ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن».

ءاليحان بوكەيحانۇلى

ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتاتىن – ەلدiك سانا. ەلدiك سانا – ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ وزەگi.  ەلدىك سانا ۇلتتىق رۋحتىڭ كورسەتكىشى. ەلدىك سانا بيىك بولسا انا تiلi جات يدەولوگيانى تاراتۋشى قۇرالعا اينالماي، ءوزiنiڭ دiتتەگەن ماقساتىنا جەتەدi. ەلدىك سانا مەن مەملەكەتشىلدىك سانا ەگىز ۇعىمدار. رۋحاني تامىرلار نەگىزىندە مەملەكەتشىلدىك سانا تامىرىن تەرەڭگە جايادى. مەملەكەتشىلدىك ساناعا جول اشاتىن تۇلعا بويىنداعى ۇلتتىق رۋح. ادام ساياسي ىلىمدەر، ساياسي تەوريالار مازمۇنىن زەردەسىنە قۇيعانىمەن مەملەكەتشىلدىك سانامەن قارۋلانا المايدى. مەملەكەتشىلدىك سانا ۇلتتىق ساياسي بىلىمدەر ارقىلى قالىپتاستىن دۇنيە. ماسەلەن، تاريحىمىزداعى  ءبىرتۋار حاندار ءوز زامانىنىڭ الەمدىك ساياسي تۇجىرىمدارىن بىلمەسە دە، حالقىنىڭ ءتول تاريحىن، بولمىسىن، تۇيتكىلدەرىن جەتىك بىلگەندىكتەن، الاساپىران ۋاقىتتاردا ەلىنىڭ ەتەك – جەڭىن جيناپ، ەلدىكتى بەكەمدەپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ قازىعى بولا ءبىلدى. بيلەر مەن جىراۋلارىمىز زامانىنا قاراي امالى دەپ، ۇلت بولاشاعىن بولجاپ، ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپتەن جۇرتىن ۇلتتىق رۋح سەزىمىن كۇشەيتۋ، مەملەكەتشىلدىك سانانى كوتەرۋ ارقىلى قورعاي ءبىلدى.

ۇلتتىق رۋحتىڭ دىڭگەگى – ۇلتتىق نامىس. سوزىمىزگە حالقىمىزدىڭ نامىس كاتەگورياسىنا قاتىستى ەتنوگرافيالىق ءمانى زور ماقال-ماتەلدەر دالەل. ۇلتتىق نامىس دەگەنىمىز ءوزىڭدى جاتقا قادىرلەتۋ، ۇرپاعىڭا اتا-باباڭنىڭ تەگىن اياق استى ەتكىزبەيتىندەي بيىكتىكتە عۇمىرلىق تاربيە بەرۋ، ەلىڭدى وزگە نيەتكە قور ەتكىزبەۋ. ەلدىك سانا ۇلتتىق مىنەزدىڭ قالپىنا وراي تامىرىن جايادى. ۇلتتىق مىنەزدى قالىپتاستىراتىن بىرنەشە فاكتورلار بار. ۇلت مىنەزىنىڭ مايەگى گەوگرافيالىق ورتانىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي بەيىمدەلە قالىپتاساتىن شارۋاشىلىق قالپى. شارۋاشىلىق قالپىنىڭ حالىقتىڭ تۇرمىسىن تىكەيتە ءبىلۋ حالىنە قاراي  الەۋمەتتىك ءومىر كورىنىس بەرەدى. ەگەردە شارۋاشىلىق قالپى حالىقتىڭ باقۋاتتى ءومىرىن قامتاماسىز ەتە الماسا، وندا سول ەلدىڭ زامانا بيىگىنە شىعۋى ءدۇدامال بولاتىندىعى انىق. تۇيىندەپ ايتارىمىز، كەز-كەلگەن ءبىلىم ۇلتتىق تاربيەنىڭ قۋاتتىلىعىن كۇشەيتۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ماسەلەن، «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالاردا ەلدىك سانا، ۇلتتىق نامىسقا قاتىستى ماسەلەلەر كوپ كوتەرىلگەن. «قايتسەك جۇرت بولامىز» دەگەن ماقالادا «جۇرت بولۋداعى ماقسات وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن ادام بالاسىنا عانا ەمەس، كەيىنگى ءناسىل-ءناسىپ، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ كەم – قور بولماۋى ءۇشىن كەرەك زات. ... كەيىنگى بۋىننىڭ اتا – باباسى وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن بىزدەر. ...اللا قۇزىرىندا، تاريح الدىندا ءبىز جاۋاپكەر ەمەسپىز بە؟!...الاش تىلەگىنە قارسى بولاتىن كىمدەر ەكەنى بەلگىلى. بۇلار ەكى ءتۇرلى. ءبىرى – قانى قارايعان، ۇلت نامىسى دەگەننەن بەيحابار، جاماندىقتى كاسىپ قىلىپ قالعان انت ۇرعاندار. ...بۇلارعا ەلدىڭ تىنىشتىعىنان بۇلىنگەنى كەرەك.  جۇرت تىنىش بولسا، مۇندايلارعا ابىروي جوق. وسىنى ولار جاقسى بىلەدى. ەكىنشى ءتۇرى – ەل ىشىندەگى پارتيا قۇمارلار. بۇار ىستەپ جۇرگەن ىستەرى جۇرتقا زياندى ەكەنىن ويلاماي، پارتيا قۋعانىن، «باققا تالاسىپ ءجۇرمىز» دەپ اداسىپ جۇرگەن ناداندار. ...اركىم بەتىمەن جايىلىپ، «باققا تالاسىپ»، باياعى يۆانعا شاۋىپ باراتىن بولسا، الاش تىلەگىنە قارسى بولدى دەگەن وسى» [1, 440 ب.]،- دەپ جازىلىپ، ودان ءارى بىرلىك – بەرەكە قىلعان ۇلتتىڭ بولاشاعى زور ەكەندىگى تۇيىندەلىپ، حالىققا ۇعىندىرىلعان. ۇلتتىق نامىس بولعان جەردە الاش يدەياسىنىڭ ومىرشەڭ بولاتىندىعى دالەلدەنگەن. كورىپ وتىرعانىمىزداي، مەلەكەتتىلىكتىڭ دامۋىنا قاۋىپتى نارسەلەر - قانى قارايعان، ۇلت نامىسى دەگەننەن بەيحابار، جاماندىقتى كاسىپ قىلىپ قالعان انت ۇرعاندار; پارتيا قۋعانىن، «باققا تالاسىپ ءجۇرمىز» دەپ اداساتىن ناداندار.

قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق رۋحى تۇرعىسىندا پايىمداۋ جاساعاندا، ەڭ الدىمەن ءوزiمiزدiڭ ۇلت زيالىلارىنىڭ وسى ماسەلە تۇرعىسىنداعى تۇجىرىمدارىنا سۇيەنۋiمiز شارت. ەۋروپاورتالىقتانعان كوزقاراستاردىڭ جەتەگىندە كەتسەك، ۇلتتىق رۋح كاتەگورياسىن كەيىنگى ۇرپاققا ۇعىندىرا الماعانىمىز. احمەت بايتۇرسىنوۆ «رۋح ۇلى ماقسات، ۇلى مۇرات ۇستiندە كەرەك. جۇرت ءۇشiن، كوپ ءۇشiن قۇرباندىققا شالىنۋعا دايار بولعان كەزiڭدە سەزiنەسiڭ... رۋح ءۇشiن قىمبات دۇنيە – جۇرت قامى، جۇرت iسi» [2, 114 ب.]،-  – دەپ ۇلتتىق رۋحتىڭ مازمۇنىن ايقىندادى. ال شاكارiم عۇلاما: «رۋح دەگەن دiنسiز تازا اقىل، مiنسiزدiڭ iسi شىن ماقۇل. ءناپسi دەر رۋحسىز جانداردى» [3, 25 ب.]،- – دەپ ۇلتتىق رۋحتىڭ مازمۇنىن مiنسiزدiك پروبلەماسى ارقىلى ۇعىندىردى. ەستi, پاراساتتى، بiلiكتi دە بiلiمدi, بiر سوزبەن ايتقاندا، تەكتiلiك (بۇل جەردە ازاماتتىڭ جەكە باسىنىڭ تەكتiلiگiن ايتىپ وتىرمىز - اۆتور) كەلبەتi جوعارى ادامدى رۋحى بيiك تۇلعا دەيمiز. ۇلتتىق رۋح تاريحىمىزداعى قازاقى كەلبەتپەن دايەكتەلەدى.  ەلدىك سانانىڭ تامىرىن تەرەڭ جايۋى زيالىلاردىڭ جۇرت ءىسى جولىنداعى سان-سالالالى قىزمەتىمەن پارىقتالادى. ال، قازاق زيالىسىنىڭ تاريح ورىسىندەگى وزىندىك كەلبەتى بار. زيالىلىق دەڭگەيiن انىقتايتىن ۇعىمداردىڭ نەگىزگىسى ادالدىق دەسەك-تە قاتەلەسپەگەن بولار ەدiك. ادالدىق – ار قۋاتىنىڭ كوزi. ويشىل شاكارiم ايتقانداي – ۇجدان دالەلi. شاكارىم عۇلاما: ادامدىق بورىشتى حالقىڭا ەڭبەك قىلىپ، اق جولدان اينىماي، ونى ار ساقتاۋ قاجەتتىگىن تەرەڭنەن تۇسىندىرگەن ەدى.

