ء(حىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى)

ء(حىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى)

ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنان باستاپ پاتشا وكىمەتى جەتىسۋ ولكەسىنە اسكەري ءتارتىپ ورناتىپ، سلاۆيان تەكتەس حالىقتاردى، اسىرەسە، كازاكتاردى ورنالاستىرا باستادى. كازاك اسكەرلەرى باستاپقىدا ورىس پاتشاسىنىڭ قۇلدىعىنان قاشقان شارۋالار، ۇرىلار، ءار ءتۇرلى قىلمىس جاساعان توپتاردان قۇرالدى. ولار جارتىلاي قاراقشى توپتارعا ۇيىمداسىپ، توناۋ­شىلىق جولىندا شىعىسقا قاراي جىلجي بەردى. كەيىن رەسەي پاتشاسىنىڭ قىزمەتىنە كىرىپ، يمپەريانىڭ جاۋلاپ الۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا ماڭىزدى قۇ­رالعا اينالدى [1, س.3-26]. اسىرەسە، پاتشا وكىمەتى ءسىبىردىڭ كازاك اسكەرلەرىنە ۇلكەن سەنىم ارتتى. بۇل جونىندە بەلگىلى كازاك جازۋشىسى ۋسوۆ بىلاي دەدى: «ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى جايىق جانە دون كازاكتارى سياقتى ءوز بەتىنشە ءونىپ شىققان جەمىس بولعان جوق. ونى قولدان جاساپ شىعارعان ۇكىمەت ەدى. حالىقتىڭ ەركىنەن تىس، ءار ءتۇرلى اكىمشىلىك رەفورمالاردى جۇزەگە اسى-رۋ ارقىلى، جەر اۋىپ كەلگەن نەمەسە قىلمىسكەر ايەلدەرگە ۇيلەندىرە وتىرىپ، كازاكتاردىڭ قا-تارىن جاساندى تۇردە كوبەيتە الدى. سونداي-اق ولارعا قوعامدىق جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەكەمەلەرىن اشىپ بەردى... وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن جاسالعان شارالار ەدى» [2, س.17]. 1846 جىلى ءسىبىر كازاك اسكەرى 48 مىڭعا ءوسىپ، شەپتەرى قازاقستاننىڭ شەكارالارى ارقىلى جەتىسۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. ولاردى شەكارالاس اۋدانداردى قىتاي يمپەرياسى مەن قوقان حاندىعىنان قورعاۋ دەگەن جەلەۋمەن اكەلگەنىمەن، رەسەيدىڭ باستى ماقساتى ولكەنى وتارلاۋ ەدى. وسى پيعىلدى دۋكناسوۆ دەگەن اۆتور بىلاي دالەلدەيدى: «ءبىرىنشى بولىپ ورىستاردىڭ ورتا ازيانى وتارلاۋداعى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە سەنىمدى تىرەك بولاتىن نەگىزگى كۇش - كازاكتار. كازاكتاردى باسقىنشى كۇش رەتىندە پاي-دالانا وتىرىپ، ولارعا باسىپ العان جەرلەرىن بەرۋ، ارتتارىنا الاڭدامايتىنداي جاعداي جاساۋ ارقىلى ءبىز كوپ جەڭىسكە جەتە الامىز. باسىپ العان جەرلەرىن ءوز مەنشىگىنە يەلەنگەن كازاكتار سول جەردى كەڭەيتۋ ءۇشىن وزدەرى-اق جاڭا جەرلەردى جاۋلاي بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا رەسەي ول جەرلەردە دە ءوز زا­ڭى، ۇكىمىن جۇرگىزىپ، بۇراتانالاردى بوسقىن ەتىپ، ءتىپتى ولاردى ورىسقا ءسىڭىرىپ جىبەرىپ وتىرا الامىز» [3, 69 ب].

رەسەيدىڭ ولكەنى وتارلاۋ جانە قونىستاندىرۋ جونىندەگى جوسپارلارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ سەبەپتە­رىن اشىپ كورسەتكەن ي.زاۆيليشين بىلاي دەپ جازدى: «... بۇل (جەتىسۋ ولكەسى - م.د) - قازىر رەسەيدىڭ ورتا ازيا­عا قاراي جىلجۋىنداعى اسا باعالى تابىستارىنىڭ ءبىرى. ءتىپتى امۋر مەن ۋسسۋريدەن كوپ جاعىنان العاندا ماڭىزدىراق، ويتكەنى امۋر شالعايدا ورنالاسقان، ونى يگەرىپ، اسكەري بازاعا اينالدىرۋ اسا قىمباتقا تۇسەدى، ال قازاق دالاسى ومبىنىڭ جولىندا ءتيىپ تۇر جانە جەتىسۋدا ىلەدەن ارعى ولكەگە بارۋ مەن ورنىعۋدى ارقاشان قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. ويتكەنى، ونداعى تابيعات پەن وسىمدىكتەر ورىستىڭ وڭتۇستىك گۋبەرنيالارىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سولتۇستىك يتاليادان دا كەم تۇسپەيدى. اقىرىندا، بولاشاقتا حالىقتىڭ تىعىزدىعى ارتىپ، ورىس گۋبەرنيالارى جاڭا جەرلەردى قاتتى تالاپ ەتكەن كەزدە ۇلان-عايىر وتار ءۇشىن بۇل دايىن تۇرعان جانە قۇنارلى نەگىز...» [4, س.152].

ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا باستالعان قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ الدىن الا تولىق زەرتتەۋسىز، دايىندىقسىز جانە جوسپارسىز تۇردە جۇرگىزىلۋى قازاق دالاسىنا ادام ايتقىسىز اۋىر زارداپتار اكەلدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ءىس جۇزىندە كوشپەلى ءومىر-ءدىڭ قىرسىرىنا ۇڭىلۋگە ىقىلاسى دا بولعان جوق.رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ اعىلشىنداردىڭ ۇندىستانداعى ساياساتىنان ايىر-ماشىلىعى - جاۋلاپ العان ەلدەردى تولىق جانە ءبىر-جولا ورىستاندىرۋ يدەياسىنا نەگىزدەلۋىندە. رەسەي يمپەراليزمى ماقساتتى تۇردە بىرىنشىدەن، كوشپەلى حالىقتاردىڭ جەرىنە تۇبەگەيلى ورىن تەبۋ، ەكىنشىدەن، سول جەرلەردى ناعىز ورىستىق وڭىرگە اينالدىرۋ، ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ەۋروپالىق رە-سەيدەن كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلار ارقىلى ىعىستىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى.

كەيبىر اۆتورلار پاتشالىق رەسەيدەگى اگرارلىق داعدارىستى جويۋدىڭ جولى - جەكە مەنشىك جەرلەردى مەملەكەت پايداسىنا الۋ دەپ سانايدى [5, 208ب]. پاتشا وكىمەتى­نىڭ قازاق جەرلەرىن مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە قانداي جولمەن العانى جونىندە اكادەميك ك.نۇرپەيىس بىلاي دەيدى: «پاتشا وكىمەتى قازاق حالقى مەكەندەگەن جەردى مەملەكەتتىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاپ، قۇنارلى القاپتاردى قونىس اۋدارۋ قورىنا، كازاك اسكەرلەرىن ورنالاستىرۋ ۋچاسكەلەرىنە، پاتشا اۋلەتىنىڭ جەكە مەن­شىگىنە، ت.س.س. كۇشتەپ تارتىپ الىپ وتىردى» [6, 70 ب]. پاتشا وكىمەتىنىڭ قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قازاق حال­قى ءۇشىن اۋىر سالدارى بولعانىن س.اسفەندياروۆ تا اتاپ كورسەتتى: «پاتشا وكىمەتىنىڭ قونىستاندىرۋ سايا­ساتى، - دەپ جازدى ول، - قازاق مەملەكەتتىلىگىنە اسا ۇلكەن اپات اكەلدى. بۇل ساياساتتىڭ كەرى سالدارى بايلار بيلىگىنىڭ نىعايۋىمەن ۇندەسىپ، قازاق ەڭبەكشى بۇقاراسىنا جانە كەدەيلەرىنە ءوزىنىڭ بار سالماعىن سالدى. وندا پاتشا وكىمەتىنىڭ قونىستاندىرۋ ساياساتىن سيپاتتايتىن نەگىزگى بەلگىلەر مىنالار:

1) قونىستاندىرۋ مەكەمەلەرى اكىمدەردىڭ قيانا-تى ناتيجەسىندە نەعۇرلىم باعالى جەرلەردى، قۇندى جەرلەردى سۋ كوزدەرىمەن قوسىپ الىپ قويۋ;

2) قازاق حالقىنىڭ مۇقتاجدىقتارىن مۇلدەم كوز­گە ىلمەۋى، جەر توڭىرەگىندەگى شاتاسۋلار، كوشۋ ىرعاعى­نىڭ بۇزىلۋى;

3) قازاق اۋىلدارىنىڭ وزدەرى مەكەندەيتىن جەرلەردەن ۇزدىكسىز قونىس اۋدارۋى، ونداعى قۇرى­لىستىڭ جويىلۋى، دايىن سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىن جانە ورمان القاپتارىن باسىپ الۋلارى;

4) جاپپاي ءوز بەتىنشە قونىستانۋلارعا جول بەرۋ جانە ولاردى ودان ءارى قونىستانۋشىلارعا جاتقىزۋ».

س.اسفەندياروۆ سونداي-اق پاتشا وكىمەتىنىڭ قو­نىستاندىرۋ ساياساتىنداعى ورىن العان ءار ءتۇرلى ورەس­كەلدىكتەردىڭ قازاقتاردىڭ مۇددەسىنە مۇلدە قاي­شى كەلگەنىن اتاپ كورسەتتى [7, س.290].

جەتىسۋعا كازاكتاردىڭ كەلۋى 1831 جىلى اياگوز، 1847 جىلى قاپال بەكىنىستەرىنىڭ نەگىزى قالانۋىنان باستاۋ الادى. سول جىلدارى اياگوزگە كازاكتاردىڭ 50, قاپالعا 300 وتباسى كوشىپ كەلەدى [8, س.267]. رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري-اكىمشىلىك ورىندارى­نىڭ قۇرىلۋى ولكەنى وتارلاۋعا كەڭىنەن جول اشتى. پاتشا وكىمەتىنىڭ كازاكتاردى جەتىسۋعا كوپتەپ اكەلىپ قونىستاندىرۋى ولكەدەگى اسكەري-اكىمشىلىك ورىن­دا­رىنىڭ «جەمىستى» قىزمەت اتقارعانىنىڭ ءناتي­جەسى.گۋبەرناتور د.ي.رومانوۆسكي پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىن قالاي وتارلاعانى جايلى بىلاي دەدى: «قازاقتارعا ورىستار ەنگىزگەن ىشكى باسقارۋ «ءتارتىبى» سپەرانسكي باسقارىپ تۇرعان كەزدەگى باتىس سىبىردەن كەلدى. سول جاقتان قازاق دالاسىنا قيمىل ارەكەتىمىز باستالدى. الدىمەن قازاقتاردى باقىلاۋ ءۇشىن اسكەرلەر جىبەرىپ تۇردىق، سوسىن ولاردىڭ جەرىنە تىرەك ورىندارىن ورناتتىق، ال سودان كەيىن اسكەري بەكىنىستەرىمىزدى تۇرعىزىپ، قازاق دالاسىندا ورىستاردىڭ قونىستارىن سالىپ، وتارلاۋ­عا كىرىستىك» [9, س.19]. 1854-1860 جىلدار جەتىسۋدى يەمدەنۋدىڭ بەلسەندى كەزەڭى بولدى. جاڭا بەكىنىستەر مەن قامالدار تۇرعىزىلىپ، بايلانىس جولدارى سالىندى. مىسالعا، 1854 جىلى الماتى شاتقالىندا ۆەرنىي بەكىنىسى، 1855 جىلى ۇلكەن الماتى، لەپسى، ءۇر­جار، كوكسۋ، 1858 جىلى سوفينو، قارابۇلاق، نادەج­دينو، كوكسۋ، 1859 جىلى قاستەك بە-كىنىسى، 1860 جىلى كىشى الماتى ستانيتسالارىن سالدى. مۇنىمەن قاتار كا­زاكتار جەتىسۋ ولكەسىندە 12 بەكەتتىڭ نەگىزىن قالايدى. الاتاۋ دۋانباسى كولپاكوۆسكيدىڭ 1861 جىلى 3 جەلتوقساندا بەرگەن №2774 مالىمەتىندە دۋانداعى تۇراقتى اسكەرلەردەن باسقا ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى­نىڭ 5, 6, 7, 8, 9, 10 پولكتەرىنىڭ بولىمدەرىن جاڭاعى اتال­عان مەكەنگە ورنالاستىرادى [10,24-25 پ].

كازاك اسكەرلەرىن ورنالاستىرۋ ارقىلى پاتشا وكىمەتى ورتا ازياعا ىلگەرىلەۋ ءۇشىن العى شەپ دايىن­دادى جانە ەڭ باستىسى تۇراقتى كازاك اسكەرلەرىن قازاقتىڭ سانا-سەزىمىن تۇنشىقتىرۋعا جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كۇشتەرىن تالقانداۋعا ارنادى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري-اكىمشىلىك ورىن­دارىنىڭ قۇرىلۋى ىلە ولكەسىن وتارلاۋعا كەڭىنەن جول اشتى. رەسەي گۋبەرنيالارىنان قۇرال-عان كا­زاكتاردىڭ العاشقى توبى-1990 وتباسى 1855 جىلدىڭ 4 شىلدەسىندە ۆەرنىي بەكىنىسىنە كەلىپ قو­نىستانادى. كەلەسى جىلى كازاكتاردىڭ قاتارى تاعى دا 326 وتباسىمەن تولىعادى [11, 38-47 پ]. جەتىسۋدا وتارشىلداردىڭ سانىن كوبەيتۋدى ويلاعان ءسىبىر اكىمشىلىگى 1857 جىلى 16 مامىردا ولكەگە 256 كازاك وتباسىن اكەلىپ، ەسىك، قاسكەلەڭ، كوكسۋ وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاستىرسا، سول جىلى ماۋسىمدا كازاكتار-دىڭ قاتارى تاعى 300 وتباسىعا كوبەيەدى [12, 1-8 پ]. جەتىسۋدا مىقتاپ ورنىققان ورىستاردىڭ اسكەري-اكىم­شىلىگى ولكەگە كازاكتاردى ورنالاستىرۋدا جەرگىلىكتى قازاقتارمەن ساناسپادى. 1857 جىلى 16 مامىردا جەكە ءسىبىر كورپۋسى كومانديرىنىڭ پودپولكوۆنيك اباكۋموۆ­كە كازاكتاردى قونىستاندىرۋ تۋرالى بەرگەن №29 نۇسقاۋىندا «جەتىسۋ ولكەسىندەگى كازاكتاردىڭ سانىن ارتتىرماق بولعان شارالارىڭىزدى وردالىقتار بىلمەي-اق قويسىن جانە ولاردىڭ ەشقانداي كەلىسىمىن كەرەك ەتپەڭىز. ولار نە بولسا دا ءبارى دايىن بولعان كەزدە ءبىلسىن» دەلىنگەن [12, 143 پ]. ولكەدەگى كازاكتار­دى كوبەيتە تۇسكەن ورىس اكىمشىلىگى 1860 جىلى 1 قاڭتار­دا توبىل جانە توم گۋبەرنيالارىنان 59 وتباسىن اكەلىپ، سوفينو جانە نادەجدينو ستانيتسالارىنا ورنالاستىرسا، كوكتەمدە سول گۋبەرنيالاردان تاعى 97 كازاكتىڭ جانۇياسىن اكەلىپ، قارابۇلاق، قاسكەلەڭ، سوفينو، نادەجدينو قونىستارىنا كوشىرەدى [13, 1-2 پ]. باستابىندا پاتشا وكىمەتى كوبىنەسە كا­زاك جانۇيالارىن ولكەگە كۇشپەن اكەلگەن. مى­سالى، 1860 جىلى 20 ساۋىردە قاستەك پەن ۇزىناعاشقا كەلىپ ورنالاسقان كازاكتاردىڭ 143 وتباسىنىڭ تەك 29-ى عانا ءوز ەركىمەن كوشىپ كەلگەن [14, 3-16 پ]. جەتىسۋعا كەلىپ ورنالاسقان كەلىمسەكتەر جونىندە گە­نەرال گ.ا.كولپاكوۆسكي 1868 جىلى تۇركىستان گە­نەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: «جەتىسۋ وبلىسىنداعى باس-تاپقى قونىستاندىرۋ ارەكەتى جەرەبە ارقىلى جۇرگىزىلدى. قازاقتاردىڭ دايىن ەگىستىكتەرىنە، جايىلىمدارىنا ۇكىمەت تاراپىنان بە­رىلەتىن جاردەماقى ەسەبىنەن كۇن كورەتىن كۇدىكتى، ءۇيسىز ادامدار ورنالاستى» [15, 21 ب]. اسكەري-اكىمشىلىك ورىندارى كوشىپ كەلگەن كازاك وتباسىلارىنا قازىنا ەسەبىنەن كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاسايدى. مىسالى، وفيتسەرلەرگە 100, قاتارداعى كازاكتارعا 50 سومنان اقشا، 4 جىلعا ارنالعان نەسيەگە تۇقىمدىق، تۇرعىن ءۇي سالۋعا تەگىن قۇرىلىس ماتەريالدارى، ادام باسىنا 30 دەسياتينادان جەر ۋچاسكەلەرى ءبولى­نىپ بەرىلدى [12, 5-8 پ]. كازاكتاردىڭ جەتىسۋدى قونىس­تانۋىنىڭ جەرگىلىكتى حالىققا تيگەن زارداپتارى وتە اۋىر بولدى. ويتكەنى، ولار جارتىلاي اسكەري توپقا جاتاتىن. سوندىقتان ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى كۇشكە، زورلىق-زومبىلىققا سۇيەندى. مىسالى م.سۆيريدوۆ، ز.يۋدين دەگەن كازاكتار ۆەرنىي بەكىنىسىنە تاياۋ ورنالاسقان قازاق اۋىلىنا بارىپ، دۇنيە-مۇلىكتەرىن تارتىپ اكەتەدى [16, 3 پ]. سونداي-اق كازاكتار قارا حالىقتى بىلاي قويىپ، قازاق بيلەرىنىڭ مالدارىن تارتىپ العان. سولاردىڭ ءبىرى تۋعانباي بي كازاكتاردان قىسىم كورىپ، دۋان باستىعىنا بىلاي دەپ شاعىمدانادى: «حورۋنجي ترەشكوۆ باستاعان كازاكتار تال تۇستە اۋىلىما كەلىپ، ەكى تۇيەمدى كۇشپەن تارتىپ الىپ كەتتى. كەتىپ بارا جاتىپ ەگەر دە تۇيەلەرىڭدى العىڭ كەلسە، ماعان 50 سوم اقشا اكەپ بەرەسىڭ», - دەدى [17, 3 پ]. الاتاۋ دۋان باستىعىنىڭ پوليتسيا باسقارماسىنا جىبەرگەن №55 بۇيرىعىندا مىنا جاعدايدى كورسەتەدى: «جىڭعىلدى بەكەتىنىڭ جانىندا قىستاپ وتىرعان تىلەنشى ءبيدىڭ اۋىلىنا تۇندە 3 ورىس كەلىپ، وگىزى مەن سيىرىن الماق بولعاندا ايەلى سيىردىڭ داۋىسىنان ويانىپ، ۇيىنەن جۇگىرىپ شىعادى، سول كەزدە ولار ايەلدىڭ باسىن جارىپ، ءولتىرىپ كەتەدى» [18, 2 پ].

كازاك-ورىستاردىڭ قازاققا جاساعان قياناتتارى مەن زورلىقتارىن، جەرگى­لىكتى اسكەري-اكىمشىلدىك ورىن-دارى توقتاتۋدىڭ ورنىنا، قايتا ولارعا دەم بەرىپ، وزبىرلىعىن اشىق تۇردە قولداپ وتىرعان. مىسالى، ۇلى ءجۇز پريستاۆى پودپولكوۆنيك پەرەمىشەلسكي 1855 جىلى 4 قازاندا البانداردىڭ اعا سۇلتانى تەزەكتىڭ اۋى­لىن شابۋعا قارۋلى كازاكتاردى جىبەرەدى. ولار اۋىل­دى توناپ، البانداردى سوققىعا جىعىپ، كوزدەرىنشە ءبىر وگىزىن سويىپ جەپ، 6 جىلقى، 100-دەي قويلارىن ايداپ اكەتەدى [19, 7 پ]. كەيىن بۇل «ءداستۇردى» ونىڭ ورنىنا كەلگەن كولپاكوۆسكي دە جالعاستىرادى. ول 1858 جىلى 11 ماۋسىمدا قارۋلى 40 كازاكتى سۋانداردىڭ اعا سۇلتانى تازابەك مۇسىلمانوۆتىڭ اۋىلىنا اتتاندىرادى. بۇل جولى ابدەن ەركىنسىگەن كازاكتار اعا سۇلتاننىڭ ءوزىن سوققىعا جىعىپ، ۇيىندەگى بارلىق قازىناسىن، 200 قويىن ولجالايدى [20, 18 پ].

كازاكتاردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا جاساعان قياناتى شەكتەن اسىپ كەتكەنىن ورىس شە­نەۋ­نىكتەرىنىڭ وزدەرى دە مويىندايدى. مۇنى ءتۇر­كى­ستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان كاۋف­ماننىڭ تاشكەنت اقسۇيەكتەرىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىنەن تابۋعا بولادى: «باستاپقى كەزدە ءبىزدىڭ كازاكتار قاراقشىلاردان كەم بولماي، قازاقتاردى توناۋمەن اينالىستى. سول كازاكتاردىڭ ءبىر توبى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اۋىلدارىنا تاڭعا جاقىن باسىپ كىرىپ، بۇكىل جىلقىلارىن ايداپ جانە 3 مىڭ قازاقتى ءولتى­رىپ كەتكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا ولار قوماقتى پايدا تاۋىپ وتىرعان» [21, س.231]. جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ اراسىندا ماسكۇنەمدىك، زيناقورلىق، قۇمارپازدىق، ۇرلىق كەڭ ەتەك العان. قورعانسىز قازاق اۋىلدارىن توناۋدان الدىنا جان سالماعان ولار قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراسا، ءبارىن تاستاپ قاشاتىن ناعىز قورقاقتار بولعان [22, س.116-117]. جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ ماسكۇنەم­دىككە سالىنعان مالىمەتىن ورىس عالىمى سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەزدەستىرەمىز. وندا ول ۇلى ءجۇز پريستاۆى حومەنتوۆسكي مەن قاپال بەكىنىسىنىڭ باستىعى اباكۋموۆتەن باستاپ كازاكتار­دىڭ كوپ بولىگىنىڭ ابدەن ىشكىلىككە سالىنعانىن جازادى [23, س.78-94].

كازاك-ورىستاردىڭ ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، ۇر-لىق­تى كاسىپ ەتكەنى جونىندە 1861 جىلى شىققان «ۆوەن­نىي سبورنيكتىڭ» №5 سانىندا مىناداي ءمالى­مەتتەر كەزدەسەدى: «كازاكتاردىڭ اراسىندا قازاق اۋىلدارىنىڭ مالدارىن ۇرلاۋ ناعىز كاسىپكە اينال­عان. وكىنىشتىسى سول، ولار ۇرلىقتى مۇلدەم قىلمىسقا سانامايدى» [24, س.7].

1861 جىلى رەسەيدە شارۋالاردىڭ باسىبايلىق­تان بوساتىلۋى جەتىسۋ ولكەسىنە قونىس اۋدارۋشىلار قوزعالىسىنىڭ ورىستەي تۇسۋىنە اسەر ەتتى. ناتيجەسىندە ىلە ولكەسىندە كازاكتاردىڭ سانى ارتىپ، ناعىز وتارلاۋشى كۇشكە اينالدى. 1862 جىلى ۆەرنىيدا 4322 ەر، 1442 ايەل بولسا، تالعاردا 571 ەر، 682 ايەل، ەسىكتە 717 ەر، 584 ايەل، قاسكەلەڭدە 3358 ەر، 340 ايەل [22, س.115]. سوفينودا 571 ەر، 682 ايەل، نادەجدينودا 717 ەر، 584 ايەل بولعان [25, 57 ب].

1867 جىلى كازاك-ورىستاردىڭ سانى بالا-شا­عالارىمەن قوسقاندا 14648 ادامعا جەتكەن [15, 21 ب]. سونىمەن قاتار جەتىسۋعا تاتارلار دا كوشىپ كەلەدى. ولار «شالا قازاقتار» دەگەن جالپى اتاۋمەن ۆەرنىيدىڭ شەتىنە ورنالاستى. رەسەيدىڭ اسكەري قىزمەتىنەن قاشقان تاتار جىگىتتەرى قازاقتان ايەل الىپ، ءوز بالالارىن كەيىن اسكەرگە الماس ءۇشىن ۇلتىن «شالا قازاق» دەپ جازدىردى. ولاردىڭ كوبىسى ساۋاتتى بولعاندىقتان ءتىلماش، ءۇي مۇعالىمى سياقتى قىزمەتتەر اتقاردى جانە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىستى.

1856 جىلى رەسەي سەناتى شالا قازاقتاردى 10 جىلدىڭ ىشىندە ءسىبىر كازاكتارىنىڭ قاتارىنا وتۋگە مىندەتتەدى. الايدا شالا قازاقتاردىڭ كوپشى­لىگى كازاك بولۋدان باس تارتىپ، قازاقتارعا قوسىلىپ كەتتى [26, س.181].

ساۋاتى بار شالا قازاقتار پاتشا وكىمەتى ءۇشىن وتە قاۋىپتى سانالعان. ويتكەنى ولار يسلام ءدىنىن ۇستاناتىندىقتان، رەسەيگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇ­مىستارىن جۇرگىزۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ءسىبىر اكىمشىلىگى الاتاۋ دۋانىنداعى اسكەري-اكىمشىلىك ورىن­دارىنا شالا قازاقتاردىڭ قازاقتارمەن بىرگە كوشىپ-قونۋىنا تىيىم سالىپ، ءبارىن ۆەرنىيداعى تاتار نەمەسە تاشكەنت قونىسىنا (سلوبودكا) جيناۋعا نۇسقاۋ بەرەدى. الاتاۋ دۋان باستىعىنىڭ 1866 جىلعى 10 اقپانداعى №482 مالىمەتىندە شالا قازاقتار تاشكەنت سلوبودكاسىندا 351, قاپال دۋانىندا 177, توقماقتا 158, ىستىقكولدە 77, اياكوزدە 67, بارلىعى 730 وتباسى بولعان [27, 1-3 پ].

سونداي-اق، پاتشا وكىمەتى جەتىسۋ ولكەسىنە ءدۇڭ­گەندەردىڭ كوتەرىلىسىنەن قاشقان قىتايلىق از ۇلتتار­دى دا قونىستاندىرادى. 1864 جىلى قىتاي-دان قاش­قان ەگىنشىلىكتەن حابارى بار سىبە، سولاڭ، قال-ماقتار­دى جەتىسۋدىڭ حالىق تىعىز ورنالاسقان اۋ-دان­دارى­نا ورنالاستىرىپ، ولكەدەگى ەكونوميكالىق جاع­دايدى كۇشەيتۋگە ۇمتىلادى. پاتشا وكىمەتى وسى حا­لىق­تار ارقىلى ىشكىلىكتەن كوز اشپاعان كازاكتاردىڭ ەگىنشى­لىك شارۋاشىلىعىن ارتتىرۋعا تىرىسقان [28, 1 پ].

باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اسكەري مينيسترگە جىبەرگەن 1865 جىلعى 13 قاراشاداعى №6532 مالىمدەمەسىندە: «شامامەن الىنعان دەرەك­تەر بويىنشا ءبىزدىڭ يەلىگىمىزگە 5 مىڭعا جۋىق قى­تايلىقتار وتپەكشى. وعان ءبىزدىڭ ۇكىمەت رۇقساتىن بەرگەندىكتەن، ولاردى كولپاكوۆسكي قاستەك، كوكسۋ جانە ىلە بەكىنىستەرىندە قىستاتپاقشى... سىبە جانە سولاڭداردىڭ ولكەگە قونىستانۋى كازاكتارعا ۇلگى بولىپ، شارۋاشىلىق پەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەر ەدى», - دەلىنگەن [29, س.179].

1866 جىلدىڭ كۇزىندە جەتىسۋ ولكەسىنە 13 مىڭ­داي قىتايلىق كوشىپ كەلەدى. العاشىندا قىتايدىڭ قۇلدىعىندا بولىپ، كەيىننەن شىعىس تۇركىستانعا ەگىن ەگۋ ءۇشىن جەر اۋدارىلعان، كەيىن ونداعى مۇ­سىلمانداردىڭ كوتەرىلىسىنەن ورىستاردىڭ يەلىگىنە قاراي قاشىپ قۇتىلعان سىبە-سولاڭ، قالماقتاردى پاتشا وكىمەتى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋ ءۇشىن قۇشاق جايا قارسى الىپ، ولارعا اي سايىن ادام باسىنا 2 شيرەكتەن (چەتۆەرت) استىق بەرەدى [30, 2 پ]. ال كەلەسى جىلدان باستاپ ولاردى جاپپاي شوقىندىرىپ، پرا­ۆو­سلاۆيە دىنىنە كىرگىزە باستايدى. سول جىلى كوشىپ كەل­گەن قىتايلىقتاردىڭ 1037-ءسى پراۆوسلاۆيە دىنىنە ءوتىپ، ءسىبىر كازاكتارىنىڭ قۇرامىنا قوسىلادى [31, 4 پ].

قىسقاسى، ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ ورتا­سىنا دەيىن، جەتىسۋدا 300 مىڭنان استام ادام تۇرعان. ونىڭ 90 پايىزىن ولكەنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى قازاقتار (باسىم كوپشىلىگى) مەن قىرعىزدار (ەلەۋسىز بولىگى) قۇراعان. 1867 جىلى بار بولعانى 24765 ادام عانا بولعان، ورىستاردىڭ اسكەر قىزمەتىندەگىلەر 5265, 15000 كازاك جانە 4500 ءار تەكتىلەر. بۇدان ورىس تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى اسكەري ادامدار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى ەكەنىن بايقايمىز. قازاق­تار مەن قىرعىزداردىڭ اراسىنداعى تاتارلاردىڭ سا­نى 1500 ادام عانا. باسىم بولىگى ساۋدامەن اينالى­سىپ، نەگىزىنەن قالا، بەكىنىس جانە ستانيتسالاردا تۇرعان.

ءسويتىپ، ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا جەتىسۋ حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى كوبەيدى، تۇرعىلىقتى حا­لىقتىڭ ۇلەسى كەمىپ، كەلىمسەك حالىقتاردىڭ ۇلەس سال­ماعى ۇلعايۋىنا العىشارتتار جاسالدى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان