بۇگىنگى كۇنى جاريالانىپ، جارىق كورگەن باسىلىمدار اراسىندا تاريحي شىندىقپەن تولىق سايكەسە قويمايتىن، كەيدە بىرىنە-ءبىرى قايشى كەلەتىن، جالعان، ءتىپتى ميفكە جاقىن فاكتىلەر، پىكىرلەر كەزدەسەدى. ونداي دەرەكتەر وقىرماندار اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك، ال 37-جىلدىڭ قۇرباندارىنىڭ تۋعان-تۋىستارى اراسىندا وكىنىش-وكپە تۋدىرادى. دەگەنمەن، مەنىڭ ايتقىم كەلىپ وتىرعان پىكىر دە شىندىقتىڭ شىڭى دەگەن ويدان اۋلاقپىن.

مەن وسى ۇستانىمىما سۇيەنە وتىرىپ، الاش ارداگەرى، قازاقستان مەن كسرو-دا سول جىلدارى قىزمەت ەتكەن اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، 37-جىلعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى نۇرماقوۆ نىعمەت جانە ونىڭ سەمياسى، جاقىن تۋىستارى تۋرالى ايتقىم كەلەدى.

نۇرماقوۆ نىعمەت – رەسەيدەگى 1917 جىلى بولعان قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ، قازاق دالاسىندا جاڭا ءومىر قۇرۋعا بەلسەندى قاتىسقان تۇلعا. 1920-29 جج. ارالىعىندا ول قازاقستاندا جوعارعى رەۆتريبۋنال، جوعارعى سوت توراعاسى، باس پروكۋرور، ال 1924-29 جج. ۇكىمەت باسشىسى (پرەمەر-مينيستر) بولدى. جاس قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، ونى دامىتىپ، نىعايتۋ، كوركەيتۋ، جولدارىندا اتقارعان ەڭبەكتەرى ءارتۇرلى رەسمي قۇجاتتاردا، ادەبيەت كوزدەرىندە، بۇقارالىق اقپاراتتاردا جازىلىپ، ارحيۆتەردە ساقتالعان. سوندىقتان مەن بۇل ەستەلىگىمدە، نەگىزىنەن، ساقتالعان قۇجاتتاردا جوق نەمەسە تولىق جازىلماعان دەرەكتەر تۋرالى ءسوز قوزعايمىن. ول – نۇرماقوۆتىڭ تۋىستارى سول جىلداردا كورگەن قايعى-قاسىرەتتەرى تۋرالى.

مەنىڭ جۇرەگىمدە نۇرماقوۆتىڭ رەپرەسسياعا ءتۇسۋ سەبەپتەرى رەسمي قۇجاتتاردا اتالعان سەبەپتەردەن ارىدە جاتىر دەگەن وي تۇراقتى ويلاندىرادى. ول، ارينە، تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە. دەگەنمەن، ونى تۇتقىنداۋدىڭ ءبىر سەبەبى – ول اتالعان جوعارى لاۋازىمدى ساياسي قىزمەتتەردى اتقارۋ جولىندا قاتار جۇرگەن قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارىمەن بىرگە سول جىلداردا قازاقستاندا پارتيا باسشىسى بولعان گولوششەكيننىڭ قازاقتارعا تىزەسىن قاتتى باتىرىپ، ولاردى قورلاۋ ساياساتىنا اشىق قارسى شىعۋى.