الاش زيالىلارى حالىقتى شىندىقپەن تاربيەلەپ، اقيقاتتان اجىراماۋعا شاقىردى. اقيقات دەگەنىمىز تالقىلاۋعا كەلمەيتىن ءارى ادامنىڭ جەتەگىندە جۇرمەيتىن كاتەگوريا. ادام بالاسى كەرىسىنشە اقيقاتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋى ءتيىس ەكەندىگىن دە زەردەلەي ءبىلۋىمىز قاجەت. اقيقاتتى اقىل كوزىمەن كورە بىلگەندەر شىندىقتان اجىرامايدى. ال، شىندىقتىڭ جالىنان ايرىلماعان جاندار اقيقاتتان اداسپايدى. اقيقاتتان اداسۋ ادام بولاسىن ەسسىزدىككە يتەرەدى. ەسسىزدىك اقىلدان اداستىرىپ، اردى ارامدىققا اپارىپ بىلعانىش ەتەدى. مىنە، وسى تۇستا ناعىز تراگەديا باستالادى. ار ءىلىمىن اياق استى ەتكەندەر ەلدىك سانانىڭ ىرگەسىن ءوز قولدارىمەن سوگەتىندەر. ارامعا بىلعانىش بولعان اردىڭ ادالدانۋى ەكى تالاي. بۇل ماسەلەنى شاكارىم قاجى

«قازاقتىڭ كوزسىز بالاسىن،

قاڭعىتىپ قايدا باراسىڭ؟

ارىڭدى ساتىپ ارامعا،

ادالداپ قالاي الاسىڭ؟»[3, 38]-

دەپ توتەسىنەن قويعان ەدى. ۇلت زيالىلارى ءتۇزۋ ءدىني ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا اقيقاتتى ومىرلىك ۇستانىم ەتكەن-ءدى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «قازاق زيالىلارى» دەگەن ماقالاسىندا «ادامنىڭ الدىمەن ادام سيپاتى بولۋى شارت. وزىنەن باسقانىڭ تىلەگىن تىلەي الماعان، ارىن، يمانىن قارا باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن قىسقا كۇندە قىرىق ساتاتىن سوعىلعانداردان قانى تامىپ تۇرعان ۇلتشىل ارتىق. بىراق، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتشىلدارى وزگە جۋان ەلدەردىڭ ۇلتشىلدارىنداي ەمەس ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. ءبىزدى ۇلتشىل قىلعان نارسە – ءبىزدىڭ كەمدىكتە، قورلىقتا جۇرگەندىگىمىز ەدى... » [4, 54 ب.]، - دەپ جازعان-دى. قازاق زيالىلارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى بارىنەن دە ادام ماسەلەسىن جوعارى قويعاندىعى ەدى. قازاق زيالىلارى ۇلتشىل دەپ ۇلتىن سۇيگەن ادامدى زەردەلەدى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ: «شىنىن ايتقاندا، كۇ­نى كەشە ءبارىمىز دە ۇلتشىل ەمەس پە ەدىك؟ قازاق وقىعاندارىنىڭ ەڭ اۋەلگى توبى ۇلتشىلدار ەمەس پە ەدى؟ -دەپ جازعانى تاريحي شىندىقتى كورسەتەدى. ۇلتشىلدىق تۇسىنىگىن كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا قالىپتاسقان «ۇلگىگە» سالۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. ناعىز ۇلتشىلداردى تامىرىنان قيعان، ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ زاردابىنان تولىق ارىلۋ ءۇشىن ۇلتشىلدىقتى ءوز مانىندە قايتا جاڭعىرتۋدىڭ قاجەتى ارتىپ تۇر. ۇلتشىل دەپ ءوز ۇلتىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتەتىن، وزگە ۇلتتاردى وزىندەي قادىرلەيتىن ادامدى ايتامىز. ۇلتشىلدىقتى دۇرىس ۇعىنساق، زيالىلاردىڭ قىزمەتىن دە باعالاي بىلەمىز.

تاريحشى عالىم م.قويگەلديەۆ جازعانداي:  «...ءبىزدىڭ قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرعان تاعى دا – الەكەڭ. قازاق اعارتۋشىلىعىمەن بىرگە، قازاق ۇلتشىلدىعى دا ومىرگە كەلدى. بۇل دا قاجەتتىلىكتەن تۋعان نارسە بولاتىن. مىسالى، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ اعارتۋشىلىق كەزەڭىندە ۇلتشىلدىق اعىمى قالىپتاسادى. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قالىپتاسۋى دا – حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ۇلتىنىڭ دۇرىس دامۋ جولىنا تۇسكەندىگىنىڭ كورىنىسى. ال رەسەيدىڭ پاتشا وكىمەتى مەن ودان كەيىنگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگيالىق ورىندارى ءوز قۇرالدارى ارقىلى باس كوتەرگەن ۇلتشىلدىققا مۇلدەم باسقاشا مازمۇن-سيپات بەرۋگە تىرىستى» [5].

زيالىلىق تۇسىنىگىنە كەڭ ماعىنادا قاراعان ءجون. ناعىز زيالى ۇلتىن سۇيەدى. ونى قازاقى تۇسىنىكپەن ۇلتشىلدىق قالىپ دەپ تە اتايمىز. ماعجان جۇمابايۇلى «ويلاۋ» ماقالاسىندا ويلاۋدىڭ ۇعىمداردان جاسالاتىندىعىن، ەڭ جالپى، ەڭ جوعارعى ۇعىم كاتەگوريا دەپ اتالاتىندىعىن تەرەڭنەن تۇسىندىرگەن ەدى[6, 151 ب.]. ماسەلەن، ەستىلىك، ەلدىك، ەرلىك، دانالىق پەن دارالىق، ۇلتشىلدىق ۇعىمدارىن ءورىمتال جاس ءوز دەڭگەيىندە ۇعىنا الا ما؟ – دەگەن دە ساۋال ەرىكسىز تۋىندايدى. ولاردى ءوز بيىگىنەن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بيلەردىڭ، جىراۋلاردىڭ، اباي، شاكارىم، ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك جانە وزگە دە ۇلت زيالىلارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تەرەڭ سۋسىنداۋ قاجەت. قازىرگى تاڭدا الاش يدەياسىن جاس ۇرپاق ساناسىنا تەرەڭنەن ءسىڭىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە ارتىپ-اق تۇر. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، الاش رۋحى دەگەنىمىز قازاق رۋحى، دەمەك قازاق ءيىسى اڭقىعان ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءىسى. الاش يدەياسى دەگەنىمىز قازاق ۇلتىن ومىرشەڭ قىلۋدىڭ قازىعى، قازاق بولمىسىن زەردەلەيتىن تاعىلىم، ءارى تالاي ۇرپاقتى ەستىلىككە، ەلدىككە، ەرلىككە، دانالىق پەن دارالىققا تاربيەلەۋدىڭ سونى ۇلگىسى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلدىڭ 2 قازانىندا جاريالانعان «ۇلتتى ءسۇيۋ» دەگەن ماقالاسىندا ۇتشىلدىق تۋرالى بىلاي دەگەن ەدى: ««وزىڭە تىلەگەندى بىرەۋگە دە تىلە»، «ادام بالاسىن باۋىر تۇت» دەگەن كوركەم تىلەك دالادا قالىپ، تۇرمىس كۇرەسى، قانىشەرلىك مايدانداپ تۇر. ۇلتى ءۇشىن قۇربان بولۋعا شىداعاندىق – ۇلتشىلدىقتىڭ وسى كۇندە ەڭ بەرىك ەرەجەسى.

زورلىق، قيانات، قانىشەرلىك جوعالىپ، ءبىر زاماندا ادام بالاسى ءبىرىن ءبىرى ماڭدايعا شەرتپەيتىن، جەر جۇزىنە ۇجماق ورنايتىن شاق بولا ما؟ جوق پا؟ بەلگىسىز بولسا، الىس. ءوزى كوكسەۋ – ءتاتتى قيال; زامان كوكسەتەتىن ەمەس. ەندىگى ماقسات – اياق استىندا قالماي، تىربانىپ تىرنا-قاتار رەتكە كىرۋ، دۇنيە جۇزىنەن جوعالىپ كەتپەس قامىن قىلۋ. ۇلتىن شىن ءسۇيىپ، ايانباي قىزمەت قىلعان ازاماتى كوپ جۇرت كۇشتى، ونەرلى، ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، كۇرەستە تەڭ ءتۇسىپ، باسقالارعا ءوزىن ەلەتىپ وتىر. ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى». قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتشىلدىق قالپى وزگەلەرگە وزىندەي قاراعان  ادامي كوزقاراسپەن تۇيىندەلەدى. الاش زيالىلارى جازعانداي: «...تەڭدىك جولىندا ادام دارەجەسى كىم بولسا ول بولسىن تەڭ بولارعا ءتيىس. ءتۇرى، ءدىنى، ءتىلى، تەگى، كۇشى، ءىسى، ءال-اۋقاتى بىردەي بولماعانمەن ادام بالاسىنىڭ ادامدىعى بىردەي. ءدىنسىز بولسىن، ءتىلسىز ماقاۋ بولسىن، تەكسىز قۇل بولسىن، مالسىز جارلى بولسىن ادام ەمەس دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ادام بولعان سوڭ ادامدىق دارەجەسى بىردەي بولۋى ءتيىس» [1, 350 ب.]. بۇل جولدار قازاقى بولمىستىڭ تابيعاتىن اشىپ تۇر. قازاق بولمىسىنا قاتىستى انىقتامانى الاش زيالىلارىنان اسىپ ەشكىم دە بەرە المايدى. سونىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەلدىك سانانىڭ باستى كورسەتكىشى – ادامنىڭ ۇلتىن ءسۇيۋ قاسيەتى. ءاليحان بوكەيحانۇلى  جازعانداي: «وقۋ-ءبىلىم بولسا، ماقسات ءبارى تابىلادى دەگەندەي كورىنەدى. بۇلاي بولسا، ول – اداسقاندىق. بىلىممەن ماقسات شىقپايدى. ءىبىلىس جۇماقتان بىلىمسىزدىگىنەن قۋىلعان جوق، يمانسىزدىعىنان قۋىلدى. ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن».

ال، ۇلتتى سۇيۋگە جەتەلەيتىن ءتۇزۋ تاريحي بىلىمنەن ورىلەتىن تاريحي سانا. ءبىزدىڭ تاريحي جادىمىز اۋىزشا تاريحپەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلگەن ەدى. الاش زيالىلارى ايتقانداي تاريح تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى. كەلەشەك كۇننىڭ قانداي بولاشاعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى[1, 16 ب.]. كەۋدەسى قازىنا بابالارىمىز اۋىزشا تاريح ارقىلى ەلدىك سانانى ءورىمتال جاستىڭ جۇرەگىنە  جەتكىزىپ، ساناسىنا سىڭىرە بىلگەن ەدى. ال، قازاقتىڭ تاريحىنا وزگەنىڭ كوزىلدىرىگىمەن قاراعاندار قالامىنان تۋعان ءتول تاريحىمىز ەلدىك ساناعا قىزمەت ەتە المادى. قازاق تاريحىنىڭ بۇرمالانباۋى ءۇشىن الاش زيالىلارى «قازاق» گازەتى بەتتەرىندە عىلىمي ماقالالارىن جاريالادى. الاش تۇسىنىگىن تالداۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. ويتكەنى، الاش اتاۋىنىڭ قازاق ومىرىندە، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، يدەيالىق تۇرعىدان ماڭىزى زور، ال وتكەننىڭ تۇسىنىگىمەن ايتساق، قازاق ءۇشىن قاسيەتى زور بولدى. حالقىنىڭ جانىن اقىلمەن ۇعىنعان حاندار، باتىرلار، بيلەر جانە باسقا دا زيالىلارىمىز الاش ءسوزىنىڭ ءمانىن ۇعىندى، ۇلتتىق يدەياعا قىزمەت ەتتى. ناتيجەسىندە ماعجان اقىننىڭ:

التى الاش ابىلايداي ارعىماعىن،

الاشتىڭ ارۋاعىنا پار قىلاتىن.

بەتىنە ابىلايداي ارداگەردىڭ،

كەلۋدى التى الاشقا ار قىلاتىن، –

دەگەن جىر جولدارى تاريحتا قالدى[6, 150 ب.]. جالپى، قازاق بالاسى قاسيەت پەن كيە، وبال، ساۋاپ ۇعىمدارىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن-ءدى. «مەن كيەلى الاشپىن» – دەگەن ماعىناداعى جىر جولى ۇلت زيالىلارى ولەڭدەرىندە تىم ءجيى كەزدەسەدى.  الاش زيالىلارى الاش يدەياسىن حالىق جانىنان اجىراتپاۋ ءۇشىن قازاق تاريحىنىڭ تەوريالىق-ادىستەمەلىك ماسەلەلەرىن قامتىعان ماقالالار دا جازدى. ماسەلەن، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى ماقالاسىندا قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىستى ارابشا، تۇرىكشە، ورىسشا كىتاپتاردا تۇششىمدى تاريحتىڭ جازىلماعاندىعى دايەكتەلگەن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق پەن قىرعىزدى ايىرماۋىنىڭ تۇپكى ءمانىن زەردەلەپ، «...ورىستا بۇرىن اتقا ءمىنۋ قاجەتى بولماعان. وسى كۇنگى حوحولشا سيىر جەگىپ، وگىز ءمىنىپ كۇن كورگەن... سالت قىزمەت ەتىپ، ءبىزدىڭ قازاققا ۇقساعان سوڭ، «كازاچە» اتانىپ كەتكەن. ورىستىڭ اتتى عاسكەرى «كازاك» اتانعاندىقتان، ءبىزدىڭ قازاق اتىنان ايىرىلىپ، «قىرعىز» اتانىپ جۇرمەكشى ەمەس. قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى عىلىم جارىعىندا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزىمىزدىڭ شارق عادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتىن» قۇرىپ، ءبىر جاعىنان قازاق ادەبيەتىن تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى»،- دەپ جازعان ەدى[4, 194 ب.].  ال، «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلدىڭ 22 ناۋرىزداعى №7 سانىندا تۇرىك بالاسى جازعان «قازاقتىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن ماقالادا تومەندەگىدەي دەرەكتەر جازىلعان: جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ العاش ماعىناسى – وتان كىسىسى (سووتەچەستۆەننيك) دەگەن ءسوز بولادى.... جانە قازاقتا «الاڭ كەلە مە، الاش كەلە مە» دەگەن ءبىر ماتەل ءسوز بار. سونداعى الاڭ – شەت ەلدىڭ كىسىسى، الاش – وتان كىسىسى ماعىناسىندا بولادى». وسىلايشا، الاش زيالىلارى قازاق تاريحىنا قاتىستى ۇلتتىق بولمىسقا ساي كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى. قوجا احمەت ياسساۋي، اباي سىندى تاريحي تۇلعالار تۇرعىسىندا قالام تەربەدى. ماقسات-ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋ. تاريحي ساناسىن بيىكتەتۋ.

الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەردەلەگەندە ۇلتتىق رۋحتىڭ قۋاتىن كورەمىز. «ءبىز سۋدى تەرىس اعىزعان اتانىڭ بالاسىمىز» (مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ايتقانى - اۆتور) دەگەن جولدار اتا- بابالارىمىزدىڭ بيىك رۋحىن، رۋحاني سۇرلەۋدەن اداسپاۋدى مەڭزەيدى. سول رۋحپەن قارۋلانعان وتكەن عاسىر باسىنداعى ۇلتىن سۇيگەندەر ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ءبارىڭ دە قازاقسىڭ، اتاق ءۇشىن باراتىن جول بۇل ەمەس (بيلىك ماسەلەسىن ايتىپ وتىر), دەپ حالىقتى ءتۇزۋ تاربيەلەدى.

ءتۇزۋ ءدىني سانا مەن ءبىلىم ەلدىك سانانى بيىكتەتۋگە قىزمەت ەتەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ ۇل بولماقشى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ قۇل بولماقشى» - دەگەن دانالىعى نەمەسە «ەلدە جوق رۋح اقىن سوزىندە قايدان بولسىن» [2, 56 ب.] - دەگەن شىندىعى زەردەلى جانعا جاقسى تانىس. ال، ءاليحان بوكەيحانۇلى «رامازان ايى جاقىنداۋ تاقىرىپتى» دەگەن ماقالاسىندا: «ساداقانى حالىق مۇقتاجدىعىنا جۇمساۋ ءىسىن ۇعىندىرادى: «اللا تاعالا قۇران كارىمدە پايالى ورىنعا وزدەرىڭنىڭ سۇيگەن نارسەلەرىڭ مەن مالدارىڭدى شىعارماي تۇرىپ ىزگىلىك، جاقسىلىق دەگەن نارسەگە جەتىسە المايسىڭدار دەپ ءبۇتىن ادام بالاسىن شىن كوڭىلىمەن ۇلت ىسىنە قىزمەت ەتۋگە قىزىقتىرادى. ... ءار نەشىك مۇنداي پارىز، ءۋاجىپ ساداقالار ءبىر كىسىنىڭ پايداسىنا عانا ەمەس، ءبۇتىن ۇلت پايداسىنا بەرىلەدى. ول ۇلت پايداسى مەكتەپ، مەدرەسە سياقتى جۇرتتار سالىپ، بالا وقىتۋ سەكىلدى ىستەردە تابىلادى» [1, 307 ب.]، - دەپ قۇران كارىمدە باياندى ەتىلگەن ساداقا ورىندارىن حالىققا تۇسىندىرگەن. ءاليحان بوكەيحانۇلى سىندى زيالىلارىمىز داستۇرگە نەگىزدەلگەن  مۇسىلمانشىلىقتان اجىراماۋعا كۇش سالدى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى تۇجىرىمداعانداي: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي عانا ازاماتتىڭ توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان ءاليحان. ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى: ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى، وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى»[7, 44 ب.].

احمەت بايتۇرسىنۇلى «باستاۋىش مەكتەپ» اتتى ماقالاسىندا باستاۋىش مەكتەپ قانداي بولۋ كەرەك؟ – دەگەن ماسەلەنى كوتەرىپ، «...باستاۋىش مەكتەپتەر وقۋى قازاق ءۇشىن بەس جىلدىق بولارعا ءتيىس. اۋەلگى ءۇش جىلدا بالالار كىلەڭ قازاقشا وقۋى ءتيىس. سوڭعى ەكى جىلدا كىلەڭ ورىسشا وقۋ كەرەك»[1, 100 ب.],-دەي كەلە قازاق بالالارىنىڭ تەگىس وقۋى جونىندە قۇندى پىكىرلەرىن تۇجىرىمدايدى. ورىستاندىرۋ ساياساتىنا تىكەلەي قارسى پىكىر بىلدىرە وتىرىپ، قازاقتى جازۋىنان، دىنىنەن اجىراتۋ «ۇكىمەتكە» ورىندالمايتىن دۇنيە ەكەندىگىن ەسكەرتەدى.

ەلدىك سانانىڭ تامىرلانۋى ساياسي ەليتانىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ايقىندالماق-شى. حح عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى ۇلتىنا پايدالى ادامداردىڭ بەينەسىن بىلايشا سومداعان-دى: اق جۇرەك تازا بولسا. جۇرتتى يا ساتىپ، يا الداپ كەتپەيتىن بولسا. حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكى تالاي جەردە جانىن قيارلىق ەر جۇرەكتى بولسا. ءوز پايداسىنان جۇرت پايداسىن ارتىق كورەتىن بولسا. ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا. ءبىلىمدى، شەشەن، كوسەم، وقىعان بولسا. حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، تۇرمىسىنا جەتە تانىس بولسا. مىنە دەپۋتات بولۋعا وسىنداي ادامدار لايىق [1, 413 ب.]. سونىمەن قاتار، بيلىككە ۇمتىلۋ اتاق ءۇشىن قىلاتىن ءىس، جولىم كەتتى دەپ وكىنەتىن جول بۇل ەمەستىگى، اركىم جاقىنىنا، وبلىسىنا، ۋەزىنە، ۇرانىنا تارتسا ۇلتتىڭ بولاشاعى كۇماندى بولاتىندىعى دا الاش زيالىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى.

