دەرەكتى اڭگىمە

...سوعىستىڭ تىنعانىنا ەكى جىلدان استى-اۋ دەيمىن. كۇزدە مەكتەپكە قابىلداناتىن جاسقا تولعان كەزىم. قۇرداستارىم ومىربەك، تولىش، اقباي، ايعارا، جارىلقاسىن، مەدەۋباي، ابىلعازى، سمادين، قىزاي، قالقامان، بەكتۇرسىن ءبارىمىز: «الاقاي، بيىل مەكتەپكە بارامىز»، – دەپ قۋانىپ ءجۇرمىز. كەشە ويىننىڭ قىزىعىمەن سىلەلەپ شارشاعان بولۋىم كەرەك، ۇيقىدان كەش تۇردىم. جازدىڭ قىسقا ءتۇنى عايىپ بولعان، دۇنيە جارىق جامىراپ كەتىپتى. توسەگىمنەن دۇنيەنىڭ كەزەكتى قىزىقتارىنان قۇر قالعانداي ۇشىپ تۇرسام، توردە يىقتاسىپ وتىرعان ەكى جىگىتكە اپام شاي قۇيىپ بەرىپ وتىر ەكەن. اققۇباسىن بىلەمىن، اۋىلداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ ديرەكتورى راحىش اعاي. ەكىنشىسىن تانىمايمىن – بوتەن كىسى. ەكەۋىنە سالەم بەردىم، اكەمنىڭ ۇيرەتكەنى بويىنشى اسسالاۋما اليكۇم دەپ. جۋىنىپ كەلىپ داستارحاننىڭ شەتىنە وتىردىم. بوتەن كىسى: «اتىڭ كىم، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟..» – دەپ مەنى «تەرگەي» باستادى. ايتىپ بەردىم. وعان دا قاناعات تۇتپاي «جەتى اتاڭدى ايت» دەدى. شۇبىرتتىم. ناعاشىلارىڭ كىم دەدى، ايتتىم. قاناعاتتاندى-اۋ دەيمىن: «و... و، ماعان ۇساعان ەكەنسىڭ، جامان جەزدەمە تارتىپ كەتپەي...» دەپ تۇلا بويى تۇگەل سەلكىلدەپ كۇلدى.

بۇل جىگىتتىڭ وتىرعانداعى بويى ماعان تۇرەگەلىپ تۇرعانداي كورىندى. اپاما ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىنىڭ جالعاسى بولۋ كەرەك: «...ءبىر ۋاقىتتا ەسىم كىرگەندەي بولدى، اينالاما سەر سالعانىمدا، مىنا قولىم اناداي جەردە شورشىپ جاتىر ەكەن، اپا! سودان شوشىندىم-اۋ دەيمىن، قايتادان تالىقسىپ كەتىپپىن...» دەپ ۇندەمەي تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. سوندا بايقادىم، ءبىر قولى جوق ەكەن. دەنەم تىتىركەنىپ كەتتى. سوعىستىڭ سۇمدىعىن كورىپ، قان كەشىپ كەلگەن راحىش اعاي دا كۇرسىندى. سوعىس قۇردىمىنا ءبىر انادان تۋعان ەكى ءىنىسى مەن ءۇش قاينىسىن بەرگەن قامكوڭىل اپام قايبىر جەتىسىپ ءجۇر، كوزىنىڭ جاسى قۇيىلىپ جۇرە بەردى...
تەڭىز تورىنەن ورالعان اكەم بالدىزدارىمەن اپاق-شاپاق بولىپ قالدى. انا بوتەن كىسى تۇرەگەلىپ اكەممەن قۇشاقتاسىپ امانداسقاندا بايقادىم، قۇداي بويدى بەرگەن-اق ەكەن، ءبىزدىڭ جامان قاقىرانىڭ توبەسىن تىرەپ تۇرا قالعانداي بولدى. قاپساعاي دەنەلى، سىلىڭعىر قارا، كەسكىنى سۇستى. سىڭار قولىمەن كوتەرگەندە، اكەمنىڭ اياعى جەردەن كوتەرىلىپ كەتتى.

اپام ىنىلەرىنە سەمىز جايىننىڭ سۇبەلىگىنەن قارما اسقان ەكەن، كوك ماي. دامدىلىگىنەن-اۋ دەيمىن، ەكەۋى تىڭقيىپ تويعانشا سىلقىتىپ سوقتى. ونىڭ ۇستىنە اكەم: «جاماننان جارتى اس قالادى بولماسىن. بەكىرە، قاياز، جايىن اۋعا كوپ تۇسە بەرمەيدى. سەندەرگە بۇيىرعان شىعار، الىڭدار. دۇيسەمنىڭ اپاي توستەرىنە ءبىر قازان قارما دەگەن نە تۇرادى...» دەپ كۇلىپ، ءازىل قاشىرىپ وتىردى (دۇيسەم تايپاسى – اكەمنىڭ قايىن جۇرتى).

كەتەردە ەكەۋى: «بيىل كۇز مەكتەپكە بارادى ەكەنسىڭ. مىناعان كىتاپ، داپتەر، بوياۋ، كارانداش ساتىپ ال» دەپ، قولىما اقشا ۇستاتتى. ارتتارىنان قاراپ تۇرعانىمدا كوزىم ءتۇستى، انا كىسىنىڭ ءبىر اياعىنىڭ دا كىناراتى بار ەكەن. سىلتىپ باسادى.
– اپا، انا كىسى بىزگە كىم بولادى؟ – دەدىم.
– ناعاشى اعاڭ بولادى.
– كىم دەگەن ناعاشىم؟
– مىرزالى دەگەن ناعاشىڭ.
– قايدان كەلگەن؟
– اۋاننان كەلگەن. ءجۇسىپ دەگەن ناعاشىڭنىڭ بالاسى. مىنداعى اعايىندارمەن ديدارلاسايىن، ۇلكەندەرىنە سالەم بەرەيىن دەپ كەلگەن عوي. اللا جانىنا جاماندىق بەرمەگەي دە... – دەپ، اپام اۋىر كۇرسىندى.
مەنىكى بىلسەم دەگەن كادىمگى ءسابي كوڭىل عوي. قۇلاعىم كۇڭگىرلەگەندەي مە: «...مىنا قولىم اناداي جەردە شورشىپ جاتىر ەكەن...». دەنەم تاعى دا تىتىركەنىپ قويا بەردى...

* * *

سونداعى سول ديدارلاسۋدان كەيىن ارادا جەتى جىل سۋداي اعىپ، جەلدەي ەسىپ وتە شىقتى. مەن كوكارال جەتىجىلدىق مەكتەبىن بەسكە ءبىتىردىم. جاسىم ون ءتورت جارىمدا. تامىزدىڭ سوڭعى اپتاسىندا اپام مەنى ءبىزدىڭ اۋىلدان الپىس شاقىرىمداي جەردەگى اۋانعا الىپ باردى. وقۋىمدى سونداعى ونجىلدىق مەكتەپتە جالعاستىرۋعا. اۋان اۋىلى كوكارال تۇبەگىنىڭ ەكىنشى كەسەباسىنا – كۇنباتىس بەتكەيگە قونىستاعان ەكەن. بۇل جەرگە تابانىم بىرىنشە رەت ءتيىپ تۇر. ەشكىمدى تانىمايمىن. اپامنىڭ توركىن جۇرتى – دۇيسەمدەر بۇل اۋىلدا دا بار ەكەن. مەنى ەرىتىپ ءجۇرىپ بارىمەن تانىستىرعاسىن اۋىلعا قايتىپ كەتتى.

اۋاندا وتكەن ءۇش جىل. مەن ورتا مەكتەپتى ويداعىداي ءبىتىردىم. ماقتانعانىم ەمەس، جاقسى وقىدىم. وسىنداعى كوبىرەك ۇيىرسەكتەگەنىم ءجۇسىپ اتامىزدىڭ ءۇيى بولدى. ءبىر سەبەپ: ۇمبەتىرزا دەگەن بالاسى مەنەن ءبىر كلاسس كەيىن وقىدى. ءبىر جاس كىشىلىگى بولعانىمەن سوقتالداي ءىرى، قاتارلاسىپ تۇرعاندا مەنىڭ جاسىم ودان كىشى سياقتى بولىپ كورىنەر ەدى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ءىش تارتامىز. دەمالىس كۇندەرى كەشكىلىك كەزدەسىپ تۇرامىز. مەندە رەتسىز ويىن دەگەن بولمايدى. جاتقان ءۇيىمنىڭ شارۋاسىنا كومەكتەسەمىن. ەكىنشى سەبەپ: باسقا ناعاشىلارىما قاراعاندا، بۇل ۇيدەن قاراعىم-شىراعىم، اينالايىندى كوپ ەسىتيمىن. ول ارينە كەڭ قولتىق، كەڭ پەيىل جۇسەكەمنىڭ ىقىلاسىنان عوي.

بالا بولسام دا بايقادىم جانە اكەمنىڭ قۇلاعىما قۇيىپ ايتۋىنان دا بولار، اكەسى ءجۇسىپ تە، بالاسى مىرزالى دا بۇلتى بار ادامدار ەكەن. اكەلى-بالالى ەكەۋىمەن كىم-كىمىڭ بولسا دا ساناسادى ەكەن. ارعى اتالارىنان بەرى ونگەن-وسكەن جانە اللانىڭ ىقىلاسىنان قۇر قالماعان اۋلەت. وتەۋلى – تاسىم ءبىر تۋعان. وتەۋلىدەن – جاقىپ، ودان نەمەرەسى مىرزالى. تاسىمنان – اجىعۇل، ودان مەنىڭ ناعاشى اتام دەمەسىن. ءبىر-بىرىمىزگە بوتەندىگىمىز جوق. بۇل اۋلەتتە سول ارعى قوڭىر اتالارىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءبىر دەگدارلىق بار.

ال مايدانگەر مىرزالى بولسا، اۋىل-ايماققا سىيلى بولعان اتا-بابالارىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن جارىق دۇنيەگە الا تۋعان-اۋ دەيمىن. جاعدايىنا قاراساڭىز، كادىمگى مايدان مۇگەدەگى. ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ءوزى «ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەك»، – دەپ قولىن قويىپ، ءمورىن باسىپ، قان مايداننىڭ قاساپحاناسىنان ەلگە قايتارعان. قول اناۋ، اياق اناۋ: جۇرگەندە سالماعىن ساۋ اياعىنا ءتۇسىرىپ جۇرەدى، تۇرسا دا سالماعىن سول ساۋ اياعىنا ءتۇسىرىپ تۇرادى. مىرزەكەڭ بىراق ون ەكى مۇشەسى ساپ-ساۋ كەيبىرەۋلەردىڭ قوساعى ەرىنە قاراسا، ەرى جەرگە قارايتىندار ساناتىنان ەمەس. ءبىتىم بولمىسى بولەك، كوپتىڭ ورتاسىندا كىسىنىڭ كوزىنە الدىمەن شالىنادى. مىرزەكەڭدى ساۋ ادامدارمەن سالىستىرعاندا، بۇكىل عۇمىرىن ەرلىكپەن وتكىزدى دەۋگە ابدەن بولادى. ونىڭ ءومىرى بەينەتكە تولى بولدى. سول سىڭار قولىمەن، سول جارالى اياعىمەن قيمىلداعاندا جويقىن ەدى. ءبىر كۇنى تام توبەسىنە سىڭار قولىمەن بالشىق اتىپ جاتقان ۇستىنەن ءتۇستىم. اۋزىم اڭقيىپ قاراپ قالىپپىن. قايراتى اتان تۇيەنى الىپ ۇراتىنداي ءابجىل قيمىلدايدى ەكەن.

ول كەزدە (حح عاسىر عوي، 50-جىلداردىڭ ەكىنشى كەزەڭى) جەردىڭ مويىنى قاشىقتىعىنان جانە بۇگىنگىدەي شۇبىرىپ جاتقان ماشينا دەگەن كولىكتىڭ جوق ەسەبى، تەڭىز تۇكپىرىنىڭ جاعالاي ىقتاسىن قۋىس-قولتىعىن پانالاپ وتىرعان بالىقشى اۋىلدارىنا اۋدان ورتالىعىنان كومىر جىبەرىپ تۇرۋ ۇردىسكە اينالا قويماعان. جەرگىلىكتى جۇرت وتىنعا نار قامىستى ارالاستىرىپ مالىنىڭ تەزەگى مەن جىڭعىل جاعادى. مىرزاكەڭنىڭ ىزىنەن ەرگەن قارا-قۇرالارى ءالى جاس. كومەككە جارايتىنى جالعىز ۇمبەتىرزا عانا. وڭ جاقتاعى اكەسىنىڭ، سول جاقتاعى ءوزىنىڭ ۇيىنەن كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەر ارىلمايدى. بۇل اۋلەت و باستان قوناقجاي، قازان-اياعى وتتان تۇسپەيدى. بۇل ىڭعايدا وتىن-سۋ ەكى ۇيگە دە كەرەك. اققۇمداعىداي ەمەس، اۋاننىڭ جەرىنەن تۇششى سۋ شىقپايدى. سوندىقتان، تۇرعىندار بالىق زاۋىتىنىڭ مۇزقالاسىنان شۇبىرىپ مۇز تاسيدى. ناعىز سۋى سورعالاعان اۋىر بەينەت. سورىققان شىنى مۇزدىڭ سۋى ءنارلى بولادى، اسقازانعا جاعىمدى. قىستا مالدارىن دا سول مۇزدىڭ سۋىمەن سۋارادى، مال ءىش تاستاماس ءۇشىن ايدىك قازاننىڭ استىنا ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ وت جاعىپ، جىلىتىپ بەرەدى. سونداي بەينەت. مىرزەكەڭ سوعىستان كەيىن قوسىلعان ۇلمەكەن جەڭگەمىزبەن ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن سەلبەسىپ ءجۇرىپ سونداي باتپان بەينەتتى كورۋدەي-اق كوردى.

مۇزقالا دەگەنىمىز جەردى قازىپ سالىنعان وتە تەرەڭ الاپ، ءىشى دالاداي، تۇيەلەر ەركىن جۇرەدى. توبەسى قالىڭ قىمتالعان، شىلدەدە كۇن قىزۋى وتپەيدى. ءىشىن ءتورتبۇرىشتاپ ويىپ العان قالىڭدىعى ەكى-ءۇش كەرەقارىس تەڭىز مۇزىمەن تولتىرادى. حالىقتىڭ ءارى اۋىز سۋى، ءارى جازدا بالىقتى سوندا توڭازىتىپ ساقتايدى. مۇزدى شانالارعا تيەپ اتان تۇيەلەرمەن تاسيدى. وتە اۋىر جۇمىس – مۇزقالانى كۇن جىلىعانشا تولتىرىپ ۇلگەرۋى كەرەك. جاتقان ءبىر جانتالاس. قىستا اۋان ەلى مۇزقالاسىن بارىنشا تولىق تولتىرىپ الماسا، كاتاستروفا دەگەنىڭىز سوندا بولادى. جۇمىسشى بەيباق سوندىقتان دا ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي جانتالاسادى.

جالپى ول كەزدەگى ادامداردى اللا ارىلماس بەينەتكە بولا جاراتقانداي ەدى. جۇمىستىڭ ءبارى كۇشكە تۇسەتىن، قولمەن اتقارىلادى. ەلدى مەكەندەردە مال ۇستاماسا كۇن قاراڭ، يىعىڭدى جاڭارتىپ كيىنە المايسىڭ، كويلەك-كونشەگىڭ بۇتىندەلمەيدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى شىق بەرمەس ساراڭنان سۇراپ العانداي جارتىمسىز جالاقى جىرتىعىڭدى بۇتىندەۋگە جەتپەيدى. بارىڭدى سىپىرىپ العان سوعىستىڭ كەسىرىنەن ەڭسەسى تۇسكەن حالىق كەۋدەسىن تىكتەپ كۇنكورۋ ءۇشىن نە ىستەمەدى. سول كەزدەگىلەر دە قازىرگىلەردەي ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورگەن. وكىمەتتىڭ جوسپارلى جۇمىسى مەن ءوزىنىڭ كۇنكورىس بەينەتى ەكى جاقتاپ قىستى. سوعان كونىپ ءتوزدى. مالى ءۇشىن جازدا ماڭداي تەرلەرىن سورعالاتىپ ءجۇرىپ ورىستەن قارا ءشوپتى شالعىمەن جايپاپ، تەڭىز قولاتتارىنان جاسىل مايسا قاۋىلدىرىعىن جالبىراتىپ پىشەن وردى; كۇزدە وتىنعا دەپ جىڭعىل، قىستا كوكشە مۇزعا شىعىپ قامىس شاپتى. ءبارى تىرشىلىكتىڭ، ۇرپاق ءوسىرۋدىڭ قامى.

سونداي بەينەتقورلاردىڭ ورتاسىندا اياۋلى جارى ۇلمەكەن جەڭگەمىزدى جانىنا الىپ مىرزەكەڭ دە سابىلىپ جۇرەتىن. بۇل كىسى جۇمىستى اۋانىمەن جاي ىستەۋ دەگەندى بىلمەيدى. شاماسى بويداعى بۇلقىنعان كۇش-قايرات شىداتپايتىن بولسا كەرەك، قارا جۇمىستىڭ قاندايىن بولسا دا بۇرقىراتىپ، جاپىرىپ جايعايتىن. سول سىڭار قولىمەن ءبارىن ىستەيدى: قامىس تا، قارا ءشوپ تە، پىشەن دە، جىڭعىل دا مىرزەكەڭنەن قالعان. جاز، كۇز، قىستا ورعاندارى مەن شاپقاندارىن قوراعا تاسىپ الۋدىڭ دا بەينەتى شاش ەتەكتەن. مىرزەكەڭ جاز قارا ءشوپ پەن پىشەندى، كۇز جىڭعىلدى، قىستا قامىستى ەكى تۇيەگە ىڭىرانتا ارىتىپ، جەڭگەمىزدى تۇيەدەگى وتىنىڭ ۇستىنە مىنگىزىپ، ءوزى اتىنىڭ ۇستىندە ىرعالىپ كەلە جاتقانى. اكەلگەن وتىنىن قوراسىنا تاسۋعا ءبىز جابىلىپ كومەكتەسەمىز. قورا-قوپسىلارى دا كەڭ، وتىنى، ءشوبى ءۇيىلىپ جاتادى.

ءبىز جوعارى كلاستاردا وقىپ جۇرگەنىمىزدە ءۇش اۋىل – اققۇم، اۋان، اقباستىدا بەس جۇزدەي وتباسى بولدى. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى پوشتامەن بايلانىستى. مىرزەكەڭ الگىندەي بەينەتتى كەشىپ ءجۇرىپ وكىمەت بەرگەن قىزمەتىن دە ۇلگىرتتى. بەس ءجۇز ءۇي جانە مەكەمەلەر: ەكى كولحوز، ءبىر بالىق زاۋىتى، ەكى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كەڭسەلەرى، ءۇش مەكتەپ (باستاۋىش، جەتىجىلدىق، ورتا), تۇتىنۋ كووپەراتسياسى، تاعى باسقالارى. ال مىرزەكەڭ – جالعىز، تەك پوشتا تاسيتىن كومەكشىلەرىمەن عانا سەلبەسەدى. جۇمىس دەسە جانىپ تۇسەتىن مىرزەكەڭنىڭ قاشان زەينەتكە شىققانىنشا تىنىمى بولعان جوق. جىل سايىنعى جيىرما ءتورت كۇندىك زاڭدى دەمالىسىنىڭ شىرايىن شىعارىپ دەمالعان ەمەس. حالىققا اق-ادال كوڭىلىمەن، ارىماي-تالماي اتقارعان ادال قىزمەتىمەن جاقتى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ سىڭار قولىمەن جەل-قۇزدان قورىقپاي تەڭىز ورىنە شىعىپ كەتىپ قۇس اتادى، بالىق اۋلايدى. ويتكەنى، بۇل ءبىر ساتكە دە قاراپ وتىرا المايتىن، ۋاقىتتى بوسقا ولتىرۋگە جانى قاس، ءومىر اعىمىنا بەلشەسىنەن بەينەتكە باتىپ ىلەسكەن، كەيبىرەۋلەر سياقتى بوس كۇنىن بەكەر بوسقا وتكىزبەۋگە ءوزىن ءوزى ۇيرەتكەن بەينەتقور جان ەدى. كىم بىلگەن، بويداعى بۇلا كۇش تىنىم تاپتىرمايتىن دا شىعار تالپىندىرىپ. بۇلا كۇش دەگەننەن شىعادى، ءبىر وقيعانى مىرزەكەڭنىڭ تۋىس ىنىلەرىنىڭ ءبىرى اماندىق يساەۆ ىلعيدا ەسىنە الىپ، ايتىپ وتىراتىن. سوعىستان كەيىنگى جىلدار عوي.

قازاقستاننىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن ستۋدەنت اماندىق قىسقى كانيكۋلدا اۋانعا كەلەدى. قايتارىندا ات تاۋىپ بەرىڭىز دەپ مىرزەكەڭە بارادى. ويى اتپەن اققۇمداعى اۋىلعا جەتىپ الماق. ودان ءارى ارال ارقىلى الماتى بارادى.
مىرزەكەڭ ەر-توقىمىمەن جارامدى ات تاۋىپ بەرىپ، اتتاندىرىپ سالادى. ابەكەڭ دالا جولىن بۇرۋ كورىپ (شىنىندا ەداۋىر بۇرۋ بولاتىن), مۇزدىڭ ۇستىمەن سىدىرتىپ كەتە بارادى، «اققۇمداعى اۋىلعا اپاراتىن ۇلى جولعا ءبىر ىڭعايلى يىننەن شىعارمىن» – دەپ. قىستا تەڭىزدىڭ قاتپايتىن ويدىمدارى بولادى، بەتىن قار باسىپ جاتادى، سول ويدىمداردى بالىقشىلار جىلىم دەيدى. ابەكەڭ اندەتىپ كەلە جاتىپ سونداي جىلىمنىڭ بىرىنە گۇمپ بەرەدى. اتتىڭ جارامدىلىعى عوي، جۇزگەننەن ءجۇزىپ وتىرىپ جىلىمنىڭ شەتىنە جەتكەندە الدىڭعى قوس اياعىمەن مۇزعا اسىلىپ ۇمتىلعانىمەن ۇستىنە شىعا المايدى. ارتقى قوس اياعىندا تىرەۋ جوق. «ولگەن جەرىم وسى شىعار» دەيدى يمانى ۇشقان ستۋدەنت، كوزى الاقانداي بولىپ. بار بىتىرگەنى «اتتىڭ قۇلاعىنا سۋ كەتپەسىن» دەپ، جۇگەنمەن باسىن تارتىپ تاس تابانداپ تۇرىپ الادى. قاشانعى تۇرادى، ءۇستى سۋ-سۋ.

ءبىر مەزەتتە ءبىر اتتى كىسىنىڭ كوز ۇشىندا قاردى بۇرقىراتىپ كەلە جاتقانىنا كوزى تۇسكەن. بەرى قاراي سالعان سياقتى. جاقىنداي بەرگەندە بايقادى، مىرزەكەڭ ەكەن. ستۋدەنت قۋانعانىنان جىلاپ جىبەرە جازداعان. مىرزەكەڭنىڭ سوڭىندا قار ۇستىمەن سىزىق سىزىپ كەلە جاتقان ءبىر سۇيرەتپەسى بار ەكەن. قايىقتى سۋدا جۇزدىرەتىن كادىمگى تاياۋ. مىرزەكەڭ كەلە سول تاياۋدىڭ ءبىر ۇشىن سۋداعى اتتىڭ بوكسەلىك قولتىعىنىڭ استىنا تىعىپ جىبەرىپ، ەكىنشى ۇشىن ەڭكەيىپ تۇرىپ يىعىمەن سەرپىپ جىبەرگەندە، جانۋار، مۇز ۇستىنە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن شىعا كەلگەن، ءدۇر-ءدۇر سىلكىنىپ. بۇل نە دەگەن كۇش؟! «ەگەر سول وقيعانى باسقا بىرەۋ ايتسا، قايدام، سەنەر مە ەدىم، سەنبەس پە ەدىم...» – دەيدى، اماندىق.

ارينە عوي. قۇداي ساقتاعان. ەگەر ستۋدەنت بالا الگىندەي جاعدايعا الىس قيىردا تاپ بولسا، اتىمەن قوسا ولگەنى عوي. ابىروي بولعاندا، مىرزەكەڭ بالانىڭ ارتىنان قاراپ تۇرعان ەكەن. بۇيىردەگى قارا جەرگە تاباندارى تيگەسىن وتتى لاۋلاتىپ جاعادى. ستۋدەنتتىڭ ءبىر كيەرلەرىن كەپتىرگەسىن اتقا قايتا وتىرعىزىپ، قارا جولعا سالىپ جىبەرەدى. سويتكەن ابەكەڭ وقۋىن امان-ەسەن ءبىتىرىپ كەلگەسىن قىرىق جىل مەكتەپ مايدانىندا ەڭبەك ەتتى، ءۇيلى-باراندى، بالالى-شاعالى بولدى. جارىق دۇنيەدە سەكسەن ەكى جىل جاساپ، 2010 جىلى وزدى ومىردەن.

ايتا بەرسەك، يماندى بولعىر مىرزەكەڭنىڭ تابيعي جاراتىلىسى قىزىق ەدى. كۇن دەمالىس بولاتىن. ۇمبەتىرزا ەكەۋىمىز قورانىڭ كۇنشۋاق جاعىنا شىعىپ ۇلمەكەن پىسىرگەن ءتاتتى توقاشتان كۇيسەپ تۇرعانبىز. ءبىر ۋاقىتتا بىرەۋدىڭ:
– اناڭ قارا! اناڭ قارا! – دەگەن داۋىسى شىقتى.

ويپىر-اي، سوناۋ جەردە، كەڭىنەن كوسىلىپ جاتقان اق جازىقتا ەكى يت ءبىر تۇلكىنى نە وڭعا، نە سولعا بۇرىلا قاشۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، قوس قاپتالدان قىسا ۇشىرتىپ كەلەدى ەكەن. ارتىندا اتتى ادام، ول دا قيقۋلاپ شاۋىپ كەلەدى. مىرزەكەڭ! سودان انا تۇلكىنى قوس تازى قىسپاققا الۋمەن ايداپ اكەلىپ قوراعا كىرگىزىپ جىبەردى دە، قورانىڭ ەسىگى الدىنا جاتىپ الدى. قاردى قۇيىنداتىپ شاۋىپ مىرزەكەڭ دە جەتتى. اتىنان اياق-قولى تۇگەل ادامداي دىك ەتىپ تۇسە قالدى...
ەندى ويلايمىن عوي: «نە دەگەن اقكوزدىك، نە دەگەن جانىقاس جاراتىلىس» دەپ. يا، كەلىستى ات، ۇيالاس تازىلار مىرزەكەڭدە دە بولدى. قانسوناردا ءورىس-ورىسكە شىعانداپ شىعىپ كەتەدى، تازىلارىن ەرىتىپ. قانجىعاسى بوس قايتپايدى: قويان، تۇلكى، قارساق الادى، كەيدە قاسقىر سوعادى. قاسقىر سوققان مىرزالىعا الگى تۇلكى نە تۇرادى، اي دالادا قامشىسىمەن ءبىر تارتقاندا، سەسپەي قاتار ەدى. جوق، مىرزەكەڭە ءبىر وي كەلدى دە، تۇلكىنى شىبىن جانىن شىرقىراتىپ اۋىلعا ايداپ اكەلدى. سويتپەسە، الكەۋدە ءجۇسىپتىڭ مىرزالىسى بولا ما؟

يا، بىزگە قىزىق كەرەك. ال مىرزەكەڭە شە؟ ءبىر اياعى كەم، ءبىر قولى جوق، سىڭار قولىمەن اتقا ءمىنىپ ارىنداپ شابادى اڭ قۋىپ. ەلسىزدە قۇلاپ قالىپ جازىم بولارمىن-اۋ دەپ قورىقپايتىنىنا قايران قالامىن. كىم بىلگەن، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار شىعار. مىقتىنىڭ اتى – مىقتى عوي.

وسىندايدا ويدى وي قوزعايتىنى بار. چەرچيل دەگەن اعىلشىندىق سۇڭعىلا ساياساتكەر: «مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن قاندى دا، تەردى دە، جاستى دا توگۋ كەرەك» دەگەن ەكەن (قازاق تىلىنە تارجىمالاعان اسقار سۇلەيمەنوۆ). البەتتە سولاي. مەملەكەتتىك مۇددە ءۇشىن دە، سول مەملەكەتتى قورعايتىن ادامداردىڭ جەكە تاعدىرى ءۇشىن دە. وسى ىڭعايدا ساياساتقا سالىپ ايتار بولساق، كەشەگى حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە تۋعاندار چەرچيلدىڭ ايتقانىنداي ءبارىن كوردى، 1900–1960 جىلداردىڭ ارالىعىندا. قان دەيسىز بە؟ ايتارىڭىز نە، ونى مىرزەكەڭدەردىڭ بۋىنى ون سەگىز جاسقا تولار-تولماس بوزبالا كەزىنەن-اق كورگەن.

تەر دەيسىز بە؟ بۇل بۋىننىڭ باعزى زاماندارداعى بابالارى بەس بىردەي فرانتسيا مەملەكەتى ەركىن سايىپ كەتەتىن مىنا داليعان دالامىزدى جان-جاقتان انتالاپ قاماعان كوپ دۇشپاننان قورعاۋ جولىندا تاقىمدارى ءبىر كەپپەي-اق وتكەن بۇل ومىردەن. مايداننان قان كەشىپ كەلگەن مىرزەكەڭدەردىڭ بۋىنى دا ءبۇلىنىپ قيراعان، بارىنان ايىرىلىپ قالجىراعان ەلدىڭ ەسىن كىرگىزىپ، ەڭسەسىن كوتەرەمىز دەپ ولە-ولگەنشە قانىن ءىشىپ، تەرىن توگۋمەن ءوتتى ومىردەن.
كوز جاسى دەيسىز بە؟ اعىلشىننىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ دا كوز جاسى تالاي-تالاي كول بولعان. اسىرەسە، مىرزەكەڭدەردىڭ بۋىنى. بۇلار تاريحىمىزدا قارا تاڭباسى قالعان، حالىقتى قىناداي قىرعان ەكى بىردەي اشتىق ارانىنان دا، ەكى بىردەي سۇراپىل سوعىستان دا شەت قالعان جوق. ءومىر بويى كورگەن بەينەتتەرى مەن شەككەن ازاپتارى ءوز الدىنا تاۋسىلمايتىن جىر-اڭىز. بۇل نەندەي تاعدىرلار ەدى؟!

ولارلىڭ قوعامعا بەرگەنى كوپ تە، العانى از بولدى. ەڭ سوراقىسى سول، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرا المادى، بىردە جەتىپ، بىردە جەتپەي جاتاتىن تۇرمىس تاپشىلىعىن مولىنان كورىپ، توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ قىسپاعىندا عۇمىر كەشتى. بۇل بۋىننىڭ اتالارىنان اردا تۋعان مىرزەكەڭدەي سايىپقىراندارى ءومىر وتكەلدەرىنىڭ اۋىرتپالىعىنا قاسقيىپ قارسى تۇردى. جۇزدەرىن تەرمەن جۋا ءجۇرىپ مۇراتتارىنا جەتتى، ۇرپاقتارىن دا مۇراتىنا جەتكىزدى. اللاعا دا، بۇكىل ادامزاتقا دا ايان، ولار بۇكىلالەمدىك ەكىنشى جانكەشتى شايقاستا جەڭىسكە جەتىپ، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەسىن قالاپ بەرىپ كەتتى. تاقىر جەرگە ءشوپ شىقپايتىنى راس بولسا، ىرگەسى جوق ەلدىڭ دەربەس مەملەكەت بولا المايتىنى دا راس. ورنى بار عانا وڭالا الادى. ەگەر 1945 جىلعى جەڭىس بولماسا، كىم بىلگەن ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ قالاي بولارىن؟! ءبىزدى وسى كۇنىمىزگە جەتكىزگەنى ءۇشىن دە ارداقتايمىز اعا بۋىندى. ارداقتاۋ – پارىز.

* * *

سايىپقىران مىرزەكەڭ بۇل دۇنيەدەن الدا قاشان وزدى. ال مەنىڭ كوڭىلىمە نار تۇلعالى ناعاشىم تەپ-تەگىس اق جازىقتا سول باياعى ۇشقىر اتىمەن سول كەزدەگى قالپىندا كۇن استىنا قاراي قالىڭ قاردى كەشىپ، بۇرقىراتىپ، قۇيىنداتىپ شاۋىپ بارا جاتقانداي بولادى دا تۇرادى. يماندى بولعىر سول جارىقتىق، بۇگىنگىنىڭ بەلگىلى ۇزانى، تالانتتى عالىم، بولمىسى بيىك بەرىك ءجۇسىپوۆتىڭ اكەسى ەدى.

Abai.kz