نۇرمۇحاممەد مامىربەكوۆ. ورىس ءتىلى ورالماندارعا ورالعاننان دا قيىن بولىپ تۇر
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداي ەمەس، بۇگىنگى كۇنى سىرت ەلدەن كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ كوشى سايابىرسىپ قالدى. مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ - قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعى، ورىس پسيحولوگياسىنىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇراتىندىعى. ءارينە، ءار مەكەمەنىڭ ەڭ باستى جۇمىسى - وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارۋ. بىراق ءوز وتانىم، ءوز جەرىم دەپ كەلگەن اعايىنعا كەڭسەلەرىمىز «بىلسەڭ ءبىل، ءبىلمەسەڭ قوي» دەپ جاۋاپ بەرەتىنى قالاي؟
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداي ەمەس، بۇگىنگى كۇنى سىرت ەلدەن كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ كوشى سايابىرسىپ قالدى. مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ - قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعى، ورىس پسيحولوگياسىنىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇراتىندىعى. ءارينە، ءار مەكەمەنىڭ ەڭ باستى جۇمىسى - وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارۋ. بىراق ءوز وتانىم، ءوز جەرىم دەپ كەلگەن اعايىنعا كەڭسەلەرىمىز «بىلسەڭ ءبىل، ءبىلمەسەڭ قوي» دەپ جاۋاپ بەرەتىنى قالاي؟
تۋعان ءتىلدى ءبىلۋ - اركىمنىڭ پارىزى، ال رەسمي ءتىلدى ءبىلمەۋ قاي زاڭعا قارسى كەلەدى؟ قازىر سىرتتان كەلگەن ءار قانداسىمىزدىڭ ويىندا وسى سۇراق ءجۇر. سەبەبى ولار ەلدەگى قاي كەڭسە، قاي مەكەمەگە بارسا دا، الدارىنان ورىس ءتىلى كولدەنەڭ شىعىپ تۇرادى. وسىدان كەيىن باۋىرلارىمىزدىڭ سالى سۋعا كەتىپ، ءوزى قالاماعان رەسمي ءتىلدى ۇيرەنۋگە نەمەسە كەلگەن ەلدەرىنە قايتا كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولۋدا. اتامەكەنىنە وكپەلەپ، تۋعان ەلىنە نالىپ كەتكەن تالاي قانداستار ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ەندى رەسمي ءتىلدىڭ وكتەمدىگىن كورگەن ازاماتتارىمىزدىڭ پىكىرىن تىڭداپ كورەيىك. «وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن الماتىداعى ءبىر مەكتەپكە باس سۇقتىم. الدىما ورىس تىلىندە جازىلعان قۇجاتتى تاستادى. اتالعان قۇجات ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن كەلگەن ەكەن. ۇستازدار قازاقشا نۇسقاسىنىڭ جوق ەكەنىن ايتتى. مىنە، بىزدە مينيسترلىكتەردەن كەلەتىن قۇجاتتاردىڭ ءوزى وسىنداي. ال بۇل سىرتتان كەلەتىن ءبىز سياقتى قازاقتاردىڭ ماڭدايىنان شوقپارمەن ۇرعانمەن بىردەي»،- دەيدى رەداكتسيامىزعا ءبىزدى ارنايى ىزدەپ كەلگەن تاعى ءبىر ورالمان. بىلتىرعى جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بوسقىن ءمارتەبەسىن العان بىرنەشە شەتەل ازاماتى الماتى قالالىق اكىمدىگى جانىنداعى ءتىل وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنان ساباق الدى. ال سىرتتان كەلگەن قانداستىرىمىز بۇل ورتالىقتان ءوتۋى ءۇشىن «الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماعان» دەگەن قۇجات الۋى كەرەك ەكەن. ونسىز دا قۇجاتباستىلىقتان قۇتىلا الماي ءجۇرگەن اعايىندار ءۇشىن بۇل ماسەلەنى اينالىپ ءوتۋ جولدارى نەگە قاراستىرىلماعان؟
امانگەلدى مومىشەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:
- سىرتتاعى قانداستاردىڭ قازاقستانعا كەلگەندە ءتىل جاعىنان قيىندىق كورەتىنى بارىمىزگە بەلگىلى. ءماسەلەن، قىتاي، موڭعوليادان ورالعان باۋىرلار ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. ال قازاقستاندا ءالى دە بولسا رەسمي ءتىلدىڭ باسىمدىعى بار. مۇنداي ماسەلەنى بولدىرماۋ ءۇشىن ءبىز ولاردى ارنايى دايىندىق كۋرستارىنان وتكىزۋىمىز كەرەك. مۇنداي تاجىريبە كەيبىر ەلدەردە قولدانىلادى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە - سىرتتاعى قانداستارىمىز ءتۇرلى الىپبيدە جازادى. ماسەلەن، وزبەكستان، ءازىربايجاندا تۇراتىن قازاقتار لاتىن ءالىپبيىن مەڭگەرگەن. ولار دا ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەندە، ءوز الدىنا قيىندىق كورەدى.
وسى ماسەلەگە بەلگىلى جازۋشى جانات احمادي دە ءوز ءۇنىن قوسۋدى ءجون كوردى. «جۋىردا ماعان تۇركيادان كەلگەن جاندوس دەگەن ءبىر ازامات حابارلاستى. جاندوستىڭ سوزىنە قاراعاندا، ونى الماتى قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسى ەلدەن شىعىپ كەتۋگە ماجبۇرلەگەن ەكەن. قارسىلىققا قاراماي، ول بارلىق قاجەتتى قۇجاتتاردى تولتىرىپ، اتالعان مەكەمەگە قايتا بارادى. بىراق ونداعى قىزمەتكەرلەر قازاقشا ءبىلمەيتىندىكتەرىن العا تارتىپ، قۇجاتتاردى قايتا رەسمي تىلدە تولتىرۋىن تالاپ ەتكەن. جالپى، قازاقستاندا شەتتەن كەلگەن قازاقتارعا دەگەن دۇرىس پەيىلدىڭ جوقتىعى، قازاق ءتىلىن بىلۋگە دەگەن بەيىلدىڭ ازدىعى ۇلكەن قاسىرەتكە اينالدى. ىشتەگى قازاق پەن سىرتتاعى قازاق قان تامىرلارىنىڭ بىرگە سوقپاۋى ۇلتتىڭ سورىنا ۇلاستى. بۇل - قازاقستانداعى زاڭنىڭ السىزدىگى، سولقىلداقتىعى دەر ەدىم»،- دەيدى جازۋشى. وسى جەردە ءبىز ەكى بىردەي ازاماتتىڭ بەدەلدى ءۇش مەكەمەنىڭ اتىنا ايتقان ءۋاجىن بايقادىق. ال مەملەكەتتىك مەكەمە دەپ ايدار تاققان قۇزىرلى ورىندارىمىز وسىنداي جاعدايدا بولعاندا، جەكەمەنشىك مەكەمەلەر تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار.
قايسار، گەرمانيادان كەلگەن قازاق:
- مەن ءوز اتى-ءجونىمدى تولىق ايتپايمىن. سەبەبى ەرتەڭ ەلدەگى مەكەمەلەر جۇمىستارىمدى ورىنداپ بەرۋدەن باس تارتۋى مۇمكىن. بىراق ءوزىمدى تاڭعالدىرعان ماسەلەنى ايتىپ بەرگىم كەلەدى. وسىدان بىرنەشە ۋاقىت بۇرىن قالالىق كوشى-قون پوليتسياسىنا باردىم. بىرىنشىدەن، وندا تۇرعىندارعا قاجەتتى اقپارات دۇرىس بەرىلمەيدى. قويعان سۇراقتارىما ەشكىم تۋرا جاۋاپ قايتارمادى. ەكىنشىدەن، مەن گەرمانيادان كەلگەندىكتەن، ورىس ءتىلىن تۇسىنبەيمىن. بىلەتىنىم - تەك انا ءتىلى عانا. ال اتالعان كەڭسەدەگىلەر ماعان ورىس تىلىندە جاۋاپ قايىرادى. وسى ماسەلە مەنى قاتتى الاڭداتتى. قازاقستاندا بولعاننان كەيىن، ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك مەكەمە بولعاننان سوڭ، وندا قىزمەت ەتەتىن ءاربىر ازامات قازاقشا بىلۋگە مىندەتتى ەمەس پە؟ سونداي-اق قازاقستاندا بانك سالالارىنان دا قازاق ءتىلىنىڭ ءيىسى شىقپايدى. قاي بانككە بارساڭ دا، قۇجاتپەن ورىس تىلىندە تانىساسىڭ. ءتىپتى كوپ مەكەمەنىڭ سايتى قازاقشالانباعان.
ازاماتتارىمىزدىڭ پىكىرلەرىنەن بايقاعانىمىز، تىلگە قاتىستى زاڭدارىمىز تىم ءالسىز. سوندىقتان زاڭدا شەتتەن كەلگەن قانداس باۋىرلاردىڭ ماسەلەسى بولەك جازىلۋى كەرەك. ماسەلەن، جۋىردا الماتى قالالىق پروكۋراتۋراسى تۇراقتى تىركەۋدە تۇرماعان، اتا-اناسى ازاماتتىق الماعان بالالاردى انىقتاۋ ماقساتىندا اۋداندىق ءبىلىم بەرۋ باسقارمالارىنا، مەكتەپتەرگە تەكسەرۋ جۇرگىزدى. ونىڭ ناتيجەسىندە سىرتتان كەلگەن بىرنەشە قازاق بالاسى وقۋدان شىعارىلدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، وسىنداي ماسەلەنى بولدىرماۋ ءۇشىن «كوشى-قون تۋرالى» زاڭىمىزعا «ۇلتى قازاق وكىلدەرى ءۇشىن» دەگەن ارنايى ءبولىمدى دە ەنگىزۋ قاجەت.
ماماي احەت، الماتى قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى:
-بۇگىنگى كۇنى ەلدەگى بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ۇستىندە. ءتىلدى وقىتۋ ءۇشىن الماتى قالالىق اكىمدىگىنىڭ جانىنان ءتىل وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى قۇرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا ورتالىقتا 500-گە جۋىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەر باستاۋىش، جالعاستىرۋشى، تەرەڭدەتىلگەن بولىمدەر بويىنشا 120 ساعاتتىق كۋرستاردا وقىپ جاتىر. وقۋ اياقتالعاننان كەيىن، ولارعا ارنايى سەرتيفيكاتتار مەن كۋالىكتەر بەرىلەدى. كۋالىكتەر ارقىلى كەز كەلگەن قىزمەتكەر قازاق ءتىلىن بىلەتىندىگىن دالەلدەيدى. سونداي-اق كۋرستاردىڭ اراسىندا ءبىز مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى تەستىلەۋدەن وتكىزەمىز. ەگەر دە قانداي دا ءبىر ازامات ءتىل جاعىنان قىسىم كورەتىن بولسا، ءبىزدىڭ مەكەمەگە حابارلاسۋىنا بولادى. ءبىز اتالعان ماسەلەنى تەكسەرىپ، قاجەت بولسا ءىستى پروكۋراتۋراعا دەيىن جەتكىزەمىز.
دەرەك
1991 جىلدان بەرى بۇگىنگى ەسەپ بويىنشا ەلىمىزگە 1 ملن-عا جۋىق ەتنيكالىق قانداستارىمىز كەلگەن. بۇلاردىڭ 790 مىڭى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ تىزىمىنە ەنىپ، تىركەۋدەن ءوتىپ، ورالمان مارتەبەسىن الدى. ال قالعان 200 مىڭدايى - ءوز كۇشىمەن كوشىپ كەلگەندەر. جالپى، كوميتەتتىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 2010 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىندەگى مالىمەتتەر بويىنشا، قازاقستاندا 201 309 ورالماندار وتباسى نەمەسە
789 339 ەتنيكالىق قازاقتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
«الاش ايناسى» گازەتى