«شىندىقتى كىمگە بولسا دا كوزىنە تاپجىلماي ايتۋ – ول كىسىنىڭ مىنەز ەرەكشەلىگى بولۋشى ەدى»، – دەگەن سوزدەردى ۋاقىتىندا قۋعىن-سۇرگىن اسسوتسياتسياسىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى بەكبولات مۋستافين اقساقال مەن قارت بولشەۆيك ا. ءبۋتيننىڭ اۋىزدارىنان ەستىگەن ەدىم. بۇنداي باتىلدىق، ارينە، گولوششەكين مەن ونىڭ جەندەتتەرىنە ۇنامايدى. سوندىقتان ونىڭ ۇستىنەن ورتالىققا (ماسكەۋگە) جولدانعان شاعىمدار ءۇستى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتتى. بىراق ونىڭ بىلىمدىلىگى مەن بىلىكتىلىگىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىسقا دەگەن قابىلەتىن بىلەتىن جانە ناق قازىر جۇمىسىنان الىپ جازالاۋعا تىكەلەي سەبەپ جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن ستالين باستاعان ورتالىق «نۇرماقوۆتى قىزمەتتەن بوساتۋدى قويا تۇرىڭدار. ول كەزەكتى سەزگە دەيىن ىستەيدى» دەگەن حابار جولدايدى. وعان قاراماي شاعىمدار توقتامايدى.

سول سەبەپتەن 1929 جىلى نۇرماقوۆتى ماسكەۋگە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ول تۋرالى دەرەكتى قۇجاتتا «موسكۆا. وتزىۆ ۆ تسك» دەپ جازىلعان. «ونداعى ويلارى نۇرماقوۆ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءجۇرسىن دەۋى عوي» دەپ ايتاتىن بەكبولات اقساقال. ماسكەۋدە نۇرماقوۆ 1937 جىلعا دەيىن كسرو تسيك-ءىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەلىگىنە كانديدات، بۇكىلروسسيالىق تسيك-ءتىڭ (ۆتسيك) پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى، ۆتسيك پرەزيديۋمىنىڭ حاتشى ورىنباسارى جانە قاتارىنان ونىڭ ەكى (ۇلتتىق جانە اقپارات) ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. سول قىزمەتتەرىندە جۇرگەن نۇرماقوۆ 1937 جىلدىڭ يۋن ايىندا رەپرەسسياعا ۇشىراعان العاشقى ارىستاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇتقىندالدى. رەسەيدىڭ بۇرىنعى «كگب»، كەيىنگى «فسب» ورگانىنان الىنعان قۇجاتتا وعان «1920 جىلعا دەيىن «الاشوردا» پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، ۇلتشىل، كەڭەس ۇكىمەتىنە اشىق قارسى شىققان جانە ونىڭ باسشىلارىن جويۋعا ارەكەت جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋشى، جاپونيا مەن گەرمانيانىڭ تىڭشىسى» دەگەن دورەكى ايىپ تاعىلادى. سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا نۇرماقوۆ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن ءبىر كۇندە اتىلىپ، ءبىر جەرگە (ماسكەۋ، دون زيراتى) كومىلگەن (بۇل جەردە جەرلەنگەنى دەپ جازۋدى ءجون كورمەدىم).

نۇرماقوۆ ۇستالعاننان كەيىن، رەپرەسسيالىق اپپارات ونىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىن جويۋعا كىرىستى. نۇرماقوۆتىڭ سەمياسى قۋعىن-سۇرگىن زاردابىن تولىعىمەن باسىنان كەشىرگەن وتباسى دەۋگە بولادى. وعان دالەل بولا الاتىن مىنا فاكتىلەردى كەلتىرەيىن. نىعمەتتىڭ اۋىلدا تۇراتىن جاسى جەتپىستەن اسقان اكەسى نۇرماقتىڭ ساياساتقا ەش قاتىسى جوق بولسا دا، 1938 جىلى «ۇشتىكتىڭ» شەشىمىمەن قاراعاندى تۇرمەسىندە اتىلدى. جۇبايى ءزۇفنۇن، بالالارى نويان مەن تامارا، ىنىلەرى قۇرمانعالي مەن جامەل رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ءار دارەجەلى جازا تارتتى.

مىسالى، ماسكەۋدە نىعمەت ۇستالعان سوڭ، ءبىر اي وتپەي جۇبايى ءزۇفنۇن تۇتقىندالدى. وعان اۋەلى اتۋ جازاسى قولدانىلسىن دەگەن شەشىم شىعارىلادى، سوڭىنان بالالارىنىڭ جاسىن ەلەگەن بولۋ كەرەك، ول جازانى ون جىلعا لاگەرگە جىبەرىلسىن دەگەن شەشىمگە اۋىستىرادى. ءزۇفنۇن جەڭگەمىز باسىندا بۋتىركا تۇرمەسىنە (ماسكەۋ) قامالىپ، ودان سوڭ كارەليا، الجير (اقمولا) لاگەرلەرىنە ايدالادى. لاگەردە مەزگىلىن وتەپ بوساعان سوڭ، قاراعاندى شاحتاسىندا لامپىشى بولىپ ىستەيدى. سەبەبى 1956 ج. رەابيليتاتسيا جارلىعى كەلگەنشە، وعان ماسكەۋ مەن الماتىدا تۇرۋعا رۇقسات بولمادى. نىعمەتتىڭ ەكى بالاسىن (نويان مەن تامارا) ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ، رەسەيدىڭ ەكى قالاسىنداعى (ساراتوۆ، پەنزا) بالالار ۇيىنە جىبەرەدى. تامارا سوندا سىرقاتتان قايتىس بولادى، ال نويان ءوزىنىڭ سۇراۋى بويىنشا مايدانعا كەتەدى. سوعىستاعى ەرلىكتەرى ءۇشىن وردەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالىپ، 1946 جىلى ەلىنە قايتىپ كەلگەن سوڭ، الماتىداعى تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ سيرەك مەتالدار بولىمىنە تۇسەدى. بىراق وندا «حالىق جاۋىنىڭ» بالالارى وقۋعا بولمايدى دەپ، باسقا ينستيتۋتقا اۋىسۋعا نوياندى ءماجبۇر ەتەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ الماتىدا، ودان سوڭ ماسكەۋدە ينجەنەر-گيدروگەولوگ بولىپ قىزمەت ىستەدى. نويان 1986 جىلى 63 جاسىندا جۇرەك سىرقاتىنان قايتىس بولىپ، ماسكەۋدىڭ ۆاگانكوۆ زيراتىندا جەرلەندى.

كەلەسى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان – نىعمەتتىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى قۇرمانعالي. ول الماتىدا كازپولك شتابىنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن تۇتقىنداپ، كومي اسسر-ءنىڭ ۆوركۋتا قالاسىنداعى لاگەرگە ايدالادى. ول لاگەردەگى تۇرمىس جاعدايىنىڭ ادام شىدامايتىن اۋىرتپالىعىنان اۋىر سىرقاتقا شالدىعىپ، قايتىس بولادى. ودان ۇلى كامەل، قىزدارى ايشا، تامارا قالدى. كەيىننەن ولار ەلگە تانىمال ماماندار، ينجەنەر، عىلىم ادامدارى بولىپ، ءوسىپ-ءوندى. كامەل كسرو مەملەكەتتىك جانە مينيسترلەر كەڭەسى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، ايشا – حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، تامارا – مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دارەجەسىنە جەتتى.

نىعمەتتىڭ ەركەك كىندىكتى تۋىستارىنان ءتىرى قالعانى – اۋىلداعى كەنجە ءىنىسى جامەل بولاتىن (مەنىڭ اكەم). ونى دا قارالى قاسىرەتتەن تىس قالدىرعان جوق. ول اۋىلدان قۋىلىپ، قاراعاندى شاحتاسىنداعى ترۋدارميا قاتارىنا جىبەرىلدى. اكەمنىڭ سودان ءتىرى قالدى دەگەن اتى بولماسا، رەابيليتاتسيا قاعازىن العانشا ءومىرى اۋىر جاعدايدا ءوتتى. ول رەپرەسسيا زاردابىن، سوعىس، سوعىستان كەيىنگى قيىنشىلىقتاردى باسىنان وتكىزدى.

قيىنشىلىق جىلدارى بالالارى جاس، جۇبايى (شەشەم) حات تانىمايتىن ادام ەدى. بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن، ول جۇمىسىنا اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراپ، كۇنى-ءتۇنى سول جۇمىس سوڭىندا بولدى. تەك 1956 جىلى، اقتالۋ قاعازى كەلگەننەن كەيىن، ەلىنە قايتىپ، جاعدايى ءبىرشاما جاقساردى. اسىل انامىز بەن ارداقتى اكەمىز باستارىنا تۋعان قيىنشىلىقتارعا قاراماي، سەگىز بالاسىن تاربيەلەپ، ءوسىردى. بۇگىنگى تاڭدا ءبارى ءوز ورىندارىن تاۋىپ، بالالى-شاعالى، نەمەرەلى، شوبەرەلى بولىپ وتىر. باسىنان وتكەن قايعى-قاسىرەت، ۋايىم اكەمنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرىن تيگىزىپ، 1976 جىلى بار-جوعى 64 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. شەشەم بالالارىنىڭ قىزىعىن ءبىراز كورىپ، 1989 جىلى 75 جاسىندا قايتىس بولدى.

نۇرماقوۆتىڭ توزاق پەن ولىمنەن امان قالعان جاقىن تۋىستارى ولە-ولگەندەرىنشە اتامىز نۇرماقتىڭ، ونىڭ بالالارى نىعمەت، قۇرمانعاليدىڭ، نەمەرەسى تامارانىڭ جاتقان جەرلەرىن ىزدەۋمەن وتكىزدى. جان-جاققا جىبەرگەن سۇراۋلارىنا جاۋاپ الا الماي، ولار تۇبىندە بۇل ومىردەن ارماندا كەتتى. جوعارىدا ايتىلعان دەرەكتەرگە كوڭىل اۋدارساق، نۇرماق سەمياسىنان ءتورت ادام (نىعمەت، قۇرمانعالي، تامارا، نويان) 37-جىلدىڭ جان تۇرشىگەرلىك ساياساتىنىڭ سالدارىنان ورىن العان سويقىن جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە ءوز ەلىنىڭ توپىراعى بۇيىرماي، رەسەي جەرىندە ماڭگىلىك ورىن تاۋىپ، سۇيەكتەرى سوندا قالدى. قازىر بايقاسام، سول جىلدارى ميلليونداعان قۋعىن- سۇرگىندەردىڭ، ولاردىڭ سەميالارى مەن تۋىستارىنىڭ تاعدىرلارى، ءومىر كورىنىستەرى وسىنداي، ءبىر-بىرىنە ۇقساس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى تاڭدا سول جىلدارداعى ۋاقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاسى بولعان ادامداردىڭ سانى سيرەپ بارادى، ءتىپتى جوققا جاقىنداپ قالدى دەۋگە بولادى. سوندىقتان ءالى دە كوزى تىرىلەردىڭ ەستەلىكتەرىن جارىققا تۇراقتى جانە قوماقتى تيراجبەن شىعارىپ، جاس بۋىنعا تۇسىندىرە جەتكىزۋ اسا قاجەت. رەپرەسسيا جىلدارىنداعى قازاقتار كورگەن زارداپتىڭ تاريحى ءالى تولىق جانە جان-جاقتى زەرتتەلگەن جوق. ونىڭ كوپتەگەن تاراۋلارى ءالى تىڭ جاتىر. ول – جاس ۇرپاقتىڭ جانە بولاشاقتىڭ ەنشىسى. مەنىڭ وسى ەستەلىگىم سولاردىڭ ءبىر كادەسىنە جارار دەگەن وي تولقىنىنان تۋدى.

امان جامەلۇلى نۇرماقوۆ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» №21 (385) وت 1 يۋنيا 2017 گ.