قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۇكىمەت باسىنا بولشەۆيكتەر كەلگەن سوڭ قوعامدا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ىزعارلى ايازى قاقاپ تۇردى. بىراق، شىن مانىنە كەلگەندە جۇمىسشى تابىنىڭ ەمەس، سولاردىڭ اتىنان پارتيالىق اپپارات پەن كەڭەستەردىڭ اتقارۋشى ورگاندارى «كوسەمسىماقتارىنىڭ» بيلىگى جۇرگىزىلدى. وسى تۇستا قازاق ۇلتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىعان زيالىلارى، الاش پارتياسى وكىلدەرىنىڭ باستى ۇستانعان يدەياسى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ەدى. الاش پارتياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلت مۇددەسى، ۇلت تاعدىرى، ۇرپاق قامى بولاتىن. الاش ارىستارى ەلىنىڭ وركەنيەت كوشىنەن وزىنە تيەسەلى ورىن الۋىن كوكسەدى.

كەرىسىنشە جاڭا قۇرىلعان كەڭەس وكىمەتى ءوز ساياساتىندا باسقاشا ماقسات-مۇددەنى كوزدەدى. ورىنبور گۋبەرنياسى ركپ (ب) ورگانى «كوممۋنار» گازەتىنىڭ 1920 جىلعى 2 قازان سەنبىلىك سانىندا ە.پليۋدوۆ دەگەن «ك ۆسەكيرگيزكومۋ سەزدۋ» دەگەن شاعىن ماقالاسىندا: «منوگيە يمەننو يز كيرگيزكيح پرەدستاۆيتەلەي، وسوبەننو تاك نازىۆاەموگو «الاش وردينسكوگو» تولكا، زابىۆايۋت گلاۆنىە پرەدپوسىلكي، س كوتورىمي رەۆوليۋتسيوننىي پرولەتاريات، ۆ ليتسە كوممۋنيستيچەسكوي پارتي، پودحوديت ك وسۋششەستۆلەنيۋ پرينتسيپا سامووپرەدەلەنيا ناتسيونالنوستەي: «سوۆەتسكايا ۆلاست ي ديكتاتۋرا پرولەتارياتا». ي كاك بى ني بىلو ترۋدنو – كيرگيزكي نارود س پوموششيۋ رەۆوليۋتسيوننوگو پرولەتارياتا رسفسر پەرەيدەت ك نەمۋ، كاك ك ەدينستۆەننومۋ زالوگۋ سۆوەگو وسۆوبوجدەنيا»، - دەپ كەسىپ-ءپىشىپ پىكىر بىلدىرەدى.

الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى جانشا دوسمۇحامەدوۆ ءوز ۋاقىتىندا: «بىزدەر – الاش ازاماتتارى حالقىمىزدىڭ تاعى دا ۇلى دەرجاۆالىق، ۇلتتىڭ تونىن تەرىس اينالدىرعان ەكونوميكالىق، ساياسي ۇستەمدىگىنە، قازاقتاردى ۇلتتىق مەشەۋلىكتە ۇستاپ، ۇستەم ۇلتتىڭ قۇيىرشىعى، تابانىن جالاۋشى قالدە قالۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىز»، - دەۋىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

سونىڭ ايعاعىنداي 1917 جىلعى «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا «قايتكەندە دە وسى كۇنگى زەمستۆولىقتى قابىل الۋ قاجەت» دەلىنگەن.

زەمستۆو رەسەي يمپەرياسىندا 1864 جىلعى رەفورماعا سايكەس قۇرىلعان جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى. قازاق جەرىندە زەمستۆو مەكەمەلەرى پاتشا وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلعى 17 ماۋسىمداعى «اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، تورعاي جانە ورال وبلىستارىندا زەمستۆو مەكەمەلەرىن اشۋ تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس قۇرىلدى. وسىعان وراي ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزى زەمستۆو ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويىپ، قازاقتاردىڭ زەمستۆو مەكەمەلەرىن قۇرۋعا بەلسەندى تۇردە ات سالىسۋىنا ەرەكشە ءمان بەردى. قازاق جەرىنە العاشقى زەمستۆو مەكەمەسى 1917 جىلعى 16 قازاندا تورعاي ۋەزىندە اشىلدى. وبلىس دەڭگەيىندەگى زەمستۆو باسقارمالارى قازاقستاندا 1918  جىلعى قاڭتاردا قۇرىلدى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى – اۋىلدىق، بولىستىق، ۋەزدىك زەمستۆو كوميتەتتەرى بولدى. ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولىپ ح.دوسمۇحامەدوۆ سايلاندى. قازاق جەرىندە وبلىستىق جانە ۋەزدىك دەڭگەيدە اشىلعان زەمستۆو مەكەمەلەرى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعىن رەتتەۋدە، وقۋ ءىسىن جولعا قويۋدا ەلەۋلى جۇمىستار اتقاردى. مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار، باستاۋىش مەكتەپتەر اشتى. سول كەزەڭدە گۋرەۆ ۋەزىندە ەسبول، ءسىمبىرتى، گۋرەۆ، قاراتوبە، بىلان، قارابايلى، جارشىق، جەم، جەم-اتىراۋ، اقباس، بەستوبە، اقجال، قاراشاعىل، كەرمەقاس، قاراباۋ، قىزىلقوعا، تايسويعان بولىستارى بولدى. بۇل بولىستىق بولىمدەر 1925 جىلعا دەيىن ساقتالعان، اۋىلداردى كەڭەستەندىرۋ جىلدارىندا وسى بولىستار نەگىزىندە اۋداندىق كەڭەستەر قۇرىلعان.  وسى بولىستارداعى قارا حالىقپەن تىلدەسەتىن ءتىلماشتار، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزەتىن حاتشىلارى سول كەزدە ورىسشا وقىعان قازاق ازاماتتارى بولدى.

الاشوردا مۇشەلەرى، تۋعان ەلىنە قال-قادىرىنشە ادال قىزمەت اتقارعان جەرلەستەرىمىز ساعىز ۋەزى زەمستۆو توراعاسى ورىنباسارى قازمۇقاش يبراشەۆ ورىنبوردىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن. قازمۇقاش ەكى تىلدە بىردەي سويلەگەن. قازاقشادان ورىسشاعا سوزبە-ءسوز شەبەر اۋدارماشى بولعان. قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولدى. جۇماعالي اڭقىلداقوۆ گۋرەۆتە ءتورت كلاستىق قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن. وتە ساۋاتتى ادام بولعان. 1937 جىلى مەملەكەتتىك بانكىدە جۇرگەن كەزىندە ۇستالعان. قوجاروۆ عابدوللا 5 اۋىل، قازىرگى 7 اۋىلدا وقىعان. ەكى كلاستىق قازاق-ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن. توڭكەرىس الدىندا بولىسقا حاتشى بولىپ ىستەگەن. كەزىندە حالىق اراسىندا بەدەلدى جانە جازۋعا وتە شەبەر ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. 1939 جىلى 55 جاسىندا قايتىس دۇنيەدەن وزعان. يبراش ءالجانوۆ بۇرىنعى 9 اۋىل، قازىرگى 15 اۋىلدا ەكى كلاستىق قازاق-ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن. 1930 جىلى باقيلىق بولدى.

الاش تۋى استىندا قىزمەت ەتكەن جانە الاشورداشىلار يدەياسىنا مۇددەلەس بولعاندارعا قارسى شابۋىلدار  كەڭەستىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە كەڭ ورىن الىپ، ولاردى  اشكەرلەۋ جاپپاي بەلەڭ الدى.

گۋرەۆ وكرۋگتىك «سوتسيالدى قۇرىلىس» (قازىرگى «اتىراۋ») گازەتىنىڭ 1937 جىلعى 9 شىلدەدەگى سانىندا «قازاق ۇلتشىلدارىنا جانە سوعان قاراي اۋا جايلاعان ۋكلونعا قارسى» اتتى باس ماقالاسىندا «...كونتررەۆوليۋتسياشىل قازاق ۇلتشىلدىعىمەن ويداعىداي كۇرەسە الۋ ءۇشىن الاش پارتياسىنىڭ ەرتەدە وبەكتيۆتى رەۆوليۋتسياشىل ءرولى بولدى دەيتىن پارتياعا، سوۆەتكە قارسى شىرىك تەوريالاردىڭ قالدىقتارىن ءبىرجولا قۇرتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، مۇنداي شىرىك تەوريا كونتررەۆوليۋتسياشىل قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى كۇرەسۋىمىزدى باسەڭدەتەدى، قىراعىلىعىمىزدى تومەندەتەدى، وسىمەن بىرگە جاۋىز ۇلتشىلدارعا ولاردىڭ قاسكۇنەمدىك ىستەرىن جۇرگىزۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرەتىن بەتپەردە بولادى. بىراق، كەيبىر كوممۋنيستەر (اسپاندياروۆ، مۇقانوۆ، توعجانوۆ تاعى باسقالار) سوڭعى ۋاقىتتا دەيىن وزدەرىنىڭ كىتاپتارىندا الاش- وردانىڭ وبەكتيۆتى رەۆوليۋتسياشىل ءرولى بار دەگەن شىرىك تەوريانى پروپاگاندالاۋدان ارىلماي كەلەدى. كونتررەۆوليۋياشىل قازاق ۇلتشىلدىعى جاپون-گەرمان ءفاشيزمىنىڭ اگەنتى بولىپ، مەملەكەتىمىزگە ساياسي قاۋىپ كەلتىرىپ وتىرعاندا، ولاردىڭ رەۆوليۋتسياشىل ءرولى بولدى دەگەننەن ارتىق ۇلتشىلدىققا جاردەم بەرۋگە بولمايدى!»،- دەپ جازدى.

وكرۋگتىك «سوتسياليستىك قۇرىلىس» گازەتىنىڭ 1937 جىلدىڭ 3 جەلتوقسان كۇنگى نومىرىندە «ماناش مەكتەبىن كىم باسقارادى» دەگەن ماقالادا «گۋرەۆ اۋدانى، ماناش اۋىلىنداعى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ وتىرعان، يمانعاليەۆ بەكىش پاتشا زامانىندا ەكى كلاستى بىتىرگەن ادام. ول 1918-19 جىلدارى الاشورداشىلارعا بەلسەنە قاتىناستى»،- دەگەن «جاڭالىقتى» جازادى.

الاش ىسىنە قاتىستى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى مۇستافا شوقايدىڭ قولىنا تۇسكەن ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ بەرگەن جەرلەسىمىزدىڭ ءوتىنىشى نازار اۋدارارلىق.

قويىن داپتەردىڭ پاراعىنا اراب قارپىمەن جازىلعان مىنا ءبىر قۇجات اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشكەن، بىراق قيىندىقتارعا قاراماستان العا ۇمتىلعان قايسار قازاق جاسىنىڭ ومىرىنەن بەلگى بەرەدى. ءولىم الدىندا تۇرسا دا، رۋحىن جوعالتپاعان بۇل جاس: «سالەم بەردىك. ناشارعا جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا الىس جەردەن كەلگەن مۇسىلمان بالاسى. سىزگە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ماحابباتقا تولى سىرىمدى ۇسىنىپ، تومەندەگى جاعدايىمدى ەسكە الۋىڭىزدى وتىنەمىن.

مەن گۋرەۆ (ۇيشىك) وبلىسىنانمىن، قاڭباقتىنى جايلاۋشى قوسىمباي بولىستىڭ تۋعان نەمەرەسى جالعاسۇلى سەمباي بولامىن. ورتا ءبىلىمىم بار. ماماندىعىم وقىتۋشى، گۋرەۆتەگى وقىتۋشىلار كۋرسىن ءبىتىردىم. بىراق جاسىمنان گازەت-جۋرنال جۇمىسىنا ارالاسۋدامىن. بۇل ءىس – ومىرلىك العا قويعان ماقساتىم.  مۇنىڭ قاينار بۇلاعى – اقىن-جازۋشىلىق جۇمىسى. 30-جىلدان جازۋشىلىق تالاپپەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىمەن تانىستىم. 31-جىلدان ءوز بەتىممەن قولىما قالام الىپ، ءتۇرلى جاعدايعا ارناپ ولەڭ، اڭگىمە جازا باستادىم. بىراق قوسىمباي بولىستىڭ («ءبورىنىڭ») تۇقىمى دەپ... مەنىڭ شىعارمالارىم كەرەكسىز پۇلعا اينالىپ وتىردى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا كىرىپ، قازاقتىڭ كونە فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءىلىندىم. سونىمەن «الاش زامانىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى»، - دەپ وبلىستىق گازەت القاسىنان شىعاردى. كوپ ادامدارمەن بىرگە مەنى دە قۋدى. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە وشپەس ورىن الدى. فرانتسيادا دەگەندى ەستىپ، ەلدە جۇرگەندە ارمانداۋشى ەدىم. سول تىلەگىم ورىندالىپ، سىزبەن بۇگىن جولىققالى وتىرمىن. مەن ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتقان قارا تاستاي قايعىلى اۋىر حالدە تۇرمىن. بولاشاق جاس تالانتتى ءولىم حالىنەن الىپ قالۋىڭىزدى سۇرايمىن. 4-جۇمىسشى توبى، 2-باراق. جالعاسۇلى سەمباي. 19.ح.41».

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گەرمانيادا قۇرىلعان تۇركىستان لەگيونى قۇرامىنا «تەمىر اتىنداعى تۇركىستان باتالونى»، 162-ءشى تۇرىكتەر ديۆيزياسى جانە قازاقتاردىڭ «الاش» وتريادى كىرگەن. تۇركىستان لەگيونىندا بولعان جەرلەسىمىز ع.بەيىسوۆ بەرليندەگى 1943 جىلى سالىنعان «الاش» مەكتەبى تۋرلى مالىمەتتەر بەرەدى، بۇل مەكتەپ وبەركوماندا ۆەرماحتىڭ بارلاۋ توبىنىڭ 4-بولىمىنە قاراعان،  بارلاۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى فون گانني گراف، ورىنباسارى، جەرلەسىمىز ءاليحان اعاەۆ (شىن اتى-ءجونى ءامىرحان تىلەۋماعامبەتوۆ) بولدى. ع.بەيىسوۆ ءا.اعاەۆپەن كەزدەسىپ دامدەس بولعان. ول ءاليحان اعاەۆتى ورتا بويىلىدان بيىكتەۋ، ارتىق بىتكەن ەت جوق، قانجارداي قاتقان كەۋدەلى، اسكەري ادام دەپ سۋرەتتەيدى. كەيىن ءا.اعاەۆ 1944 جىلى ون ەكى ادامدىق توپتى ەكىگە ءبولىپ اتىراۋ جەرىنە دەسانت بولىپ تۇسكەنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى ۇقك وفيتسەرى س.شاكىباەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتابىندا باياندالادى جانە مەرزىمدى باسپاسوزدەردە دە جازىلدى. 

...كەڭەس ەلىنىڭ القىزىل تۋىنداعى بالعا مەن وراق بەلگىسىنىڭ اراسىندا قالعان الاش قايراتكەرلەرى مەن مىڭداعان قاراپايىم مۇشەلەرى تۋعان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى جولىنداعى كۇرەس جولىندا ومىرلەرى مەن يدەيالارى كەڭەستىك وراقپەن ورىلىپ، بالعامەن مىلجالانىپ، قىزىل قانعا باتقانى تاريحىمىزدان بەلگىلى.

اققالي احمەت, ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz