بۇگىن الماتى قالاسىندا قازاق توپىراعىندا قاساقانا جاسالعان قانقاساپ - اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان ەكەرتكىش ورناتىلدى.

تاس ءمۇسىن ناۋرىزباي مەن قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيلىسىنداعى "قاراعايلى" باعىنا ورنالاسقان. بۇل - رەسپۋبليكالىق ۇيعىر تەاترىنىڭ تاپ قارسىسىنداعى باق.

بىلتىر ءدال وسى ۋاقىتتا قالا اكىمى باۋىرجان بايبەك الماتىدا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنايى ەسكەرتكىش تۇرعىزىلاتىنىن ايتقان-دى. بۇگىن ەسكەرتكىشتى شاhار باسشىسى ءوزى كەلىپ اشتى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا جيىلعان ەلدىڭ قاراسى كوپ بولدى. جۇرتقا ەسىم-سويى ەتەنە تانىس اعا بۋىن مەن جاستار ۇيىسىپ تۇرىپ، ۇلى جۇت قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشكە گۇل شوقتارىن قويدى.

الماتىنىڭ وزىندە  اشتان ولگەن ادامداردىڭ مۇردەلەرى جاتادى ەكەن

سايات جانسۇگىروۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ۇلى:

- بۇگىن اشىلعان  ەسكەرتكىش الاساپىران جىلدارداعى زۇلىمدىقتى كورسەتىپ تۇر. وسى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىن ءبىز 25 جىل كۇتتىك. كەشىكتى، كوپ كەشىكتى. ەل ىشىندە دە كوپ اڭگىمەلەر ايتىلدى. قازىر ەندى جاساپ، بىزگە كورسەتىپ وتىر. 

اشارشىلىق بولعاندا مەن ەكى-ءۇش جاستا ەكەنمىن. سوندا تۋىستارىمنىڭ اۋزىنان ەستيمىن، تۋرا الماتىنىڭ وزىندە  اشتان ولگەن ادامداردىڭ مۇردەلەرى اقسوڭكە بولىپ شاشىلىپ جاتقان ەكەن. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك،  بىزدىڭ قازاق نەبىر زۇلماتتى باسىنان وتكەردى عوي. مەن ءوزىم دە رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەن ازاماتتاردى كوزبەن كوردىم. ءوزىمنىڭ اكەم دە كەتتى. اكەم تۇرمەدە جاتقاندا، 37-جىلى بولات دەگەن ءىنىم دۇنيەگە كەلدى. سوندا تاتەم، بولاتتى كوتەرىپ اپارىپ كورسەتەدى ەكەن. ول كۇندەر دە ءوتتى عوي.  

ەلباسى بەكىتكەن جوبا بويىنشا - ۇلكەن كەشەن اشىلۋى كەرەك

جۇمابەك اشۋۇلى، قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:

-2000 جىلى 14-ءساۋىر كۇنى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىنىڭ توراعاسى، باس پروكۋور، جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى قول قويىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەكىتكەن جوبا بويىنشا، وسى الماتىداعى نكۆد، كگب ءۇيى، ونىڭ اۋلاسىنداعى ىشكى تۇرمە، ودان كەيىن چايكوۆسكي مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى الەيا، ول الەيانىڭ ەكى بەتىنە زۇلماتتى جىلدارى اتىلىپ كەتكەن ارىستاردىڭ بارلىعىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلۋى كەرەك بولعان. سونداي-اق، مىنا ءبىز تۇرعان ساياباق قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن سۇرگىن تاريحي مۇراجاي-كەشەنى بولۋى كەرەك بولاتىن. 2004 جىلى مۇراجاي اشىلا باستاعان. كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇمىسىمىز جۇرە باستاعاندا 2005 جىلى بۇل ساياباق جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتتى.  ال بىزدە زاڭ بار. تاريحي عيمارات جەكەلەشەندىرۋگە جاتپايدى. ەندى مىنە، باۋىرجان بايبەك مىرزا بىلتىر ۋادە بەرىپ ەدى، بيىل ەسكەرتكىشتى اشىلدى. ەندى ەكسپو وتكەننەن كەيىن، مۇراجاي ماسەلەسىنە ورالامىز دەدى. مەن باۋىرجان بايبەك ۋادەسىندە تۇرادى دەپ سەنەمىن.

بۇل سابەت وكىمەتىنىڭ بىزگە قارسى سوعىسى ەدى

ۆالەري ميحايلوۆ، اقىن:

-قازاق حالقى 30-جىلداردىڭ باسىندا بۇكىل سابەت وداعىنىڭ حالىقى كورمەگەن ۇلكەن ترادەگيانى باستان كەشتى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى قىرىلىپ قالدى. ءيا، قازاقتارمەن قاتار ونداعان مىڭ وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى دە اشارشىلىق پەن رەپرەسسياعا ۇشىرادى. سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ بۇكىل وتباسىم دا بار ەدى. مەنىڭ اعايىندارىم، اكە-شەشەم اشارشىلىق كەزىندە قايتىس بولدى. ءوز ءۇي-جايىنان قۋىپ شىعىپ، تۇگىن قالدىرماي تالاپ-تونادى. مەن ەر جەتىپ، ەس بىلگەندە بارىپ، سول جىلدارى نە بولعانىن ءتۇسىندىم. مەنىڭ وتباسىمنان ەكى-اق ادام ءتىرى قالدىق. بۇل - سوعىس ەدى. سابەت بيلىگىنىڭ بىزگە قارسى سوعىسى. مەن بۇل تۋرالى كىتاپ جازدىم. ول بىرنەشە تىلدە جارىق كوردى.  وسىدان ءسال ەرتەرەكتە قازاق حالقى باستان كەشكەن ۇلى جۇتى تۋرالى شىندىقتان الەم ەلدەرى بەيحابار ەدى. قازىر الەم حالقى بۇل شىندىقتى ءبىلدى. تانىدى.  قازىر ەۋروپانىڭ عالىمدارى قازاق توپىراعىندا بولعان اشارشىلىقتى زەرتتەۋگە كىرىستى.

30 جىل وتكەندە عانا ورناتىلىپ وتىر

دوس كوشىم، ساياساتكەر:

-ەندى،ارينە، بۇل قازاق تاريحىندا بولعان ەڭ ۇلكەن زۇلمات. سوعان ەسكەرتكىش قويىلعانىنا قۋانىشتىمىز. بىراق، بۇل ەسكەرتكىشتى 1991-92 جىلدارى قويسا ورىندى بولار ەدى. سەبەبى، 1991 جىلى وسى جەردە ەسكەرتكىش بولادى دەپ، قارا تاس قويعانىمىز ەسىمىزدە، ءبارىمىزدىڭ. سول تىلەگىمىز 30 جىلدان كەيىن بارىپ قانا ورىندالىپ وتىر. ونىڭ دا سەبەبىن بىزدەر ويلانۋىمىز كەرەك. بۇل نە دەگەن كەشىگۋشىلىك دەگەن ماسەلە بار. ءبىز جەلتوقسانعا دا 15 جىلدان كەيىن بارىپ ەسكەرتكىش قويعانبىز. تەگىندە، پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن دۇنيەلەردىڭ ءدال ۋاقىتىندا قولعا الىنعانى دۇرىس. دەگەنمەن دە، ەشتەن كەش جاقسى. اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى – قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن وقيعا دەپ ەسەپتەيمىن. تەك قانا بۇل ەمەس، باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىندا بىرتىندەپ قويىلىپ جاتىر. وسىعان دا شۇكىرشىلىك ەتەمىز.

بۇل ءبىز ءۇشىن اۋىر تاقىرىپ بولدى

(كومپوزيتسيا اۆتورلارى - دۋلات ۇسەنباي، ايدوس بۇركىتباەۆ جانە قانات بيقۇليەۆ)

دۋلات ۇسەنباي، كومپوزيتسيا اۆتورى:

-بۇل جۇمىستىڭ اۆتورى ۇشەۋىمىز. ايدوس بۇركىتباەۆ، قانات بيقۇليەۆ ۇشەۋىمىزدىڭ ورتاق كومپوزيتسيامىز. ءبىز شىعارماشىلىق توپپىز. الماتى قالاسى اكىمشىلىگى كونكۋرس جاريالاعان. ءبىز بىرنەشە جۇمىس ۇسىنعان ەك.  سونىڭ ىشىنەن وسى جۇمىس ۇتىپ شىقتى. جۇمىسىمىزدىڭ تاقىرىبى – انا مەن بالا دەپ اتالادى. انا مەن بالانىڭ وبرازى ءار ادامعا تۇسىنىكتى. جانە سيمۆول رەتىندە توڭكەرىلگەن قازاندى الدىق. بۇل اشتىقتىڭ، جوقشىلىقتىڭ بەلگىسى عوي. ءبىز ءۇشىن بۇل ەڭ اۋىر تاقىرىپ بولدى.

جۇت - قازاققا قاساقانا جاسالدى

قوسىمشا: ءسويتىپ، الماتى باسشىسى باۋىرجان بايبەك سوزىندە تۇردى.  1931-1933 جىلدارداعى قانقۇيلى قانقاساپ، ۇلتىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسىن جالماعان اشارشىلىق پەن رەپەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىن قالا اكىمى "بۇل ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى ەدى", - دەپ اتاپ ءوتتى.

تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1920 جىلداردان باستاپ قازاق جەرىندە 2-3 ميلليونعا جۋىق ادام اشتىقتان كوز جۇمىپ، 1,5 ميلليونعا جۋىعى بوسىپ كەتكەن. بۇل قازاق حالقىنا ادەيى جاسالعان قاستاندىق ەدى. سەبەبى، كورشىلەس ەلدەردە مۇنداي سۇمدىق  بولعان جوق. الاش ارىستارى «ءالحامدۋيللا، 6 ميلليون حالىقپىز» دەپ جۇرگەندە وزبەك جۇرتى 2-3 ميلليوننىڭ اينالاسىندا بولعان كورىنەدى. اشارشىلىق القىمنان العان الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭنەن كەيىن حالىقتىڭ 60 پايىزى جويىلدى. قاساقانا قولدان جاسالعان اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ سالدارىنان جويىلدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – رەسەي. ونى وزدەرى دە ايقايلاي ايتىپ ءجۇر. ەندىگى ماسەلە – ەردىڭ قۇنى، ەلدىڭ قۇنى. مىسال رەتىندە ايتار بولساق، ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى جارتى الەم – «گەنوتسيد» دەپ تانىدى. ال بىزدە شە؟..

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz