باقىت بايىشوۆ، اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاريح ماگيسترى

ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى اقتوبە ولكەسىندەگى تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارى­نا بايلانىستى جارىق كورگەن ادەبيەتتەردى ەكى توپ­قا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپقا - 1920-1930 جىل­دارداعى تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جازعان زەرتتەۋلەر. بۇل رەتتە بىزگە عىلىمي قىزمەتى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنە سايكەس كەلگەن عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى. سونداي ەڭبەك اۆتورلارىنىڭ ءبىرى - تەلجان شونانۇلى قازاق دالاسىندا تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلەتىندىگىن، ونىڭ قانداي ماقسات كوزدەيتىندىگىن 1923 جىلى-اق بولجاپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن. وندا: «كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتى تىنىشتاندىرىپ، جۋاسىتۋ ءۇشىن، بىلدىرتپەي بىرتە-بىرتە قازاقتىڭ كۇشى مەن بايلىعىنىڭ قورى - مالى مەن جىلقىسىن ازايتۋ، كەمىتۋدى كوزدەيدى، ياعني قازاقتىڭ مالى كەمىپ، جارلى بولسا، بىزگە قاۋىپسىز بولادى. قازاق سوندا عانا امالسىز تىنىشتالادى دەگەن ساياسات ۇستانادى»، - دەلىنەدى (1).

باقىت بايىشوۆ، اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاريح ماگيسترى

ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى اقتوبە ولكەسىندەگى تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارى­نا بايلانىستى جارىق كورگەن ادەبيەتتەردى ەكى توپ­قا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپقا - 1920-1930 جىل­دارداعى تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جازعان زەرتتەۋلەر. بۇل رەتتە بىزگە عىلىمي قىزمەتى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنە سايكەس كەلگەن عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى. سونداي ەڭبەك اۆتورلارىنىڭ ءبىرى - تەلجان شونانۇلى قازاق دالاسىندا تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلەتىندىگىن، ونىڭ قانداي ماقسات كوزدەيتىندىگىن 1923 جىلى-اق بولجاپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن. وندا: «كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتى تىنىشتاندىرىپ، جۋاسىتۋ ءۇشىن، بىلدىرتپەي بىرتە-بىرتە قازاقتىڭ كۇشى مەن بايلىعىنىڭ قورى - مالى مەن جىلقىسىن ازايتۋ، كەمىتۋدى كوزدەيدى، ياعني قازاقتىڭ مالى كەمىپ، جارلى بولسا، بىزگە قاۋىپسىز بولادى. قازاق سوندا عانا امالسىز تىنىشتالادى دەگەن ساياسات ۇستانادى»، - دەلىنەدى (1).

ۇجىمداستىرۋعا بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە عالىم س.ب.بايىشەۆ كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ونىڭ قورىتىندىلارى مەن جۇرگىزىلۋ بارىسىنا ماركستىك- لەنيندىك تۇرعىدان باعا بەرەدى. عالىم وسى تاقىرىپقا بايلانىستى ماسەلەلەردى «وچەركي ەكونوميچەسكوي يستوري كازاحستانا» (2), «وچەركي ەكونوميچەسكوي يستوري كازاحسكوي سسر» (3), «ۆوپروسى سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوگو رازۆيتيا سوۆەتسكوگو كازاحستانا» (4), «پوبەدا سوتسياليزما ۆ كازاحستانە (وچەركي پو تەوري ي يستوري ۆوپروسا)» (5) ەڭبەكتەرىندە قوزعاپ كەتكەن. سونىمەن قاتار، كە­ڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جارىق كورگەن ا. تۇرسىنباەۆتىڭ «كازاحسكي اۋل ۆ ترەح رەۆوليۋتسياح» ەڭبەگىندە (6) قازاقستانداعى اۋىلداردى جەدەل دامىتۋ جۇمىستارى جونىندە ايتىلادى. بىراق بۇل جۇمىستاردىڭ كو­لەڭكەلى جاقتارىنا ءمان بەرمەيدى، كەرىسىنشە نا­سيحاتتاپ، ا.بايتۇرسىنوۆ سياقتى زيالىمىزدى بۋر­جۋازيالىق ۇلتشىلعا تەڭەيدى (7) جانە «قازاق­ستان­داعى اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ بارلىق ەلىمىز (كەڭەس وداعى-اۆت.) بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى جانە ول سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ ورتاق زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنىپ ءجۇر­گىزىلۋدە»، - دەپ، ۇجىمداستىرۋ سياقتى قازاق حالقى­نا ناۋبەت اكەلگەن شارالاردى ماداقتاي تۇسەدى (8). بۇل ەڭبەكتەردە رەسپۋبليكاداعى ۇجىمداستىرۋ جۇمىستارى تىڭعىلىقتى تۇردە زەرتتەلگەنىمەن، بۇلاردىڭ بارىندە دە بۇل جۇمىستار سىني كوزبەن قاراستىرىلماعان جانە دە ماركستىك-لەنيندىك ءادىس­تەمە تۇرعىسىنان قاراستىرىلىپ، كەڭەس ۇكى­مەتىنىڭ ساياساتى ناسيحاتتالعان. بۇلار ارينە، سول زاماننىڭ تالابىنان جانە ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ ىق­پالىنان تۋىنداعان ناسيحات سوزدەر ەكەندىگى داۋ­سىز. نەگىزىنەن، 1930-1935 جىلداردان باستاپ-اق قا­زاقستاننىڭ عالىمدارى ورتالىقتان ءبىلىم الىپ، ولاردىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرىلمەگەن سياقتى (9).

ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدىڭ كەيبىر اسپەكتىلەرىنە، ناق­تىلاي ايتساق جوعارىدا ايتىلعان ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ ماسەلەلەرىنە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قالام تارتقان تاريحشىلاردىڭ ىشىندە م.قوزىباەۆ، ت.وماربەكوۆ، م.قويگەلديەۆ، جانە م.سىدىقوۆتىڭ ەڭبەكتەرى بۇل ماسەلەنىڭ تاريحناماسىن ماڭىزدى دەرەكتەرمەن تولىقتىرا تۇسەدى. م.قوزىباەۆ ءوزىنىڭ «اقتاڭداقتار اقيقاتى» اتتى ەڭبەگىندە ي.ۆ.ستالين مەن ش.ي.گولوششەكيننىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن «كى­شى قازان» ساياساتىنىڭ زارداپتارىن ايتا كەلە «تا­ريحىمىزدى «اقتاڭداقتاردان» ارىلتۋ بۇگىنگى تاڭ­دا ايرىقشا ماڭىزدى، اسا قاجەتتىلىگىنە ءبىرىمىز دە كۇماندانبايتىن بىرەگەي مىندەتتەر بەل ورتاسىنان ورىن الادى. تاريحتىڭ ۋاقىت تابىنان سارعىش تارت­قان پاراقتارىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن كوز جۇگىرت­كەندە، سول كەزەڭدەردىڭ ورنى تولماس وكىنىشتى وقيعالا­رى­نا بۇگىنگى تالاپ بيىگىنەن باعا بەرگەندە، ءبىز سول تاريح­تا ازدى-كوپتى بەدەر قالدىرعان جەكە ادامداردىڭ ۇر­پاق الدىندا جاۋاپكەرشىلىگىن دە جادىمىزدان شىعا­رۋعا ءتيىستى ەمەسپىز»، - دەپ تاريحشىلاردىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويادى (10). م. قويگەلديەۆ پەن ت.وماربەكوۆ بىرىگىپ جازعان «تاريح تاعىلىمى نە دەيدى؟» اتتى ەڭبەكتە قازاقتاردىڭ «كىشى قازان» يدەياسىنا قارسىلىقتارىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتايدى. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە قازاقتىڭ ساياسي قايراتكەرى س. سادۋاقاسوۆتىڭ: «كەڭەس ۇكىمەتى قازاق اۋىلى ءالى سوققى، وكتيابردىڭ قىسىمىن كورگەن جوق، سول بۇرىنعى كۇيىندە. قازاق اۋىلى رەۆوليۋتسيا كەزىندەگى ورىس قالاسى كورگەن توناۋشىلىق پەن شاپ­قىنشىلىقتى كورگەن ەمەس. سوندىقتان دا قازاق ولكەسى ۇستىنەن كىشكەنە وكتيابرمەن ءجۇرىپ ءوتۋ كەرەك. باي­لار ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ءبىلسىن دەگەن ساياسات جۇرگىزىپ وتىر»، - دەگەن ءسوزى كەلتىرىلەدى (11). ال ت. وماربەكوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە (12) قازاقستاندا 20-30-جىلدارى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا جاسالعان زورلىق-زومبىلىقتاردىڭ سيپاتىن، وعان الىپ كەلگەن جاعدايلاردى مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، وتكىر تۇردە ايتادى. مىسالى، ول «20-30 جىلدار­داعى قازاقستان قاسىرەتى» اتتى زەرتتەۋىندە توتاليتار­لىق رەجيم كەزىندەگى قازاقستانداعى بايلاردى ءتار­كىلەۋ مەن شارۋالاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزە­ڭىنە بايلانىستى كەڭ، مازمۇندى تاريحنامالىق تال­داۋ جاسايدى (13). بۇلاردان باسقا، وسى ماسەلەلەردى جاڭاشا تۇرعىدان زەرتتەگەندەردىڭ ىشىنەن ج.ابىل­عوجين، ك.بۇرحانوۆ، ت.سۇلتانوۆ، ا.قادىرباەۆ، ن.ما­سانوۆ، گ. ءحاليدۋلليننىڭ ەڭبەكتەرىن ىلتيپاتپەن اتاپ وتكەن ءلازىم (14).

ال م.سىدىقوۆتىڭ «يستوريا ناسەلەنيا زاپادنوگو كازاحستانا» اتتى ەڭبەگىندە اقتوبەنىڭ گۋبەرنيا كەزىندەگى دەموگرافيالىق جاعدايى مەن بايلاردى تاركىلەۋ شارالارى جونىندە ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى (15).

قازىرگى كەزگە دەيىن اقتوبە وبلىسىنىڭ 1930 جىلدارداعى ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك تۇر­­عى­دا دامۋىن بايانداۋعا تىرىسقان باسقا دا ەڭ­بەك­تەر جارىق كوردى. بۇلاردى وبلىس كولەمىندە عانا جازىلعاندىقتان، ەكىنشى توپتاعى ەڭبەكتەر دەپ قاراستىرۋعا بولادى. م.تاجىباەۆ، ە.ساعىندىقوۆ، ك.نۇرعالىموۆانىڭ 1998 جىلى شىققان «اقتوبە قا­لاسىنىڭ تاريحى (1865-1991 جج.)»، م. تاجىباەۆتىڭ 1999 جىلى شىققان «اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحى (1864-1991جج.)» اتتى جۇمىستارى وسى تاقىرىپتىڭ تاريحي جانە تاريحنامالىق ماڭىزدىلىعىنا ۇلەس قوسا الادى. بۇل ەڭبەكتەردى تاريحنامالىق تۇرعى­دان تالداساق، اۆتورلاردىڭ بۇل تاقىرىپتى جاقسى زەرتتەگەندىگىن، اقتوبە وبلىسىنا قاتىستى تاريحي وقيعالاردى رەتىمەن بايانداۋعا تىرىسقاندىعىن بايقايمىز. بىراق تا بۇل ەڭبەكتەردىڭ وزىندە، ءاسى­رە­سە «اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحى (1864-1991جج.)» ات­تى ەڭبەكتە مىناداي بىرنەشە كەمشىلىكتەر بار. ولار:       1. اتالعان ەڭبەكتە اقتوبە ولكەسىنىڭ تاريحىندا كەي­بىر تاريحي ماڭىزدى، قيىنشىلىق كورگەن قازاقتار­دىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى ءۇشىن قاجەتتى وقيعالارعا كوپ كوڭىل بولىنبەگەن. اتاپ ايتساق، 1928 جىلعى بايلاردى تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋدىڭ اقتوبە وبلىسىندا قالاي جۇرگىزىلگەندىگى، 1930-1933 جىلدارداعى ۇجىم­داستىرۋ ناۋقانى جانە ولاردىڭ سالدارى جانە ت.ب. 2. ەكىنشى كەمشىلىك دەپ اتالعان ەڭبەكتىڭ اتاۋىن ايتۋعا بولادى. ەڭبەك «1864-1991 جىلدارداعى اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحى» دەپ اتالادى. ال اقتوبە ولكەسى زاڭدى تۇردە «وبلىس» اتاۋىن 1932 جىلدىڭ 10 ناۋرىزىندا العان(16).

كورىپ وتىرعانىمىزداي، جوعارىداعى تاريح­نامالىق تالداۋ اقتوبە ولكەسى تاريحىنىڭ، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە 1920-1930 جىلدارداعى كەزەڭدەرگە بايلانىستى وقيعالاردىڭ جەتكىلىكسىز زەرتتەلگەندى­گىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، اقتوبە ولكەسى تۇگەل، اسىرەسە، وبلىس قۇرىلعاننان بەرگى تاريحىن تولىق قامتيتىن، وعان جان-جاقتى تالداۋ جاساعان ارناۋلى زەرتتەۋلەر شىقپاعاندىعىن دا بايقايمىز. سون­دىقتان دا تاريحنامالىق شولۋدان كورىنىپ تۇرعان­داي اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحىن جۇيەلى، جان-جاقتى تالداۋ جۇرگىزە وتىرىپ زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان تىڭ ماسەلە بولىپ تابىلادى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان