ەل بىرلىگى، حالىقتىڭ تىنىشتىعى قاي مەملەكەتتىڭ بولماسىن ەڭ باستى قاعيداتتارى مەن نازاردا ۇستايتىن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولماق. بىرلىگى بار ەل ازبايدى، بىرلىگى بار ەل توزبايدى دەمەكشى ەلدىڭ بىرلىگىن ۇستاپ تۇرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس ەكەنىن بارشا جۇرت بىلەتىن قۇندىلىق. ەلىمىزدە كوپتەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ باسقارىپ وتىرعان قازىرگى ساياساتىمىزعا سىزات تۇسىرگىسى كەلەتىن ءدىني اعىمداردىڭ قاۋپى وراساڭ زور. سونداي اعىمداردىڭ ءبىرى كەزىندە ۋاححابيلىك، قازىرگى كەزدە وزدەرىن سالافيلىك اتاۋىمەن ەلگە تانىلعان اعىم جايلى ءسوز وربىمەك. ءبىر قىزىعى ۋاححابيلەر، ياعني سالافيتتەر ءار مەملەكەتتە اتتارىن وزگەرتىپ جاقتاستار جيناعانىمەن زاتى مەن ءدىني تانىمى وزگەرمەيتىن قالپىندا قالۋدا.

سالافيلىك اعىمىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالاتىن بولساق، نەگىزىن ءXIIى عاسىردا يبن تايميا سالعان، XVIII عاسىردا مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب (1704-1787) ءىلىمىن دامىتقان. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە وزدەرى سياقتى سەنبەيتىن ادامداردى كۇپىرلىككە ايىپتاپ قارۋلى جيھادقا ۇندەگەن. وزدەرىن «ءسالافپىز» دەپ سانايتىندار مۇسىلمانداردى اللانىڭ بىرلىگىنە شاقىرۋ، يسلام ءدىنىن حۇرافات-بيداعات (دىنگە ەنگەن جاڭالىق) امالداردان تازالاۋ، ءدىنىمىزدى پايعامبار زامانىنداعىداي ياعني ورتا عاسىر ادامدارى سەكىلدى ءومىر ءسۇرۋ، اراب الەمىن بىرىكتىرۋ سياقتى ءدىني فۋندامەنتالدى يدەيالاردى ۇرانعا اينالدىرىپ، كوپتەگەن ادامداردى تۋرا جولدان تايدىرعان. سالافيلىك اعىمىنىڭ شەيحى مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب پراكتيكادا حانبالي مازھابىن ۇستانعانىمەن اقيدا (سەنىمدە) حانبالي ءمازحابى بويىنشا ءدىندى ۇستانبايدى. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءحVىىى عاسىردىڭ 40 جىلدارىنان باستاپ اراب ەلدەرىن بىرىكتىرۋ دەگەن ۇرانمەن داريا كەنتىنىڭ ءامىرشىسى مۇحاممەد يبن ساۋدتى (سۋعۋد) ءوز جولىندا كۇرەسۋگە شاقىرىپ، كەيىننەن ديناستيانىڭ رەسمي يدەولوگياسىنا اينالدىرىپ، قازىرگى كەزگە دەيىن ولار بارلىق جەردە وكىمەتتى قولعا الۋ جانە سول ارقىلى ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن توقتاۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋدە. ال نەگىزىندە سالافيلىك تەرميننىڭ انىقتاماسى «الدىڭعى وتكەندەر»، «بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. كەيبىر يسلام عۇلامالارى مۇسىلمانداردىڭ الدىڭعى ءۇش تولقىنىن «سالافيلەر» دەپ اتادى. ولار – ساحابالار (پايعامباردى كورگەندەر), تابيعيندەر (ساحابالاردى كورگەندەر) جانە تاباعا-تابيعيندەر (تابيعيندەردى كورگەندەر). بۇل دەگەنىمىز «ءسالاف» ۇرپاعىنا VII, VIII, IX, عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ىزگى ادامدار مەن يمام ءابۋ حانيفا، يمام تاحاۋي، يمام شافيعي، يمام ماليكي ت.ب. عالىمداردى جاتقىزسا بولادى. ال، X عاسىردان باستاپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ءومىر سۇرگەن يسلام عۇلامالارىن «ءحالاف» - دەپ اتاعان. وعان يمام ماتۋرۋدي، يمام اشاري، قوجا احمەت ياساۋي ت.ب. كىرەدى.
بىراق قازىرگى سالافيلەرمىز دەگەندەردىڭ ءدىني تانىمى راديكالدانىپ قوعامعا زيان تيگىزۋدە. ولاردىڭ ءدىني تانىمدارى وتكەن عاسىرداعى ساحابالار مەن تابيعيندەردىڭ ءدىني تانىمدارىنا مۇلدەم ساي كەلمەيدى. سەبەبى، مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب «كيتابت-تاۋحيد»، (سەنىم كىتابى), «كاشفۋش-شۋبۋھات»، (كۇماندى نارسەلەردەن ارىلتۋ), جانە «كيتابۋل-ۋسۋليس-ءسالاسا»، ء(ۇش نەگىز كىتابى) ەڭبەكتەرىندە تاۋحيد (سەنىم), شيرك، بيدعات (دىنگە ەنگەن جاڭالىق) دەپ وزگە ۇلتتاردىڭ سان عاسىردان بەرى يسلام دىنىمەن ۇشتاسىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىن حارامعا، شىرىككە تەڭەپ ءوز ۇلتىنىڭ دۇشپانى قىلۋدا. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بىلمەگەن، ونىمەن ماقتانباعان ازاماتتاردا ەلگە، جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى جويىلۋدا. ماسەلەن، امەريكاندىق ساراپشى مارك سەيدجماننىڭ زەرتتەۋى بويىنشا «تەرروريستەردىڭ تورتتەن ءبىرى عانا جاعدايى تومەن وتباسىنان شىققان. تەرروريستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جوعارى تاپتان شىققان، جارتىسى ورتا تاپتان شىققان، كوبىسى وتباسىلى، ءدىني ءبىلىم العاندارى وتە از، زاڭگەر، دارىگەر، ينجەنەرلەر. ولاردىڭ تەرروريست بولۋ سەبەبى ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزىنەن ايىرىلىپ، نە باتىستىق مادەنيەتتى قابىلدامادى نەمەسە ءوز مادەنيەتىن بىلمەگەندىكتەن تەرروريست بولدى» - دەپ تۇجىرىم جاساعان. سول سەكىلدى قانشاما قازاقتىڭ قارا كوز قىزدارى مەن ۇلدارى تاريحىن، اتا-بابالارى ۇستانعان ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن بىلمەگەندىكتەن، جالعان ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە كەتىپ، ءبىرى سيريا مەن يراكقا كەتىپ جاتسا، ەندى ءبىرى تۋعان ەلىندە لاڭكەستىك ارەكەت جاساۋدا. لاڭكەستەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ءدىن ءۇشىن كۇرەس ەمەس، كەرسىنشە بيلىك پەن بايلىققا جەتۋ.
سول سەبەپتى سالافيلەردىڭ ۋاححابيلىك يدەولوگياسى ادامداردى وزدەرىنىڭ توپتارىنا تارتىپ، سانالارىن راديكالداندىرۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقى ايلاعا بارادى. سولاردىڭ ءبىرى – تۋعان تۋىستارىنان، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىنەن، سوڭىندا ءوزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتىن جات قىلىپ، ءوز ەلىنە قارسى سوعىسۋعا ۇگىتتەيدى. قارۋلى جيھادقا شاقىرماس بۇرىن بەتاشار، سالەم سالۋ، اس بەرۋ، قۇران باعىشتاۋ، سەكىلدى داستۇرلەردى شيرك، حارامعا تەڭەپ ابدەن سانالارىن ۋلاپ قوعامنان وقشاۋلايدى.

بىراق سوعان قاراماستان سالافيلەر (ۋاححابيلىك) ءوزارا ساياسي ماسەلەدە بىرنەشە توپتارعا بولىنۋدە. بۇلاي ءبولىنۋى بارلىق اعىمعا ءتان قۇبىلىس. پايدا بولعان كەز-كەلگەن اعىم ۋاقىت وتە كەلە ءوزارا كەلىسە الماي تارماقتارعا بولىنەتىنى اقيقات. ولاردىڭ بۇلاي ءبولىنۋى بىرنەشە سەبەپتەر تۇرتكى بولعان. ماسەلەن، امال ەتپەگەن جان «كاپىر مە، الدە مۇسىلمان با؟»، «كاپىرلەرمەن وداقتاسۋعا بولا ما، بولماي ما؟» «باسشىعا باعىنۋ»، «پاتشانىڭ ساياساتىن قولداۋ نەمەسە قولداماۋ» سەكىلدى ءارى اقيداعا (سەنىم), ءارى ساياساتقا قاتىستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كەلىسە الماي «مادحاليتتەر»، «سۋرۋريلەر»، «تاكفيرلەر» بولىپ ءبولىنىپ كەتكەن. اتالمىش اعىم وكىلدەرىنىڭ ۇستازدارى مەن نەگىزگە الاتىن ادەبيەتتەرى ءبىر بولا تۇرا ءبىر-بىرلەرىن اداسۋشىلىقپەن، كۇپىرلىكپەن ايىپتاپ، تەك وزدەرىن عانا تۋرا جولدا جۇرگەن مۇسىلمان رەتىندە ساناۋى، شىن يسلام دىنىنە جات نارسە. ال بۇنداي تۇسىنىكتى باتىستىق عالىم ە.ترەلچ ايتپاقشى «ءدىني اعىمدارعا ءتان قاسيەت، تەك وزدەرىنىڭ سەنىمىن عانا دۇرىس سانايدى جانە قوعامنان وقشاۋلانىپ جۇرەدى»، - دەگەن. قوعامنان وقشاۋلانىپ، زامانعا ساي ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورنىنا ورتا عاسىرداعى ادامدار سەكىلدى ءومىر ءسۇرۋدى اڭسايتىن سالافيلەردى سىڭارجاق، راديكالدى ءدىني اعىم ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ەلىمىز دامۋشى مەملەكەت بولعاندىقتان ءدىني فۋندامەنتالدىق يدەيالار ەلىمىزدى پروگرەسسكە ەمەس، رەگرەسسكە اپاراتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى.

سوندىقتان ەلمىزدىڭ تىنىشتىعى مەن تاتۋلىعىن ساقتاۋ، دامىعان ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەستىرۋ ماقساتىندا قوعامنىڭ ءدىني تانىمىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ اسا ماڭىزدى. ءبىزدىڭ ءدىني تانىمىمىز اتا-بابالارىمىز ۇستانعان جول ءۇش تۇعىرىمىزبەن ءتورت قاعيدامىزدى جانداندىرۋدا بولماق. ال، ءۇش تۇعىر دەگەنىمىز حانيفي ءمازھابى، ماتۋرۋدي سەنىمى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءدىني تانىمى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ ءدىني تانىمى ءتورت قاعيداعا نەگىزدەلگەن. اتاپ ايتقاندا، ءبىرىنشى «زامان» زامانعا ساي ءومىر ءسۇر جانە جاڭا تەحنولوگيالارمەن، ينوۆاتسيالاردى يگەرۋ. ەكىنشى «ماكان» ياعني وتان دەپ تۋعان ەلىنە جەرىنە ايانباي ەڭبەك ەتىپ حالقىنىڭ سۇيىكتى ۇلدارى مەن قىزدارى بولۋ. ءۇشىنشى «يحۋان» ياعني باۋىرمالدىق دەپ ادامداردىڭ ۇلتىنا، ناسىلىنە، دىنىنە، تۇسىنە قاراماستان قۇرمەت كورسەتىپ باۋىر تۇتۋ. ءتورتىنشى «رابتا-سۇلتان» باسشىعا باعىنا وتىرىپ ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتۋ.

ە.جاقىپوۆ، جامبىل وبلىسى اكىمدىگى «ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ءبولىم باسشىسى

Abai.kz