(حالەد حوسسەيني «جەلمەن جارىسقان»، رومان)

سوڭعى جارتى عاسىردان استام، بالكىم ەجەلدەن ۇزدىكسىز، توتكۇل دۇنيە نازارىن ۇدايى وزىنە اۋدارىپ كەلە جاتقان اۋعانستان جاھاندانۋ اتالعان بۇگىندەگى تاۋسىلىپ بىتپەيتىن باسقوسۋلاردىڭ، قاۋمالاعان حالىقارالىق القالى جيىنداردىڭ، ءباتاۋسىز پىكىرتالاستاردىڭ اينىماس تاقىرىبىنا اينالدى. اۋعانستانعا ارالاسپاعان، وسىناۋ ماڭگىلىك جۇمباق ءھام تاكاپپار ەلگە باس سۇقپاعان، سودان تۇمسىعى تاسقا ءتيىپ، بەتى قايتپاعان ەل قالماعان شىعار ءسىرا..!  اۋعان تۋرالى ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز – ءبىر كەزدە وسى ەلگە باسىپ كىرگەن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ قاتارىندا وزىمىزبەن قۇربىلاس قازاق جىگىتتەرىنىڭ بولعاندىعى، كەيبىرى سول جاقتان قايتپاي، ەندى ءبىرازى جيىرمادان اسپاي جاتىپ مۇگەدەك كۇيىندە ورالعانى; ەكىنشىسى، الدىمەن ارعى، بەرگى بەتتەگى كوممۋنيستەردەن، كەيىن سولاردىڭ قاندى قولىمەن جاسالعان اشتىقتان باس ساۋعالاعان باۋىرلارىمىزدىڭ امالى جوقتان اۋعان جەرىندە قالىپ قويعانى. بۇدان وزگەسىنىڭ ءبارى دە، ادەتتە، اۋعانستانعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن سىرت، بوتەن ەلدەردەن تارايتىن سانسىز اقپارات كوزدەرىندەگى ءبىر سارىنداعى نەمقۇرايدى قۇرعاق جاڭالىقتار: اندا جاردى، مۇندا قىردى، اتتى، استى...

سوندىقتان بولار، قازىردە الەمگە كەڭىنەن تانىمال اۋعاندىق جازۋشى حالەد حوسسەينيدىڭ «جەلمەن جارىسقان»، «تاۋداعى جاڭعىرىق»، «جارقىراعان مىڭ كۇن» دەگەن ءۇش رومانىمەن جاقىن تانىسقان ادامنىڭ كوز الدىنا اۋعان الەمىنىڭ مۇلدە بولەك شىندىعى، الىس تا جاقىن اۋعان جۇرتىنىڭ بوياماسىز انىق بەينەسى، اقيقات بولمىسى، جاراتىلىس-ءبىتىمىنىڭ ىشتەي ەرەكشەلىگىمەن، بارشا ادامزات بالاسىنا ءتان قاراپايىم جانداردىڭ كۇندەلىكتى تىرلىك-تىرشىلىگى، ۋايىم-قۋانىشى، سەزىم-كوڭىلىمەن، البەتتە، اۋقىمدى دا تۇڭعيىق قايعى-قاسىرەتىمەن ايقارا اشىلىپ، وي-ساناڭنىڭ، بولمىسىڭنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە سىنالاپ كەتە بارادى. ارينە، اڭگىمە اۋعانستان تۋرالى بولعاندىقتان، ونىڭ كۇنگەيىنەن كولەڭكەلى تۇسى، قۋانىشىنان كوز جاسى تىم مول ەكەندىگى كامىل.

حالىقارالىق ساياساتتىڭ ازۋلى وكىلدەرىنىڭ كوپىرمە اڭگىمەسىن تىڭداساڭىز،  اۋعانستان اپاتىن ونىڭ جەرىنىڭ گەوساياسي ورنالاسۋىنان، جۇرتىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىنان كورەدى، مارتەبەلى دەپ سانالاتىن ءمانسىز جيىنداردا بۇل ەلدى، قۇددى ءبىر بالانىڭ سىنعان ويىنشىعىنداي قايتا قالپىنا كەلتىرۋ - ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ رەتىندە تالقىلانىپ بىتپەيدى، ال ونىڭ سول قالپى نەگە بۇزىلدى، ەشقايسىسى ەشقاشان كىنانى وزدەرىنەن ىزدەمەيدى. اقيقاتىندا شە...

حالەد حوسسەينيدىڭ «جەلمەن جارىسقان» رومانىنىڭ وزەگىن اۋعاننىڭ ەكى بالاسى: ءامىر مەن حاسەننىڭ تاعدىرى قۇرايدى. ولاردىڭ ءبىرى – ءامىر، ەتنيكالىق پۋشتۋن، ءسۇننيت، كابۋلدىڭ اۋقاتتى، ءىرى ىسكەر ادامىنىڭ جالعىز ۇلى، اناسى ۋنيۆەرسيتەت ۇستازى، تەرەڭ ءبىلىمدى جاس ايەل، ونى دۇنيەگە اكەلگەن كەزىندە قايتىس بولادى، ءامىر حاسەننەن ءبىر جاس ۇلكەن; ەكىنشىسى – حاسەن، ەتنيكالىق حازار، شەيىت، مۇنىڭ شەشەسى كەزىندە ەركەك اتاۋلىنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعان سۇلۋ حازار ايەل، حاسەندى تۋعاننان كەيىن ءبىر اپتا وتپەي، قاڭعىباستارعا قوسىلىپ كەتە بارعان. حاسەن اكەسى ءالي ەكەۋى ءامىر مەن ونىڭ باباسىنىڭ (اكەسىنىڭ) ءۇي قىزمەتشىلەرى.

ەكى ءتۇرلى ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك توپتىڭ، ءبىر-بىرىنە قارسى ەكى ءدىني اعىمنىڭ وكىلدەرى بولعانىمەن، بۇلار كوزدەرىن اشقالى بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە وينايدى، بالالىق ومىرلەرى الدەبىر كەدەرگىسىز، الاڭسىز قاتار ءجۇرىپ جاتقانداي. دەگەنمەن قوعامداعى كەرەعارلىق پەن قايشىلىق ءبىر اۋلادا، بىراق ەكى ۇيدە تاربيەلەنىپ ءوسىپ كەلە جاتقان قوس بالانىڭ اراسىنا ءاردايىم ءوز كەسەگىن لاقتىرىپ، تەكەتىرەس پەن جانجال ۇشقىنىن تاستاپ وتىرادى. پۋشتۋندار ءۇشىن حازار كىرمە، ەتنيكالىق ازشىلىق، تومەن الەۋمەتتىك توپ. مەكتەپكە بارا المايتىن حاسەن ءارىپ تانىمايدى، ساۋاتى جوق. ءامىر وقۋ ۇزدىگى، كىتاپقۇمار، ءوزى دە جازۋعا قابىلەتتى. ايتسە دە، حاسەن ءامىردىڭ وقىپ بەرەتىن كىتاپتارىنىڭ، شىعىس پوەزياسىنىڭ ايگىلى كلاسسيكتەرى، ەجەلگى تاڭعاجايىپ قيسسا-جىرلاردىڭ ءاربىر وقيعاسىن، ءسوزىن قاعىپ الاتىن زەرەك، جانى تازا، باۋىرمال بالا. ءامىردى اعا دەپ سىيلاپ، ونىڭ ايتقانىن جەردە قالدىرمايتىن، ول دەسە جانىن بەرۋگە دايىن جاناشىر جومارت ءوسپىرىم.

ءامىر حاسەننىڭ وقىماعان بولسا دا، ىشكى دۇنيەسى باي، ادامگەرشىلىك، كىسىلىك قاسيەتتەرى، پايىم-پاراساتى وزىنەن جوعارى تۇرعانىن سەزىنەدى، ونىڭ ۇستىنە باباسىنىڭ دا حاسەنگە وزىمەن بىردەي قارايتىندىعىن اڭعارادى، البەتتە مۇنداي احۋال باي بالاسىنىڭ تاكاپپارلىعىن قوزعاماي تۇرمايدى. تەك قانا بۇكىل بالا اتاۋلىعا ءتان تاۋسىلماس ويىن قىزىعى ءبارىن ۇمىتتىرادى، اسىرەسە اۋعان بالالارى ءۇشىن ءداستۇرلى باتپىراۋىق ۇشىرۋ شايقاسىنىڭ ورنى بولەك. قۇلاتىلعان باتپىراۋىققا ءبىرىنشى جەتۋدە دە جەلدىڭ اڭعارىن قاپىسىز بىلگەندىكتەن، اداسپاي جارىساتىن حاسەن الدىنا جان سالمايدى.

وسىلايشا ەرجەتىپ كەلە جاتقان ەكى بالانىڭ اراسىن اقىرى اۋعان قوعامىنىڭ جاندى جاراسى - دىنارالىق، ۇلتارالىق، الەۋمەتتىك  ارازدىقتان تۇتانا كەلە بالالاردىڭ ورتاسىنا دەيىن جەتكەن الاۋىزدىق تۋعىزعان سۇمدىق قىلمىستىڭ جاسالۋى ءبىرجولا ءبولىپ جىبەرەدى. جەرگىلىكتى سۇمنىڭ ءبىرى، اكەسى اۋعان، شەشەسى نەمىس، ياعني بۋدان تۇقىمدى اسەف باستاعان (ورالحان بوكەيدىڭ «اتاۋ كەرە» رومانىنداعى بۋدان ارالار ەسكە تۇسەدى) بۇرىننان وشتەسىپ جۇرگەن سوتقار توپتىڭ جابىلىپ حاسەندى زورلاۋى، مۇنى ءامىردىڭ كورە تۇرا كومەكتەسۋگە جىگەرى جەتپەگەن وسالدىعى، اراشا تۇسۋگە باتا الماعان دارمەنسىزدىگى، وسى كۇيىنە قورلانعان شاراسىزدىعى ارالارىنداعى باۋىرمالدىقتىڭ اقىرىنا جەتەدى. كوز الدىندا جاسالىپ جاتقان زۇلىمدىقتى كورە تۇرا قورلىققا كونگەن بەيشارالىعىنىڭ ءتىرى كۋاسىنە اينالعان حاسەندى كۇندە كورۋگە ءداتى شىداماعان ءامىر وتىرىك جالا تاۋىپ، باباسىنىڭ تۇپكىلىكتى قارسىلىعىنا قاراماستان، وسى ۇيدە قىرىق جىل جۇرگەن ءالي مەن حاسەننىڭ حازاراتقا كوشىپ كەتۋىنە جەتكىزەدى. حاسەنگە ارا تۇسە الماعان سورلىلىعى، اقىرى وعان جاساعان ادىلەتسىزدىگى ءومىر بويى ءامىردىڭ قىر سوڭىنان قالمايدى، جۇرەگىندە جازىلماس جاراداي، كوكىرەگىندەگى ءزارلى زاپىرانداي جاتىپ الدى.

دەگەنمەن ءامىردىڭ ۇلى جازۋشى بولاتىندىعىن ايتقان حاسەننەن كەيىن مۇنىڭ بويىنىڭ تەرەڭىندە بۋلىعىپ جاتقان قۋاتتى ەرىك-جىگەردى سەزىنەتىن، اكەسىنەن تابا الماعان مەيىرىمدى تانىتىپ، قولداپ، قايراپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر جان بار ول – باباسىنىڭ سەرىگى راحيم-حان.

ارادا ۇزاق جىلدار وتكەن سوڭ ەندىگى امەريكادا تۇراتىن ءامىردىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، وسى ساتكە دەيىنگى تىرشىلىگىنىڭ اعىمىن وزگەرتكەن جالعىز قوڭىراۋدى الىستاعى پاكىستاننان شالعان دا وسى راحيم-حان. سونداعى «سەنىڭ قايتادان ىزگىلىك جولىنا تۇسۋىڭە مۇمكىندىك تۋدى» دەگەن وزەگىن ورتەگەن وسيەتتى ايتقان دا سول.

ءيا. تاعدىر تالايىمەن ءبىر كەزدەگى بەيبىت تە بەيقام ءومىردىڭ تاس تالقانى شىعىپ، الەمگە تارىداي شاشىراعان زارلى اۋعاندىقتاردىڭ قاتارىندا ءامىر دە باباسىمەن بىرگە اقىرى امەريكادان بىراق شىققان. مۇندا وقۋىن ءبىتىرىپ، ەندىگى تانىمال جازۋشى اتانعان، سول جاقتاعى اۋعان گەنەرالى تاحەريدىڭ سورايا سىندى سۇلۋ دا ەركە قىزىنا ۇيلەنىپ، الايدا بالالى بولۋ باقىتى بۇيىرماعان ءامىردىڭ امەريكاداعى باقۋاتتى ءومىرىن تاستاپ، پاكىستان ارقىلى تۋعان جەرى، سوعىس جالىنىنا ورانعان اۋعانستانعا، ءسات سايىن ومىرىنە تونگەن قاۋىپكە قاراماستان، قايتادان كابۋلگە ورالۋىنا دا سەبەپ بولعان راحيم-حاننىڭ اڭگىمەسى. ويتكەنى ءامىردىڭ الدىندا جالعىز عانا تاڭداۋ، كەۋدە-زىندانىندا كومىلگەن ۋدان ارىلاتىن سوڭعى مۇمكىندىك قالدى – كۇناسىن جۋ، نەمەسە عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوناۋ بالا كەزىندە جاساعان وپاسىزدىعىنىڭ مازاق جۇگىن ارقالاپ، جالعان ءومىر ءسۇرۋ. شەشىمدى دەرەۋ قابىلدىماسا ءبارى دە كەش.

سويتسەك، ءامىردى كۇتىپ تۇرعان تاعدىردىڭ توسىن سىيى مول بولىپ شىقتى. اسىرەسە شىبىن جانىن شىڭعىرتقان اششى شىندىق - حاسەن ەكەۋى ءبىر اكەنىڭ بالالارى. بالا كۇنىندە مارقۇم باباسىنىڭ وزىنە ايتاتىن: «دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر كۇنا ول – ۇرلىق. كىسى ءولتىرۋشى ءومىردى ۇرلايدى، ايەلدىڭ كۇيەۋدە بولۋ قاقىسىن تارتىپ الادى، بالالاردى اكەسىنەن ايىرادى. وتىرىكشى وزگەلەردىڭ شىندىقتى ءبىلۋ قاقىسىن اياققا تاپتايدى. ءزالىم ادىلەتتىلىكتى ۇرلايدى» دەگەن قاعيداسى ساناسىندا جاتتالىپ قالعان امىرگە سول باباسىنىڭ ءوزىنىڭ حاسەندى اكەلىكتەن، ءوزىن باۋىردان ايىرعان ارەكەتى اقتاۋعا بولمايتىن اۋىر قىلمىس رەتىندە كوكىرەگىن جانشىپ، ساناسىن سانسىراتتى.

سوۆەت اسكەرى كىرگەن كۇننەن باستاپ سان عاسىرلاردان بەرگى تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر اعىمىنان، ەڭ قاسىرەتى بەيبىت ىمىراشىلدىقتان ايىرىلعان اۋعان جۇرتشىلىعى سىرتقى كۇشتەردىڭ تولاسسىز ارالاسۋىمەن توپ-توپقا، جىك-جىككە ءبولىنىپ ءوزارا قاندى قىرقىسۋدان كوز اشپاي كەلەدى. ەڭ سۇمدىعى تاليبان دەپ اتالاتىن ءدىني فاناتتاردىڭ بيلىككە جەتىپ، ءبىر كەزدە گۇلگە ورانعان كابۋلدى قارا تۇنەككە اينالدىرعانى. اينالانى ۇرلىق، زۇلىمدىق پەن ءولىم ەلەسى بيلەگەن.

حاسەننىڭ اكەسى ءالي ميناعا جارىلىپ ولسە، راحيم-حاننىڭ وتىنۋىمەن كابۋلعا ورالىپ، ءامىردىڭ ءۇيىن قايتا كۇتىمگە العان، اقىرى سونى قورعاۋ جولىندا حاسەننىڭ ءوزى مەن ايەلى دە تاليبتەردىڭ قولىنان مەرت بولىپتى. حاسەننەن ءبىر بالا قالعان، جەتىمدەر ۇيىندە، ەسىمى سوحراب. راحيم-حاننىڭ امىرگە سوڭعى اماناتى دا سوحرابتى كابۋلدان الىپ شىعىپ، پاكىستانداعى امەريكالىقتار اشقان جەتىمدەر ۇيىنە تاپسىرۋ.

پاكىستاننان اۋعانستانعا كولىكپەن اتتانعان ءامىر ءوزىنىڭ بالا كەزىندەگى كورىنىسىنە جۇرناعى دا قالماعان قاسىرەتتىڭ قارا تاڭباسىنا اينالعان كابۋلدەگى جەتىمدەر ءۇيىن تاپقانىمەن، سوحراب وندا جوق بولىپ شىعادى. ويتكەنى تاليب سودىرلارى جەتىم بالالاردى ءبىر-بىرلەپ الىپ كەتىپ، كۇندەلىكتى ەرمەگىنە اينالدىرادى، ءتىرى قايتاتىندارى سيرەك. سوحراب سولاردىڭ قولىندا.

ويلاعان ءىسىن اقىرىنا دەيىن جەتكىزۋدى عانا ماقسات ەتكەن ءامىر سوحرابتى ۇستاعان تاليب باسشىلارىنىڭ مەكەنىنە جالعىز كىرەدى. كوزىلدىرىگىن شەشكەن تاليب باسشىسىنان باياعى زۇلىم اسەفتى تانيدى. نە ءۇشىن كەلگەنىن ايتقان امىرگە كەكشىل اسەف جالعىز تالابىن قويىپ، كەزىندە حاسەن كەدەرگى بولعان جەكپە-جەككە قايتا شاقىرعان. بۇل ساتتە ءامىر بارىنە دە دايىن، الايدا ومىرىندە توبەلەس اتاۋلىنى كورمەگەن ءامىردى اسەف سول باياعى تەمىر قۇرالىمەن قان-جوسا ەتىپ ۇرادى. بىراق كوزىنە قان تولعان قاتىگەز اسەفتىڭ جويقىن سوققىلارى دەنەسىن پارشا-پارشا ەتىپ جاتقان ساتىندە ءامىر بۇعان دەيىن جانىن جەگىدەي جەگەن بارشا ازاپتان، بويىندا جۇرگەن زاپىران ۋدان ارىلعان راحات كۇي كەشكەن. اكەسىنەن ۇيرەنگەن اشاتاياقتىڭ مەرگەنى سوحراب ءامىردى انىق ولتىرۋگە اينالعان اسەفتى كوزىنەن دالدەپ اتادى.

وسىلايشا باسىنان نەبىر قاتەرلى شىتىرماندى وتكىزگەن ءامىر جالپاق دۇنيەدەگى جالعىز تۋىسى، نەمەرە ءىنىسى سوحرابتى ونىڭ كومەگىمەن توزاق وتىنان، اجال اۋزىنان الىپ شىعىپ، بۇدان كەيىنگى مىڭ-سان كەدەرگىلەردەن وتە وتىرىپ امەريكاعا الىپ كەلەدى.

«بالا كوپ، بىراق بالالىق شاق جوق» اۋعانستاندا ازاپ پەن مازاق وتىنا كۇيگەن سوحرابتىڭ ادەتتەگى ومىرگە قايتا ورالۋىنىڭ ءوزى ماڭگىلىككە سوزىلعانداي.

حالەد حوسسەينيدىڭ الەم حالىقتارىنىڭ  الپىسقا جۋىق تىلىنە اۋدارىلىپ، جالپى تيراجى سەكسەن ميلليوننان اسقان ءۇش رومانىنىڭ العاشقىسى «جەلمەن جارىسقان» تۋىندىسى سوناۋ ءبىر باتپىراۋىقتار ءتارىزدى قۇلدىراۋ مەن سامعاۋدىڭ، ءوشىپ بارىپ جانۋدىڭ، جوعالا جازداپ جاڭعىرۋدىڭ اسقاق جىرى. مۇندا قىلمىس پەن جازانىڭ تۇتاستىعى، قيانات پەن پاراساتتىڭ تايتالاسى، زۇلىمدىق پەن ىزگىلىكتىڭ اقتىق شايقاسىنىڭ ءمانى اشىلادى.

ءبىر ەلدە دۇنيەگە كەلىپ، ءبىر اۋلادا وسكەن، ءتىپتى ءبىر اكەنىڭ ۇرپاعى بولا تۇرا تاعدىر تالكەگىمەن ەكىگە ايرىلعان قوس جەتكىنشەكتىڭ قاتپارلى عۇمىرى، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جەكە تاعدار-تالايى بۇكىل اۋعان حالقىنىڭ باسىنداعى بۇگىنگى احۋال عانا ەمەس، انىعىندا الەمنىڭ كوز الدىندا سيريا، يراق، ليبيا، كەشەگى بالكاندا، ت.ب. ونداعان ەلدەردە كۇندەلىكتى قايتالانىپ جاتقان، ءتىپتى باقۋاتتى باتىستىڭ وزىنە ويىسا باستاعان بارشا ادامزات قوعامداستىقتىعىنىڭ جاندى جاراسى، ءوزى تاپقان تراگەدياسىنىڭ اينىتپاس اقيقات ايناسى دەر ەدىك.

مۇحتار كارىباي

Abai.kz