تولەگەتاي بابامىز تۋرالى ەڭ العاش قالام تەر­بەگەن ادام - كەزىندە ورتا ازيا حالىقتارىنا تانى­مال، قازان توڭكەرىسىنىڭ العاشقى جىلدارىندا تۇركىستان اۆ­تونومياسىنىڭ باس ءمينيسترى بولعان مۇحامەتجان تى­نىشباەۆ اتامىز ەكەن. ول كەيىن 1925 جىلى تاشكەنت قالاسىنان «قازاق تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار» دەگەن حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قا­تىس­تى كولەمدى كىتاپ باستىرىپ شىعارعان. سول ەڭ­بەگىندە ول ءوزىنىڭ تولەگەتاي بابانىڭ 16-ۇرپاعى ەكەنىن جاريالاپ، قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالار جونىندە كوپتەگەن جازبا شەجىرەلىك ماتەريالدار بە­رە­­دى. اۆتوردىڭ، وسى ەڭبەگى قازىرگە دەيىن قازاق عالىم­دارىنىڭ ەڭ العاش رەت اينالىمعا تۇسكەن قۇندى ەڭبەگى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. وسى ەڭبەگىندە: «مەنىڭ 16-اتام - تولەگەتاي ءوز زامانىندا ايگىلى ادام بولىپتى. ناي­مان ەلىنە ءوز بيلىگىن جۇرگىزىپتى... ولگەندە وزكەنتتەگى قو­جالاردىڭ زيراتىنا جەرلەنىپتى...»، - دەپ جازعان ەكەن.

تولەگەتاي بابامىز تۋرالى ەڭ العاش قالام تەر­بەگەن ادام - كەزىندە ورتا ازيا حالىقتارىنا تانى­مال، قازان توڭكەرىسىنىڭ العاشقى جىلدارىندا تۇركىستان اۆ­تونومياسىنىڭ باس ءمينيسترى بولعان مۇحامەتجان تى­نىشباەۆ اتامىز ەكەن. ول كەيىن 1925 جىلى تاشكەنت قالاسىنان «قازاق تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار» دەگەن حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قا­تىس­تى كولەمدى كىتاپ باستىرىپ شىعارعان. سول ەڭ­بەگىندە ول ءوزىنىڭ تولەگەتاي بابانىڭ 16-ۇرپاعى ەكەنىن جاريالاپ، قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالار جونىندە كوپتەگەن جازبا شەجىرەلىك ماتەريالدار بە­رە­­دى. اۆتوردىڭ، وسى ەڭبەگى قازىرگە دەيىن قازاق عالىم­دارىنىڭ ەڭ العاش رەت اينالىمعا تۇسكەن قۇندى ەڭبەگى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. وسى ەڭبەگىندە: «مەنىڭ 16-اتام - تولەگەتاي ءوز زامانىندا ايگىلى ادام بولىپتى. ناي­مان ەلىنە ءوز بيلىگىن جۇرگىزىپتى... ولگەندە وزكەنتتەگى قو­جالاردىڭ زيراتىنا جەرلەنىپتى...»، - دەپ جازعان ەكەن.

تاريحتا قاتتى قىرعىننان كەيىن حالىقتا قايتا ءبىر ويانۋ، سەرپىلۋ بولىپ وتىرعان. شىڭعىس حان زامانىندا ايانىشتى قىرعىن كورىپ، وسىناۋ شىعىستاعى التاي مەن تارباعاتايدان سىر بويىنا قونىس اۋدارعان ناي­ماندار ورتاعا عاسىرلار سالىپ قايتادان ەس جيىپ، ەلدىك ساناتىن قالپىنا كەلتىرە باستاعان. سونداعى سول ەلگە تۇتقا بولعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - تولەگەتاي با­با. سول سەبەپتى قازاقتىڭ قازىرگى بەلگىلى عالىمدارىنىڭ ءبىرى ءادىلحان بايباتشاۇلى «قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحى» دەگەن كىتابىندا: «نايمانداردىڭ سول كەزدە قايتا ويانىپ باس قۇراۋىنا، ۇلىس بولىپ بىرلىككە كەلۋىنە، ودان قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا باستاۋشى رەتىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان العاشقى تۇلعالاردىڭ ءبىرى - نايمان تولەگەتاي اۋليە ەدى...»، - دەپ جازادى. تا­ريحشى، عالىم، جازۋشى قويشىعارا سال­عاراۇلى: «ءتو­لەگەتاي، كەتبۇعا، سارىجومارتتار قالىڭ نايمان تايپاسىن وربىتكەن ءىرى تۇلعالار... وسى تولەگەتايدىڭ شوبەرەسى ەرتورى قاراكەرەيۇلى - ەسىم­ حاننىڭ زامان­­داسى. تولەگەتاي قوجالاردان قىز ال­عان ءارى قوجالار­دىڭ بەيىتىنە جەرلەنگەن. ول كەزدە قو­جالار وزدەرىن «پايعامباردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ەسەپتەپ، جاي قازاقتان جوعارى سانايتىن»، - دەپ جازادى ءوز ەڭبەگىندە (قازاقتىڭ قيلى تاريحى. 254-255-بەت).

2006 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە پارتيزان-جازۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى قاسىم قاي­سەنوۆتىڭ 86 جاسىندا تولەگەتاي باباسىنىڭ باسىنا بارعاندىعى جونىندەگى ماقالاسى جاريالاندى.

1997 جىلى قىتايدا شىعاتىن «مۇرا» جۋرنالى­نىڭ 3-سانىنا «بابانىڭ التىن ىزدەرى» اتتى ماقالا جاريالاعام، كەيىن ول ماقالا «حان باتىر قابانباي» اتتى كىتاپقا «اتا تەك تۋرالى از ايال» دەگەن تاقىرىپ­پەن ەنگىزىلدى. وندا سول ءبىر اسىل اتالار توبى ءسوز بولىپ قويماي، سونىمەن بىرگە توعىز نايماندى ءوز قولىمەن وربىتكەن انالارىمىز الپەش پەن انار تۋرالى دا تاماشا اڭىزدىق دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. ول انالار تۋرالى قازاق تاريحىندا كوپ اتالىپ جۇرگەن دومالاق ەنەدەي عالامات ەڭبەك جازۋعا بولادى. قا­زان توڭكەرىسىنەن بۇرىن ءور نايمان 90 بولىس، وي نايمان 150 بولىس ەل ەكەن، وعان قىتايداعى جانە باسقا شەتەلدەردەگى نايمانداردى قوسىڭىز، سوندا بۇل حالىقتىڭ جالپى سانى قانشا بولادى... وعان وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، مۇڭعۇل قۇ­را­­مىنداعى نايمانداردى ەسكەرسەك، بۇل حالىقتىڭ وراسان مول ەكەنىن ءوزىڭىز دە اڭعارارسىز. نايمان اقىنى قالجاننىڭ كەمپىربايمەن (قاراكەسەك) ايتىسقاندا:

كوزىڭدى اش اۋىر جاتقان نايمان ەلمىن،

كوز جىبەر اۋدانىما كىمنەن كەممىن.

ءجۇز ەلۋ بولىس بولعان نايمان زاتى،

قاز قونىپ، ۇيرەك ۇشقان شالقار كولمىن.

بالتالى، باعانالى، تەرىستاڭبالى -

ارىندى تاۋ سۋىنداي قالىڭ سەلمىن،

وردەگى توقسان بولىس ەلدى قوسساڭ،

الدىڭا اسۋ بەرمەس سارى بەلمىن، -

دەگەنى سول ءبىر مول حالىقتى مەڭزەيدى. 2003 جىلى تۇركىستان قالاسىندا بەلگىلى قازاق اقىنى قانىبەك سارىباەۆتىڭ:

بىلمەسەڭىز ءبىلىڭىز،

قازاقتىڭ تورتتەن ءبىرىمىز... - دەپ تولعاۋى بىزگە قالجان اقىننىڭ جىرىن جالعاستىرعان ءتارىزدى سەزىلە بەرەدى. ءبىز بۇل مالىمەتتى تەك الپەش انامىز بەن انار انامىزدى ارداقتاۋ تۇرعىسىنان، «اق پەرىشتەم-اي، اقىرعى ساپاردان از دا بولسا بوگەدى-اۋ، باقىتىمدى جاندىرعان، سۋسىنىمدى قاندىرعان...», - دەپ كەلىننىڭ كەر شارامەن اكەلگەن سۋسىنىن سارقا ءىشىپ بارىپ، سوڭعى لەبىزىن بىلدىرگەندە ايتقان نايمان باباڭنىڭ ىستىق ىقىلاسىن قايتالاعىم كەلەدى:

دۇنيە - گۇل. مىڭ سولىپ، مىڭ تولماق...

تولتىراتىن ايەل

ورتايتاتىن ەر...

ەردىڭ ەسىرۋىن جاۋ ساعىنادى،

جاۋشىلىقتا ەل شابىلادى.

دۇنيەنىڭ ورتايعانى ەمەي نەمەنە؟!

قىزىل شاقا ۇلدى دا، قىزىل شاقا قىزدى دا،

ءبىرىن تۇلپارداي قىپ جاراتىپ،

ءبىرىن سۇڭقارداي قىپ تاراتىپ،

وسىرەتىن كىم ەدى؟

قىزدى اي تەڭەسپەس ارۋ ەتكەن،

ۇلدى جالىندى، جايساڭ الىپ ەتكەن،

ءبىرىن قالىڭدىق، ءبىرىن كۇيەۋ ەتكەن،

ايەل ەمەي نەمەنە؟!

ورتايعان دۇنيەنى تولتىرعانى ەمەي نەمەنە؟!

مىنە، وسىنداي نايمان بابامىز بەن تولەگەتاي بابامىزدىڭ القاۋىنا بولەنىپ، قازاق ەلىندەگى مول ۇرپاقتى وربىتكەن انالاردى قانشالىق جىرلادىق، قانشالىق جازدىق؟ سول اياۋلى انانىڭ الدىندا ءوزىمىزدىڭ پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەي الدىق پا؟

سوڭعى دەرەككە قاراعاندا الپەش انامىز كىشى ءجۇز الشىن اداي ءبيدىڭ قىزى ەكەن. ال، انار انامىز ۇلى ءجۇز تۇكەبايدىڭ قىزى ەدى دەيدى شەجىرەشىلەر. بولسا بولار، ويتكەنى قىتاي ءبيدىڭ وزىنە ءتۇسىپ، اجالعا دۋشار ەتكەن قۇسى «ورالدىڭ وراۋىزى» ەدى دەلىنگەن الگى ءبىز جازعان اڭىزدا. ونىڭ ۇستىنە 1908 جىلى الاكول بويىندا وتكىزىلگەن قابانباي باتىردىڭ شوبەرەسى سۇلەيمەن ءادىل­­بەكۇلىنىڭ اسىن كىشى ءجۇز ەلىنەن الشىن كورپەباي بي باسقارىپ ەدى دەيدى. كىشى ءجۇز ەلى ناعاشى جۇرتىمىز ەدى دەپ ايىرىقشا قۇرمەتتەگەن ءتارىزدى. تولەگەتاي بابانىڭ ءتورت ۇلى بىردەي سوعىستا ءولىپ، ءبىر ۇلعا زار بولىپ جۇرگەندە قوجا قىزىنان ءبىر ۇل كورىپ، وعان ۇلى جۇزدەن اۋسار ءبيدى شاقىرتىپ، ىرىمداپ اتىن «قىتاي» قويعىزۋىندا دا ۇلكەن ءمان-ماعىنا جاتىر. دەمەك، بي اتاڭ «ەلدى قىز بىرىكتىرەدى، جەردى شىم بىرىكتىرەدى», - دەگەندەي، ىرگەلەس وتىرعان كىشى ءجۇز، ۇلى ءجۇز جانە جۇزگە كىرمەيتىن قوجا ەلىنەن قىز الىپ، قۇدالاسۋ جولىمەن باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعانىندا دا ۇلكەن دانالىق جاتقان ءتارىزدى.

جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تولەگەتاي جاساعان ءداۋىردىڭ الدى-ارتىندا وسى وڭىرگە دەرلىكتەي نايمان جانە باسقا قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردان شىققان ايگىلى تۇلعالار بيلىك جۇرگىزگەندىگى ايتىلادى. مىسالى: جالايىر مۇقالى دۇنيە سالعاننان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ مەملەكەتتىك كىنازى اقساۋىت نايمان ۇشقاش دەگەن ادام بولعان. نايمان كەتبۇعا (1185-1260) «ۇلىستىڭ ۇلى ءبيى» اتالىپ، العاشىندا جوشى حاننىڭ، كەيىن قۇلاعۋ حاننىڭ اقىلشىسى بولىپ، 20-30 مىڭ قول باستاعان نويان رەتىندە سوناۋ مىسىر، پالەستيناعا دەيىن شەرۋ تارتىپ بارادى. نايمان نانعاداي (نايمان قادىر حاننىڭ اۋلەتى) شىڭعىس قولىنىڭ الدىڭعى شەبىن باسقارعان (يۋان حاندىعى تاريحىنان), جوشى حان اۋلەتى وزبەك حاننىڭ (1280-1313) باس ۋازىرلەرى نايمان مۇعۇل بۇقا مەن قۇتلىق بۇقا بولعاندىعى (اعايىندى ادامدار ەكەن) تاريحي جازبالارعا تۇسكەن. 1530-1550 جىلدارى مەرۆتىڭ (ورتا ازياداعى ەجەلگى كالا، قازىرگى تۇرىكمەنستاننىڭ بايرام-ءالي قالاسىنىڭ ماڭى) ءامىرشىسى نايمان جولىم بي بولعان. وسى كەزدە نايمان قوبىز بي مارىعا (قازىرگى تۇرىكمەنستاننىڭ مارى وبلىسى) ءامىر جۇرگىزگەن. 1570-1580 جىلدارى نايمان نازار بي بالىقتى (سولتۇستىك اۋعانستانداعى ەجەلگى قالا) بيلەگەن. شايباني حان تۇقىمى باباحاننىڭ اسكەرباسى - نايمان جانمۇقامەت بي ەدى دەلىنەدى. تولەگەتاي بي ءدال وسى مەزگىلدە، ياعني حV-ءحىV عاسىر ارالىعىندا وزكەنت قالاسىنا داتقا بولىپ، وسى وڭىردەگى ەلگە بيلىك جۇرگىزگەن دەلىنەدى. سونىڭ ىقپالى بولار، كەيىن تولەگەتاي اۋلەتى ارقا وڭىرىنە قونىس اۋدارسا دا، ونىڭ ۇرپاقتارىنان جاندىقۇل بي (سەمىز نايمان), بايعانا بي، ءتىپتى، كەيىنگى نارىنباي بيگە دەيىن تاشكەنت قالاسىنا بيلىك جۇرگىزگەن. ال، مەنىڭ ەسەبىمدە تولەگەتاي اتا ءبىزدىڭ 18-19 اتامىز بولىپ كەلەتىن كورىنەدى. ءبىر اۋلەتتى 20-25 جىل ەسەپتەگەندە، بابامىز بىزدەن 400-500 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن، ياعني، 1400 جىلدىڭ اياق شەنى مەن 1300 جىلدىڭ باس شەنىندە جاساعان ادام بولىپ شىعادى. بابامىزدىڭ، وزكەنت وڭىرىنە بيلىك جۇرگىزگەن ۋاقىتى دا وسى مەزگىلگە تۋرا كەلەدى.

2000 جىلى كۇزدە مەن تۇركىستان قالاسىندا وتكىزىلگەن سول قالانىڭ ءى500 جىلدىق سالتاناتتى تويىنا قاتىستىم. توي كەزىندە ساياجايدا دەمالىپ وتىرىپ، قىزىلوردالىق ءبىر قاريامەن تانىستىم، ءجون سۇراسا كەلە ول كىسى دە نايمان بولىپ شىقتى.

- بۇل جاقتا دا نايمان بار ما؟ - دەپ، سۇراپ ەدىم، اسقار اتتى الگى قاريا باجىرايا قاراپ:

- سەن مىنا قىزىلوردادا ورتا عاسىر تاريحىنان بەلگىلى، وسى جەردى مەكەندەپ كەلە جاتقان 30 نەشە بولىس بالتالى، باعانالى نايماندى نايماندىقتان شىعارىپ تاستاعىڭ كەلىپ وتىر ما؟ - دەپ ءشۇيىلدى. قاريالاردا بولاتىن كەيبىر قيقار مىنەزدى، اڭگىمە باستالاردا ايتىلاتىن قىشقىل ازىلدەرىن بۇرىننان ەستىپ جۇرەتىنمىن. سونىمەن مىناۋ ءبىر سۇحبات قۇراتىن ادام ەكەن-اۋ دەپ مەجەلەپ، سول جەردە شەتەلدىك قازاق­تار­عا ارناپ تىككەن كىشى ءجۇز شومەكەي ەلىنىڭ ءبىر ۇيىنە اپارىپ 1 ساعاتتاي اڭگىمە-دۇكەن قۇردىم. جەتپىستەن اسقان اسقار اتتى قاريانىڭ ايتقاندارى مىناداي بولدى:

- تولەگەتاي اتامىزدىڭ ەسىمى بۇل وڭىردە "تولەك اتا", "تولەقىتاي", "تولەگەتاي" بولىپ بىرنەشە ءتۇرلى اتالاتىن كورىنەدى. وزدەرى كەزىندە "تولەك اتا" دەپ ارۋاققا قۇران باعىشتاعاندا "بابامىز تولەك اتاعا تيە بەرسىن" دەيتىن كورىنەدى. ال ۇلى ءجۇز جاعىنىڭ ەلى "تولەقىتاي" دەيدى ەكەن. مۇنى كەيبىرەۋلەر باياعى كۇشلىك حان­نىڭ قاراقىتاي "قيدان".

- گورىحاننىڭ ەلىنە جيىرما جىلعا تاياۋ بيلىك ءجۇر­گىزگەندىگىمەن بايلانىستىراتىن كورىنەدى. بۇل وڭىردەگى حالىقتىڭ كوڭىل تورىنەن ۇلى تۇلعا رەتىندە ورىن العان ۇلى بابامىزدى مۇنداعى جۇرت اتىن اتاماي، كوبىندە «ەل نازىرى» دەپ قۇرمەت تۇتادى ەكەن. «نازىر» ءسوزىنىڭ ءتۇپ ماعىناسى - ارابشا ءتىل - باقىلاۋشى، باسقارۋشى دەگەن ءسوز. بۇل جەردە ول «ەل اعاسى»، «ەلباسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن ولاردىڭ وزدەرى دە بىلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ شىڭجاڭدا مەڭگەرمە باستىقتارىن (تيڭجياڭ) «نازىر» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ارعى توركىنى وسى سوزدەن كەلگەن ءتارىزدى.

شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا ايتقاندا، نايمان اتامىز ەكى ايەل العان ەكەن. قىرعاۋىل اتتى ۇلكەن ايەلىنەن اقساقال، ۇيەلەش، كۇيەلەش تۋىپتى. شۇڭىرەكەي اتتى كىشى ايەلىنەن توقپان اتتى ءبىر ۇل بولىپتى. سول ءبىر جاۋگەرشىلىك زامانداعى سوعىستا نايماننىڭ ءتورت ۇلى بىردەي قازا تابادى، جاستاي جەسىر قالعان توقپاننىڭ ايەلى الپەشتى بىرەۋلەر ءۇيسىن قىزى، بىرەۋلەر الشىن قىزى دەسەدى. بىزدىڭشە الشىن قىزى بولۋ مۇمكىندىگى كوبىرەك ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. اقىلدى انا الپەشتىڭ اركاسىنا ايازداي باتقان نارسە - نايمان اتام ۇرپاقسىز كەتە مە دەگەن وي بولادى. سونىمەن ءوزىن امەڭگەرلىككە الامىن دەگەن ارعىن بالالارىنان قۇتىلۋ ءۇشىن دانىشپان انا ارعىن اتانىڭ الدىنا قوشقار جەتەلەپ بارادى. مۇنىڭ ءمانىسىن بىلگەن ارعىن بابا: ««قۇر سۋعا باتا جۇرمەيدى، قۇر اياققا نەكە جۇرمەيدى» دەۋشى ەدى، بالام، قوشقارىڭ قالسىن، ءوز باسىڭا بوستاندىق بەردىم»، - دەيدى. الپەش اتاسىنا ايەل اپەرىپ، سونان تۋعان قاينىسىنا تيۋگە بەل بۋىپ، سونى كۇتەدى. نايمان اتا 87 جاسقا شىققان جىلى شىر ەتكەن جاس ءيىس كورەدى، ارتىمدا قالعان بەلگىم دەپ اتىن بەلگىباي قويادى. كەيبىر جازبا دەرەككە قاراعاندا وسى بەلگىباي وكىرەش نايمان اتالعان ەكەن. «وكىرەش» سوناۋ عۇندار زامانىنان بەرى قاراي ايگىلى تۇلعالاردىڭ ايبىندى، قۋاتتىلىعىن بىلدىرەتىن بايىرعى اتاق بولعان. الپەش انا 36 جاسقا كەلگەندە 18 جاسار قاينىسىمەن نەكەسىن قيدىرادى. سونان بارىپ ءسۇيىنشى، سۇيىنشىدەن تولەقاتاي، ونان قىتاي، قىتايدان قاراكەرەي، ءتورتۋل، سادىر، ماتاي تۋادى. ۇرپاق قامىن ويلاعان اياۋلى الپەش انا ءوز جاسى ۇلعايىپ قالعاندىعىن ويلاپ، ءوز سىڭىلىلەرىنىڭ بىرەۋىن بەلگىبايعا قوسادى، ودان سۇگىرشى مەن وتەگەن تۋادى. سول سۇگىرشى مەن وتەگەننەن ەرگەنەكتى، تەرىستاڭبالى، بالتالى، باعانالى، كوكجارلى رۋلارى تارايدى ەكەن.

سىر بويىنداعى نايماندار اراسىنا تاراعان اڭىزعا قاراعاندا، ءسۇيىنشى - وتە باي بولعان ادام ەكەن. سول بايلىقتىڭ بەلگىسى بولار «ءسۇيىنشىنىڭ مالى كوپ پە، دالانىڭ اڭى كوپ پە؟» دەسەدى ەكەن جۇرت. تولەگەتاي جاسىندا كوپ وقىعان دەيدى. ونى كەيىنگى كەزدە داتقالىق تۇعىرعا كوتەرگەن دە سول ءبىلىمنىڭ كۇشى بولسا كەرەك. نايمان اۋلەتىندە ۇلدان كورى قىز مولىراق ءتارىزدى، سوندىقتان قىزدان تۋعان جيەندەر كوبىرەك كەلگىشتەيدى ەكەن. بىردە ءسۇيىنشى بابا تولەگەتايدان: «بالام، دالادا ەشكى قايىرعان داۋىس نە؟» دەپ سۇراپتى، سوندا تولەگەتاي: «سەركەلەردىڭ سانىنا جەتە الماي جۇرگەن جيەندەر عوي»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. سوندا ءسۇيىنشى اتامىز ويلانىپ وتىرىپ: «ە، سولاي دە، تىلەۋ - انادان، تىرەۋ - اتادان»، - دەۋشى ەدى. «اتا كۇشىمەن ەر وسەدى، انا تىلەگىمەن ەل وسەدى»، - دەگەن وسى عوي، ساعان انا تىلەگى دارىپ، انانىڭ كۇشى اسقار بەل بولسىن، جيەن نازارى انا تىلەگىنەن قاعىس قالماسىن، قىرىقتىڭ ءبىرى - قىزىر، سول شىركىندەردىڭ اربىرىنە قىرىقتان سەركە ءبولىپ بەرىپ الدىنا سالىڭدارشى! سوندا ولاردىڭ ءوزى كەتكەنىمەن، كوڭىلى قوراڭنان شىقپايتىن بولادى»، - دەگەن ەكەن. عۇلامالار جيەندەرگە قىرىق سەركەش بەرۋ سالتى سۇگىرشى، تولەگەتاي بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇر دەسەدى.

وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ قازاقتارى اراسىنا كەڭىنەن تاراعان تولەگەتاي بابامىزدىڭ تاعى ءبىر كەرەمەت وسيەتى بار ەكەن. بۇل، بالكىم، سوڭعى وسيەتى بولار. ول دۇنيە سالارىندا ءتورت نەمەرەسىن جيىپ الىپ: "توڭىرەگىڭە اباي بول، ءتورت قۇبىلاڭنان جازبا، ءتورت كوزىڭ تۇگەل بولسىن، كوشتەرىڭ قاتار، تۇتىندەرىڭ قوسىلىپ تۇرسىن، ءبىر-بىرىڭنەن وت سۇراي جۇرىڭدەر", - دەگەن ەكەن. ءتۇسىن جورىپ، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا بولجام ايتقان الگى دانالىق مارجاندارىنا قوسىپ اۋەلى تىرلىگىن، سوسىن بىرلىگىن تىلەگەن  عۇلاما بابامىزدىڭ بۇل وسيەتىنە تۇجىرىم جاسايتىن بولساق، ءارى ونى ءتورت تولەگەتاي اۋلەتتەرىنىڭ بۇگىنگى شالقىعان داۋىرىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ زەر سالار بولساق، بابامىزدىڭ بۇدان 5-6 عاسىر بۇرىن ايتقان سۇڭعىلىلىعىنا قايران قالاسىڭ!

اسقار اتتى الگى شەجىرەشى قاريانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تولەگەتاي بابامىز جەر جادىسىنا جۇيرىك بولعان، جەرى قۇمداۋىت، سۋى تاپشى كەلەتىن سول وڭىردە بابامىزدىڭ مىنا جەردەن سۋ شىعادى دەپ تاياعىمەن نۇسقاعان جەرىنەن سۋ شىعادى ەكەن. سوعان بايلانىستى «تولەك اتانىڭ سۋاتى» دەگەن جەر اتتارى دا بار كورىنەدى. سوندىقتان ول جاقتىڭ ەلى تولەك اتانى قاراساي باتىر، رايىمبەك باتىرلاردىڭ «كيەلى اتا» دەپ اتالۋىنان بۇرىن ومىردەن وتكەن قازاقتىڭ سول زامانداعى كيەلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ەدى دەپ قارايدى ەكەن.

تولەگەتاي اۋلەتتەرى باباسىنىڭ سول وسيەتتەرىن بەرىك ۇستانعان، ولار سىر بويىنان ارقا وڭىرىنە قونىس اۋدارعان كەزىندە دە ىرگەسى بولىنبەي بىرگە بارعان. دۋلات جىراۋ باباتايۇلى (1802-1874) ءوزىنىڭ «سارى ارقا» اتتى جىرىندا: «تاي تۋىپ، تايلاق قايىعان، توقتى قوزداپ بايىعان» سىر ءوڭىرى مەن «ازىرەتى قونعان قاراتاۋدى» ساعىنا ەسكە الىپ، «و، سارىارقا، سارىارقا، سامالى سالقىن جون ەدىڭ، سىردان اۋىپ كەلگەندە، تيمەگەن ىرگە سونى ەدىڭ» دەپ جاڭا قونىستى اعىنان اقتارىلا جىرلاعان بولاتىن. سوڭعى كەزدەرى ءبىز ارقا وڭىرىنە 2-3 رەت ساپارلاي بارىپ، بابامىز قابانباي باتىر جاتقان «قابانباي توبەسى» اتتى ەلدى-مەكەننىڭ توڭىرەگىنەن «قابانبايدىڭ ءۇش تەرەگى», «قابانبايدىڭ قىستاۋى»، سونداي-اق جولىمبەت، جانكوبەك، سادىرباي اۋىلدارى سياقتى تولەگەتاي اۋلەتتەرىنەن شىققان ايگىلى ادامداردىڭ اتتارىمەن اتالاتىن كوپتەگەن ەلدى-مەكەندەردى كوزىمىزبەن كوردىك. تولەگەتاي اۋلەتتەرى 1750-1850 جىلدارى شىعىس وڭىرىنە، ودان قىتايعا قونىس اۋدارعان كەزدە باباسىنىڭ سول وسيەتتەرىن بەرىك ۇستانعان، ىرگەلەرى بولىنبەگەن، ءبىر-بىرىنەن «وت سۇراي» جۇرگەن. كەزىندە بابالارىمىزدىڭ ەل باسقارۋشىلاردى تورەدەن، ءدىني ساۋات اشۋشىلاردى قوجالاردان سايلاعانى شىندىق. تاريحتا قوجالار قازاقتىڭ اعارتۋ ىسىنە ۇلەس قوسقانى دا شىندىق.

كەيىن كەلە وسى قوجالاردىڭ ءبىرازى قازاقتاردىڭ ىشىنە ءسىڭىپ، قازاق بولىپ كەتتى. ەل ىشىندە كوپ ايتىلاتىن كەيبىر قوجالار سونداي جولدارمەن قازاققا اينالعان. وزدەرىن «قاراكەرەيمىز، قاراكەرەي ىشىندە قىلىشتى قوجامىز» دەپ جۇرگەن ناعاشىلارىمىزدى دا ءار جەردەن كەزىكتىرەمىز. قىلىشتى قوجا ناعاشىمىز كوپ وقىعان، ءبىلىمدى ادام ەكەن. تولەگەتاي بابامىزدىڭ بىلىكتى بي بولىپ، تۇركىستان قالاسىنىڭ باتىس ىرگەسىندەگى ەجەلگى ساۋرانعا جانە وزكەنت قالاسىنا داتقا رەتىندە بيلىك جۇرگىزۋىنە قايىن اتاسىنىڭ دا ىقپالى بولسا كەرەك. قايىن اتاسىن ۇستاز دەپ اتاۋىنا قاراعاندا، ول كىسىدەن كوپ نارسە ۇيرەنسە كەرەك. بۇل جونىندە جۇرت اراسىنا تاراعان مىناداي اڭىز بار ەكەن.

ءبىر رەتتە قىلىشتى قوجا بابامىز جيەندەرىنە: «كەلىڭدەر، اسىق وينايىق» دەپتى. سوندا تولەگەتاي وتىرىپ: «ۇستاز، ءوزىڭىز ايتۋشى ەدىڭىز، اسىق ويناعان ازار، دويبى ويناعان توزار، بارىنەن ءبىلىم قۋعان وزار»، - دەۋشى ەدىڭىز، جيەندەرىڭىزدىڭ اقىل-زەيىنىن وربىتەتىن ويىن قوزعاڭىز، - دەپتى.

- مەن بىلمەيتىنىمدى ساعان ايتىپ بولعاندايمىن، بۇلارعا ءبىلىم ۇيرەتۋ - ساعان امانات، - دەگەن ەكەن ناعاشىمىز.

- تۇكپىرىڭىزدى اقتارىڭىزشى، تاۋسىلماس قازىنا­نىڭ تۇبىندە نە قالدى؟

- ە، توڭىرەكتەگىنى دە، تۇپتەگىنى دە تۇگەندەپ، تەرىپ المادىڭ با؟ ەندى وسنىڭ نەسىبەسىن تۇگەل جەمەي، ەلىڭمەن، جۇرتىڭمەن، مىنا ۇرپاقتارىڭمەن بولىسە جەيتىن بول. بىلگەنىمدى ۇيرەتتىم، اللا بەرگەن ولجاعا يە بولعاندا اۋماعىڭدى ۇمىتپا، - دەگەندە تولەگەتاي ۇندەي الماي ءبىر ءسات وتىرىپ بارىپ:

- قۇپ، ۇستاز، ايتقانىڭىزعا قۇلدىق، وسيەتىڭىزدى ورىنداۋعا ءوز الدىڭىزدا، ۇرپاق الدىندا انت ەتەمىن! - دەگەن ەكەن. ءبىز ايتىپ جۇرگەن "تولەگەتاي" دەگەن ەسىم سىر بويىندا ايتىلاتىن «تولەك اتاي» دەگەن سوزدەن كەلگەن بولار. بۇرىن بابامىزدىڭ «مەن سۇيىنشىدەن جالعىز ەدىم، سۋ تۇبىندە جالبىز ەدىم» دەپ كەلەتىن تاماشا عاقليالىق تولعاۋىن جاريالاعان ەدىم، ال، سىر وڭىرىندە بابامىز عۇلاما عالىم، اقىلگوي دانا رەتىندە اتالىپ، ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولارلىق كوپتەگەن دانالىق وسيەتتەرى ايتىلادى ەكەن. سولاردىڭ بۇل داۋىرگە جەتكەندەرىنىڭ بىرەر نۇسقاسىن اسقار قاريا بىلاي دەپ اڭگىمەلەدى:

تولەك اتامىز شاۋ تارتقان شاعىندا ۇرپاقتارى بارىپ مىناداي ءجون سۇراعان ەكەن: «قازىلىق قيىن با، داتقالىق قيىن با؟»، «ۇلدىڭ جامانى قانداي، قىزدىڭ جامانى قانداي؟». سوندا ۇزاق جىل وسى داتقالىقتىڭ دا، قازىلىقتىڭ دا تىزگىنىن ۇستاعان قارت ويلانىپ وتىرىپ بىلاي دەگەن ەكەن:

- قازى ەلدىڭ اراسىندا كۇن كورەدى. ال، داتقا ەلدىڭ كۇن كورىسىن قالاي تۇزەيمىن، كوپكە كوجە-قاتىقتى قالاي تاۋىپ بەرەمىن دەگەندى ويلايدى. سوندىقتان قازىنى ەل اسىرايدى، داتقا ەلدى اسىرايدى دەسەك تە بولادى. قازى ايتقان بيلىگىنە، تورەلىگىنە عانا جاۋاپكەر، بۇل ەكەۋىنىڭ پارقى مەن قيىندىعى دا وسىندا. سوندا قيىنى - داتقالىق - "قازىنىڭ الدىنا، - دەپ ءسوزىن ساباقتاپتى بي اتاڭ - داۋ قۋعان ەكەۋ، ارى كەتسەك ەكى توپ جۇگىنەدى، ءبىرى "تاۋەكەل" دەپ تۇرادى. ونى كوزى ايتىپ قويادى. "ارامزانىڭ كوزى ويناقى، وتىرىكشىنىڭ ءسوزى ويناقى", - دەگەن سول. ەكىنشىسى "اللا" دەپ كەلەدى. ونى دا يمان ءجۇزى بىلدىرەدى. مۇندايلار ءوزى-اق، قۇدايى جاق ادامدار. وسىنى دۇرىس پاراقتاي بىلگەنگە قازىلىق قيىن ەمەس. مۇندايدا جولىڭ تازا، ءىسىڭ پاك جۇرەدى".

- ەكىنشى سۇراقتارىڭ نە ەدى؟ - دەپ داناگوي قارت قايتا سۇرايدى. بالالارى سۇراقتارىن قايتالايدى. قارت بي باسىن شايقاپ: "مىنالارىڭنىڭ سالماعى ءبىرىنشى سۇراقتان اۋىر عوي", - دەپ ءبىر ءسات ويلانىپ بارىپ ءسوز تيەگىن اعىتادى.

- "ۇل جامانى - ۇيگە، قىز جامانى - قيىرعا" دەگەن ءسوز بار، ۇلىڭ جامان بولسا - ۇيىڭە، ءارى اسسا اۋىلىڭا زا­­لا­­­­­­­­­­­­­­­­­­لىن تي­گىزەدى. ونىڭ قوڭىرسىعىن قوتانىڭدا وشىرۋگە بو­لا­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­دى.
ءويت­كەنى، شىرىگەن جۇمىرتقا سۇڭقاردان دا شىعا­­­­­­دى. ال، قىز جامانى قيىرعا دەگەنىم، ول ءبىر ەمەس، ەكى ەل­دى بىردەي بۇلدىرەدى. جاقسى اتانى جات ەلدە جامان اتقا قالدىرادى. ءتىپتى، جۇرتىڭدى وسەككە، ءوزىڭدى ەسەككە ءمىن­گىزەدى. قۇدا-جۇراتپەن ىرگەڭدى ايىرىپ، ءورىسىڭدى تا­رىلتادى. ادام داڭقى اينالاسىنا جاققان سوڭ بارىپ اسپانداپ كوتەرىلەدى. دۇنيەدە سول داڭقىڭا داق تۇسىرەتىن مەرەز، ءوزىڭ مەكىرەنىپ يىسكەگەن ۇرپاعىڭنان شىقسا، ودان وتكەن جاماندىق بولماس".

بابامىزدىڭ كەمەل شاعىندا وسىنداي ءبىر كەسەك تولعانىستارى، بيلىك پەن بىتىمدىلىك جونىندەگى تەرەڭ ويلارى، ۇرپاق تاربيەسى جونىندەگى ۇلاعاتتى ناقىلدارى قاشاندا ءوز قۇنىن جويماس-اۋ دەپ ويلايسىڭ.

بابانىڭ جالعىز ۇلى قىتاي 38 جاسىندا سالبۋرىنعا شىعىپ، ءوز قۇسىنان مەرت بولعانىن ءبىز جازعانبىز. سونان ەل جيىلىپ، قىتايدى ارۋلايتىن كەزدە قاريانى سۇيەپ، سۇيەك باسىنا اكەلەدى. قارت ءبيدىڭ قاناتىمەن قوشتاسارداعى زارى قانداي عالامات ەدى:

مەن اكەم سۇينشىدەن جالعىز ەدىم،

سۋ تۇبىندەگى جالبىز ەدىم،

قىتايىم قىتايداي كوپ بولسىن دەپ -

اللاعا ءۇمىتىمدى زار عىپ ەدىم....

مەزگىلسىز قازا كەلگەندە،

جالعىزىم كەنەت ولگەندە

قۇلاعىم سۋالعانداي بولدى

جايلاۋىم قۋارعانداي بولدى

قۋ تولاعاي باستاندىم،

الدارىڭدا ءتىرى تۇر دەمەسەڭ

ءوزىم دە ولۋگە شاق قالدىم، ...

ۋا، ءتاۋبا، ءتاۋبا!

پەندە ەكەنمىن، ءتاۋبا دەيىن،

جاپىرىلىپ وتىرعان وزدەرىڭدى كورگەندە،

ۇقتىم قىتايىمنىڭ ولمەگەنىن!

اسىل نايزانىڭ سابى سىنسا،

ۇڭعىسى قالدى ەمەس پە؟

نايزا قايتا ساپتالماس پا،

ءتورت نەمەرەم ءتىرى بولسا

تۇمەن ەل بولماسىنا كىم كەپىل؟

(«حان باتىر - قابانباي» 54-55 - بەتتەن).

راس-اۋ، «اكە ءولىپ، بالا قالسا مۇراتىنا جەت­­­­كەنى، بالا ءولىپ، اكە قالسا دەرتى ىشىندە
كەت­كەنى» دەپ بۇرىنعىلار تاۋىپ ايتقان عوي، بىراق، تاعدىرىنا نە داۋا، قارت ءبيدىڭ ءىشى دەرتكە تولىپ، «ولۋگە شاق قالىپ» تۇرسا دا، ەل الدىندا ەڭسەلى تۇلعا، قاجىماس قايسارلىق كورسەتۋ قاجەت بولعاندا، قايراتىن بويىنا قايتا جيىپ الۋدىڭ ءوزى دە ەرلىك قوي. بابامىز مۇنىسىمەن دە ۇرپاعىنا ۇلگى بولىپ تۇر ەمەس پە؟ سوندىقتان، ىزدەنسەك ءىزىن تاباتىن دۇنيەلەر بارشىلىق-اق ءتارىزدى. تولەك اتاي جونىندە كوپ مالىمەت بەرگەن اسقار قاريا كەتەرىندە: «قاراعىم، الىستاپ كەتىپ، اتاڭنىڭ جاتقان جەرىن كورە الماي جۇرگەن باۋىر ەكەنسىڭ. ءجۇر اتاڭنىڭ باسىنا بارىپ قايت، قونىس اۋدارۋ كوبەيە بەرگەن سوڭ، قاي اتاڭنىڭ قايدا جاتقانى ۇرپاققا جۇمباق بولىپ، ءىزى ءوشىپ كەتەدى. بالكىم ءبىزدىڭ سىر بويىنان جىلجىماعانىمىز بابالار جونىندەگى بايىرعى دۇنيەنى ۇمىتپاعانىمىزعا سەبەپ بولعان شىعار، بارا قالساڭ قۇر قايتپاسسىڭ»، - دەپ قولىمدى قاتتى-قاتتى قىسىپ، قۇشاعىنا باسىپ، قيماستىقپەن قوشتاسقان ەدى. 2008 جىلى 25 قازان كۇنى تولەگەتاي بابامنىڭ باسىندى بولۋ مۇمكىندىگى تۋدى. سوناۋ قىتايدان كەلىپ، قۇشاعىنان ميلليونداعان ۇرپاق تاراتقان ۇلى باباعا مىناداي جىر ارنادىم.

ءبىر سەزىم بار وسى ولكەنى ساعىندىرىپ قيماعان

تولەگەتاي ۇلى بابام، ۇرپاعى ءوسىپ قاتايعان،

كەلىپ تۇرمىن ءتاۋ ەتۋگە، سوناۋ-سوناۋ قىتايدان.

ەگەمەندى ەل بولعان سوڭ، ۇرپاقتارىڭ قۋانىپ،

ادا-كۇدە قۇتىلدى عوي، باسقا كەلەر قۇقايدان.

قازاقستان، ورىس. قىتاي، تۇرىك، موڭعول ەلىنە،

تاراپپىز عوي، بۇكىل تۇران - ورتا ازيا جەرىنە.

اسقار التاي. تارباعاتاي، ۇلى ءۇيسىن تاۋلارىن

مەكەن ەتىپ شىقتىق بيىك ەرەن تاۋدىڭ تورىنە.

كيەلى اتا، ءوز رۋحىڭ ءبىزدى جەبەپ قولداعان،

سول سەبەپتى ءوزىڭ جايلى ويلانامىن، تولعانام.

سان عاسىردى الدىعا ساپ، وتسە-داعى كوپ زامان،

سول رۋحىڭ قايرات بەرىپ، جىگەرىمدى سومداعان.

ۇرپاقتارىڭ قايدا جۇرسە، ءبىرىن-ءبىرى سىيلاعان،

سول رۋحىڭ بىرىكتىرىپ، ءبىزدى مۇندا جيناعان.

جۇرسەك-تاعى، قيىر جايلاپ، شەت ولكەنى قونىستاپ،

ءبىر سەزىم بار وسى ولكەنى ساعىندىرىپ، قيماعان.

باباعا ارناپ، كەسەنە ساپ، ۇلگى ورناتقان ارتىنا،

سالەم-سالەم قازاقستان، قىزىلوردا حالقىنا!

ۇلى بابام جەبەي بەرسىن، دەپ تىلەيمىز ءاماندا،

ۋا، جاماعات، باس يەمىن، ىزەتپەنەن جالپىڭا!

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان