپ جەتكiزۋ. ونى سوتتاپ قۇرتۋعا بiزدiڭ ەش قاقىمىز جوق-تى.
قىتايلىقتار ماودان قۇتىلعاننان كەيiن سوتسياليزمدi جەتiلدiرۋدiڭ تەتiكتەرiن تەز تاۋىپ، وعان نە كەدەرگi بولىپ وتىرعانىن سەزە قويدى. جەردi شارۋالارعا ارەنداعا ۇلەستiرiپ بەردi. ءوندiرiس سالالارى مەن ونەركاسiپتە، ساۋدادا ينيتسياتيۆاعا ەركiندiك بەرiپ، جالاقى تەڭگەرمەشiلiگiن جويدى. قالادا دا، دالادا دا مەملەكەتتiك باقىلاۋدى قولدان شىعارماي، ەشكiمدi اۋا جايىلتپادى; باعانى بەتiمەن جiبەرمەدi.
مەملەكەتتiك باقىلاۋ، باعانى بەتiمەن جiبەرمەۋ دەگەنiمiز - ەشكiمگە ەركiندiك بەرمەۋ دەگەن ءسوز ەمەس، iشكi ەكونوميكادا ءوز حالقىڭدى ءوزiڭ توناماۋ، الىپساتار الاياقتارعا توناتتىرماۋ دەگەن ءسوز. ال پولشا مەن رەسەيدiڭ، ەلتسيننiڭ سوڭىنان ەلپiلدەپ ەرگەن قازاقستانداعى ەس تاندىرۋ تەراپياسى، جەكەشەلەندiرۋ مەن بەتiمەن كەتكەن باعا حالىقتى شىن مانiندە ەسiنەن تاندىرىپ ەسەڭگiرەتiپ تاستادى. ءسويتiپ جوعارىدا جازعانىمىزداي، قاراپايىم حالىق ەكi جاقتى، ءۇش جاقتى، تiپتi جان-جاقتى قاناۋعا ۇشىرادى. ءالi دە ۇشىراپ وتىر.
تۇيiندەي كەلگەندە، جوعارىدا كوتەرiلگەن ماسەلەلەر مەن قويىلعان ساۋال-سۇراقتار بويىنشا جوعارى دەڭگەيدە، كەڭ كولەمدە عىلىمي-تەوريالىق ديسكۋسسيا اشايىق; قوعامدىق قۇرىلىستاردىڭ ساتىلارى، سول قوعامدى، مەملەكەتتi باسقارۋشىلاردىڭ قوعام مۇشەلەرi الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiكتەرi مەن مiندەتتەرi, عىلىمي ويدىڭ قازiرگi حالi جونiندەگi پiكiر-پايىمدارىمىزدى ورتاعا سالايىق دەمەكپiز.
جۇما-نازار سومجۇرەك، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi
"تۇركىستان" گازەتى