ەلدىك سانانى حالىقتان اجىراتاتىن بولىنۋشىلىك. ۇزاق عاسىرلارعا سوزىلعان وتارشىل ساياسات زاردابىنان رۋعا، جۇزگە، جەرگە ءبولىنۋ تامىر جايدى. الاش زيالىلارى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىنا قارسى كۇرەستى. «ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ءبارىڭ دە قازاقسىڭ. العان بايگەڭ قازاقتىكى بولادى، الدارسىڭ دا، قازاقتى الدىراسىڭ. ... جاقسى بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋ شارت ەمەس. دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جاقسى بولۋ شارت. .. ءبىزدىڭ قازاق الاشتان شىققان جۇيرىككە ۇكى تاعۋ كەرەك. سونىڭ تىلەگىن تىلەۋ كەرەك...»[1, 413 ب.]، - دەگەن مازمۇنداعى جولدار سوزىمىزگە دالەل. ءورىمتال جاس اتاقتىڭ ادامعا جولداس بولمايتىندىعىن ارىدەن ۇعىنىپ ءوسۋى شارت. اتاققۇمارلىق - مادەنيەتتىڭ قاس جاۋى. قىزىلدار ىلاڭىنىڭ «مۇراسى» بولىپ قالعان «رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك، جەرشىلدىك» سەكىلدى تەكسىز قىلىقتار قازاق مادەنيەتىنە جات ەكەندىگى داۋسىز.

سونىمەن، ەلدىك ساناسى بيىك ۇلت قىزمەتكەرىن تاربيەلەۋ ءۇشىن تاريح تاعىلىمىن  جاس ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. تاريحقا فيلوسوفيالىق كوزقاراس ارقىلى، تاريح، تۇلعالار دانالىعى ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاق ەلشىل بولىپ قالىپتاسپاق. اقيقاتىنا كەلگەندە، جەكە ادامنىڭ اتاعى ۋاقىتشا، ال ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ءىستىڭ عۇمىرى ۇزاق، ءتىپتى ماڭگىلىك دەپ تە ايتۋعا بولادى. ماعجان اقىنشا ايتقاندا: ەل ءۇشىن جاننان كەشىپ، جاۋدى قۋعان، ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، ءشول ۇمىتپاس. شاكارىم عۇلاماشا تۇسىندىرسەك: جوبا تاپ، جول كورسەت، كەلەشەك قامى ءۇشىن.... عيبرات الار ارتىڭا ءىز قالدىرساڭ –شىن باقىت، وسىنى ۇق، ماڭگىلىك ولمەيسىڭ![3, 78 ب.]. ەل مەن ەر ءبىرىن-ءبىرى جەتەلەيدى. ەلسىز ەر شىقپاس، ەرسىز ەل الىسقا شاپپاس.

ۇلت ءىسىن جوندەۋ ءىسىن الاش زيالىلارى ايتقانداي «جۇرت ىسىندە كىمگە دە بولسا جۇمىس تابىلادى. جۇرت جۇمىسىنىڭ ءجونى، ماقساتى ءبىر، ىستەۋ جولى تۇرلىشە. سونىڭ ءار ءتۇرىن اركىم قولعا الىپ جۇرتقا كەرەك جونىمەن ماقساتقا قاراي جۇرگىزۋ كەرەك» [1, 254ب.].

پايدالانىلعان ادەبيەت ءتىزىمى:

1. قازاق/ قۇراست. سۋبحانبەردينا انە ت.ب.- الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»،1998.- 560 ب.
2. بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش.-الماتى: اتامۇرا، 2003.-208 ب.
3. قۇدايبەردىۇلى ش. يمانىم.-ا.، 2008.-150 ب.
4. ەلىم دەپ سوققان جۇرەك /قۇراست. كۇزەمباەۆا ۆ.ق. ا.، 2002.- 362 ب.
5. قويگەلديەۆ م. ول اقىرعى دەمىنە دەيىن ادال بولدى. //اڭىز ادام.-2011.- №20(32).-15-16 بب.
6. جۇماباەۆ م. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى.- 1 توم.-الماتى: «جازۋشى»، 2008.-208 ب.
7. كەمەڭگەرۇلى قوشكە قازاق تاريحىنان.-استانا، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ تيپوگرافياسى، 2015.-324 ب.

قۇرالاي قۋاندىققىزى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz