ىلە ولكەسىنىڭ گەوگرافيالىق وچەركى
[ىلە ولكەسى] دەپ العاش تانىسقان ورىستار ىلە وزەنى مەن كۇنگەي الاتاۋىنىڭ قارلى جوتاسىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان، باتىسقا قاراي كەڭەيىپ كەلگەن ۇزىن جەر جولاعىن اتادى1. ونىڭ كەڭەيۋى ىلە وزەنىنىڭ باياۋ اعاتىن تۇسىنا كەلىپ قۇياتىن شاعىن وزەن قاسكەلەڭنىڭ ساعاسىنان باستالادى. بۇل جولاق سولتۇستىككە قاراي تومەندەي كەلە، الاتاۋدان باستاۋ الاتىن كوپتەگەن وزەندەرمەن تىلىمدەلگەن; ولاردىڭ بارلىعى قىرعىز-قايساق دالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن وزەندەرىنىڭ ءبىرى ىلەگە قۇيادى.
ىلە (قىتايشا يلي، قىرعىزشا ىلە) ءۇش تارامنان تۇرادى: تەكەس، قاشكول جانە كۇنگەس; ولاردىڭ ءبىرىنشىسى ەڭ نەگىزگى، مۇزتاۋ جوتاسىنان باستالىپ، كۇنگەسكە قوسىلعانشا، شىعىسقا قاراي اعادى. ولاردىڭ بارلىعى قوسىلعان سوڭ، ىلە باتىسقا باعىت الادى، قىتاي وبلىسىنىڭ ىلەسى مەن ۇلكەن قالا قۇلجانى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. وزىنە جان-جاقتان بارلىق تاۋ وزەندەرىن قوسىپ الىپ، سول اتاۋىمەن بىرنەشە سالاسىمەن قوسىلىپ بالقاشقا بارىپ قۇيادى، ونىڭ ەڭ باستى جانە تەرەڭ سالاسى ءبورىلى.
ىلەنىڭ ۇزىندىعى 800 شاقىرىمنان استام، تالعار وزەنىنىڭ ساعاسىنا جاقىن جەرىنىڭ كەڭدىگى 200 ساجىن، بالقاشقا قاراي قاتتى قۇلدىرايتىندىقتان جانە الاتاۋ سۋىنىڭ كوپتىگىنەن اعىسى وتە جىلدام; ونىڭ سۋى [قىستىڭ ەكى-ءۇش ايىن ەسەپكە الماعاندا] وتە لاي، سۋدىڭ مازاسىز اعىسى قازىپ تاستاعاندىقتان، ءتۇبى تەگىس ەمەس; جاعالاۋى باتپاق، كەي جەرلەرى تىك جار، اسىرەسە، وڭ جاعالاۋى. اعىسىنىڭ ءون بويىندا ول كوپتەگەن شاعىن ارالدار تۇزەدى، ارالداردا تەرەك، بۇتا-شىلىكتەر قاپتاپ وسكەن، جايىلىم ءشوبى كوپ.
[ىلە ولكەسى] دەپ العاش تانىسقان ورىستار ىلە وزەنى مەن كۇنگەي الاتاۋىنىڭ قارلى جوتاسىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان، باتىسقا قاراي كەڭەيىپ كەلگەن ۇزىن جەر جولاعىن اتادى1. ونىڭ كەڭەيۋى ىلە وزەنىنىڭ باياۋ اعاتىن تۇسىنا كەلىپ قۇياتىن شاعىن وزەن قاسكەلەڭنىڭ ساعاسىنان باستالادى. بۇل جولاق سولتۇستىككە قاراي تومەندەي كەلە، الاتاۋدان باستاۋ الاتىن كوپتەگەن وزەندەرمەن تىلىمدەلگەن; ولاردىڭ بارلىعى قىرعىز-قايساق دالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن وزەندەرىنىڭ ءبىرى ىلەگە قۇيادى.
ىلە (قىتايشا يلي، قىرعىزشا ىلە) ءۇش تارامنان تۇرادى: تەكەس، قاشكول جانە كۇنگەس; ولاردىڭ ءبىرىنشىسى ەڭ نەگىزگى، مۇزتاۋ جوتاسىنان باستالىپ، كۇنگەسكە قوسىلعانشا، شىعىسقا قاراي اعادى. ولاردىڭ بارلىعى قوسىلعان سوڭ، ىلە باتىسقا باعىت الادى، قىتاي وبلىسىنىڭ ىلەسى مەن ۇلكەن قالا قۇلجانى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. وزىنە جان-جاقتان بارلىق تاۋ وزەندەرىن قوسىپ الىپ، سول اتاۋىمەن بىرنەشە سالاسىمەن قوسىلىپ بالقاشقا بارىپ قۇيادى، ونىڭ ەڭ باستى جانە تەرەڭ سالاسى ءبورىلى.
ىلەنىڭ ۇزىندىعى 800 شاقىرىمنان استام، تالعار وزەنىنىڭ ساعاسىنا جاقىن جەرىنىڭ كەڭدىگى 200 ساجىن، بالقاشقا قاراي قاتتى قۇلدىرايتىندىقتان جانە الاتاۋ سۋىنىڭ كوپتىگىنەن اعىسى وتە جىلدام; ونىڭ سۋى [قىستىڭ ەكى-ءۇش ايىن ەسەپكە الماعاندا] وتە لاي، سۋدىڭ مازاسىز اعىسى قازىپ تاستاعاندىقتان، ءتۇبى تەگىس ەمەس; جاعالاۋى باتپاق، كەي جەرلەرى تىك جار، اسىرەسە، وڭ جاعالاۋى. اعىسىنىڭ ءون بويىندا ول كوپتەگەن شاعىن ارالدار تۇزەدى، ارالداردا تەرەك، بۇتا-شىلىكتەر قاپتاپ وسكەن، جايىلىم ءشوبى كوپ.
ىلەنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنىڭ كوپ جەرى جايداق، كەيدە قۇمدى، تۇزدىلاۋ جانە جيدە، تەرەك، شەڭگەل، سەكسەۋىل، قاراعاي جاپقان. بەكەتتەن تومەن، قاپشاعاي شاتقالىنىڭ بويىندا، وتىز شاقىرىمنان اسا جەردە ىلە قاپشاعاي اتتى بيىك شىڭ-قۇزدارمەن قىسىلادى; ودان ارى قاراي قۇمدى دالاعا جايىلىپ، قۇم جانە قالىڭ، ۇلكەن قامىستاردىڭ اراسىمەن اعادى. بۇل قىرعىز-قايساق دالاسىنىڭ سۋى مول بىردەن-ءبىر وزەنى، ول قۇمنىڭ اراسىمەن 200 شاقىرىم اعا وتىرىپ، مول سۋىن جوعالتپاي بالقاشقا جەتەدى. قۇيىلار جەردە كەيىن ول وتە ۇساق سالالارعا ءبولىنىپ، شالشىق سۋ*1 قۇراپ، قىرعىز-قايساقتار قاماۋ2 دەپ اتايتىن كوپتەگەن ۇساق ارالداردان تۇراتىن قۇمدى تىلىكتەرگە ەنىپ جوق بولادى. قاماۋ تەرەك جانە وزگە ۇساق ورمان اعاشتارىمەن كومكەرىلگەن، بۇل جەر تاماشا جايىلىم جانە ەگىستىككە وتە ىڭعايلى.
ىلەدە بالىق از، بالقاشتىڭ باسسەينى بولىپ تابىلاتىن وزگە وزەندەر سياقتى مۇندا تەك شاباق بالىق پەن وزگە ۇساق بالىقتاردىڭ ەكى ءتۇرى عانا كوپ: باقتاق پەن كوكسەركەلەر. قايساقتار وندا جايىن بار دەپ تە ايتادى، بىراق ونىڭ راس-وتىرىگىن كىم ءبىلسىن. قىستا ىلەدە كوپتەگەن اڭدار مەن قۇستار بولادى، ولار وزەنگە تاۋدان تۇسەدى. ۇيرەكتەر، قازدار، دراحۆالار ىلەدە قىستايدى. ۇلكەن سۇر كەزقۇيرىقتار دا قىستى سوندا وتكىزەدى. كۇزدە كوپتەگەن بىرقازاندار پايدا بولادى، جاعالاۋداعى قامىستا جولبارىستار مەن بارىستار، دوڭىزدار مەن جابايى مىسىقتار، ت. ب. تىرشىلىك ەتەدى.
ىلەنىڭ كوكتەمگى تاسقىنى ناۋرىز ايىنان كەيىن باستالادى، كۇزدە ونىڭ سۋى ازايادى، تاياز بولاتىنى سونشالىق، قىركۇيەك پەن قازاندا مال ءجۇرىپ وتۋگە ىڭعايلى اياق وتكەل پايدا بولادى. ماسەلەن، وسىنداي ءۇش وتكەل بەلگىلى: شەلەك پەن تۇرگەننىڭ اراسىنداعى وعىز وتكەل، تالعار مەن ەسىكتىڭ اراسىنداعى قىز كەشۋ نەمەسە قىز وتكەل، وڭ جاقتان قۇياتىن تۇستان ءسال تومەنىرەك شىنگەلدى وزەنى جانە تامعالى تاس شاتقالىنداعى تامعالى وتكەلى. سوڭعىسى ارقىلى تاشكەنتتەن قۇلجاعا جانە سەمەيگە شىعاتىن كەرۋەن جولى وتەدى، ول جاناي جول (جانايدىڭ جولى) دەپ اتالادى، ەكىنشىسى تاريحتا رەسەيدەن قاشقان قالماقتاردىڭ*2 وتۋىمەن تانىمال.
ورىس شەكاراسىندا، ياعني قىتاي بەكەتتەرى تىزبەگىنەن باستاپ ىلەگە وڭ جاقتان تەك ەكى وزەن قۇيادى: وسەك پەن قۇسمۇرىن*3, ولار باستاۋىن ءۇش-قوياندى مەن شەڭگەلدىدەن الادى*4. ىلەمەن قاتارلاسىپ شىعىس-تان باتىسقا سوزىلىپ جاتقان كۇنگەي الاتاۋ جاقتان، سولتۇستىك جاعالاۋدان ىلەگە كەلەسى شاعىن وزەندەر قۇيادى: ىلە مەن ەسىكتىڭ (60 شاقىرىم) قۇمىنا نەمەسە قامىسىنا ءسىڭىپ كەتەتىن شارىن، شەلەك، شابدار، تۇرگەن; سول جاقتان*5 تالعار مەن قاسكەلەڭ قوسىلادى. ۇلكەن، كىشى جانە ورتا الماتى، اقساي مەن شامالعان، ىلەگە جەتپەي قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولاتىن كۇرتى جانە قۇرا. كۇرتىگە جيرەنايعىر، قارعالى قۇيادى; شارىنعا وڭ جاقتان ەكى قارقارا، كەگەن جانە تەمىرلىك قوسىلسا، سول جاقتان شەلەككە اسى كەلىپ قۇيادى.
اتالعان وزەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز اعىسىنىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن سولتۇستىك-باتىسقا باعىت الىپ اعادى دا، كەيىننەن ىلەگە بۇرىلادى. ولاردىڭ بارلىعىندا وسمان بالىق، كەيبىرىندە شاباق بالىق كوپ، ال تالعاردا كوكسەركە دە كەزدەسەدى. بۇرىلىسقا دەيىنگى ولاردىڭ اعىسى وتە جىلدام جانە تاستاقپەن وتەدى; بىراق باتپاقتى جانە بيىك جاعالاۋلاردا اعىس باسەڭدەيدى، سۋ مۇلدەم لايلانادى; تاۋ باسىندا [بۇل وزەندەر] ادەمى سارقىراما تۇزەدى، اسىرەسە، قىرىق بەس ساجىندىق سارقىراماسى بار ەسىك وزەنى. قايساقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، تالعار مەن ەسىك جانە قالعاندارى دا باستاۋىن مۇزداقتاردان الادى. ەسىك وزەنى مۇز استىنان قاينار كوز بولىپ شىعىپ، كولەمى ءۇش شاقىرىم جانە سول وزەننىڭ باستاۋى بولاتىن تاۋ كولىن قۇرايدى.
كەيبىر [وزەندەردىڭ] جاعاسىن بويلاي ورمان ءوسىپ، تومەنگى اعىستاردا قالىڭ قامىسپەن ارالاسىپ كەتەدى.
كۇنگەي الاتاۋ ۇلكەن الاتاۋ3 دەپ تە اتالادى، ونىڭ كىشى الاتاۋدان ايىرماشىلىعى ىلەدەن سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان ىلە باسسەينىن ىستىقكول باسسەينىنەن ءبولىپ تۇرادى; ونىڭ ەڭ بيىك جەرى تالعار وزەنىنىڭ باستاۋ الاتىن جەرىندە ورنالاسقان تالعار تاۋ شوقىسى*6 دەپ اتالادى. ول 300 شاقىرىم جەردەن كورىنىپ تۇرادى. بۇل تاۋلار كىشى الاتاۋدان4 الدەقايدا بيىك، تاسى ازىراق، قارا شىرىگى مول، وسىمدىككە جانە پايدالى قازبا بايلىقتارىنا بايىراق دەگەن تۋرالى پىكىر جاساۋعا بولادى. بۇل ونشا ەندى ەمەس جوتا، ەلۋ شاقىرىمنان اسپايدى، سوندىقتان ول وتە تىك جانە وتۋگە ىڭعايلى اسۋلارى از; بىراق الاتاۋ قىرعىزدارى ونى (ورتا) الماتىنىڭ باس جاعى ارقىلى ءبىر كۇندە اسىپ وتەدى; ونىڭ شىعىس شەتى جايپاعىراق بولعاندىقتان، ىستىقكول مەن قاشعارعا اپاراتىن سانتاس دەپ اتالاتىن ىڭعايلى جول جاسايدى. سونىمەن قاتار، تۇرگەن وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىندا سالت اتتى ادام ءۇشىن ىڭعايلى كىشىگىرىم جولدار بار.
باتىسقا قاراي ول كوپتەگەن تارماقتارعا بولىنەدى، سولاردىڭ ءبىرى ىستىقكولدى وڭتۇستىك-باتىس ارقىلى اينالىپ، ىستىقكول قىرعىز الاتاۋىنا5 قوسىلادى، كەلەسىسى شۋ مەن بالقاش اراسىنداعى بەتپاقدالاعا كەتەدى، ال ءۇشىنشىسى شۋ، سىر جانە ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ جوعارى بولىكتەرىنىڭ اراسىنان سوناۋ قوقانعا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتىر. شۋ مەن سىر اراسىندا ورنالاسقان ونىڭ باتىس سىلەمى - قاراقۇمعا6 بارىپ تىرەلەتىن قۇسمۇرىننىڭ تىك مۇيىسىمەن اياقتالاتىن قاراتاۋ تاۋى.
كۇنگەي الاتاۋدان اعاتىن سۋلار سولتۇستىككە - ىلەگە، ال وڭتۇستىكتە ىستىقكولگە بارىپ قۇيادى; ونىڭ سولتۇستىك جاعى ورماندى، ال وڭتۇستىگى ورمانسىز كەلەدى. بۇل قۇبىلىس كىشى الاتاۋدا دا بايقالادى. مەنىڭ ويىمشا بۇل كوبىنەسە باتىستان ياعني، بالقاش جاقتان سوعاتىن جاڭبىرلى جەلدەرگە بايلانىستى. بۇل جوتاداعى شاتقالداردا ىلە الاتاۋى ءوڭىرىنىڭ بارلىق وسىمدىك دۇنيەسى شوعىرلانعان، بىراق بۇل وسى جەرلەرمەن عانا شەكتەلەدى. الما، ورىك اعاشتارى، ۇيەڭكى، جيدەك بۇتاسى: بۇلدىرگەن، بورىقاراقات، قاراقات جانە باسقالارى تاۋ سۋلارىن تاۋدان شىققانشا عانا كوركەمدەيدى، ودان كەيىن الدىمەن ۇساق قايىڭ توعايى الماسادى، سودان سوڭ تەرەك، قىزىل شىلىك، تال، ىلەدە ولارعا جيدە قوسىلادى; ونىڭ ەسەسىنە قابىعىنىڭ استىنان، اسىرەسە، كەسىلگەن جەرىنەن شىرىن تامىپ تۇراتىن بۇل دالالىق جيدە اعاشى تاۋدا كەزدەسپەيدى. ءدال وسى سىقىلدى ىلەگە قاراي ءارتۇرلى تاۋ گۇلدەرى بىرتىندەپ سيرەپ، ولاردىڭ ورنىنا ارا-تۇرا وسكەن قۇراق-شي، قۇراي جانە قامىسقا وراتىلعان شىرماۋىق بايقالادى.
بۇل جەردىڭ الماسى جابايى كۇيىندە قولدان وسىرگەن قۇلجا الماسىنان ءدامى جاعىنان دا، ىرىلىگى جاعىنان دا كەم تۇسپەيدى. ورىك ءتۇسىمى 1853 جىلدىڭ جازىندا مۇلدەم بولعان جوق: كوكتەمگى قاتتى جاڭبىرلار مەن ىزعارلى سۋىقتار گۇلدەرىن ءۇسىتىپ جىبەردى; ورىك جالپى بارلىق جەردە كوپ; ەڭ قۇنارلى جانە بەرەكەلى جەر الماتى وزەندەرىنىڭ باستاۋ الار تۇسى. بۇل شاتقالداردىڭ ەكى جاعىندا ورماننىڭ ارقيلىلىعى سونشاما، قازاقتار بۇل جەردى شۇباراعاش دەپ اتايدى. مۇندا تاڭقۋراي دا، قاراقات تا، جابايى راۋشان، قارا جيدەك تە بار. الما مەن ورىكتەن جوعارى تىكەن جاپىراقتى ورمان باستالادى: شىرشا مەن سامىرسىن، وعان كوكتەرەك قوسىلادى; ودان جوعارى شىرشا ارەدىك قايىڭ جانە قاتتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن توبىلعى، ىرعايمەن ارالاسا وسەدى. قاتىپ قالعان شىرشا دىڭگەگى مەن ارشا ەڭ جوعارعىداعى وسىمدىك. ودان بيىكتە تاس جانە ەڭ سوڭىندا، قار (جاتىر). باستى شىڭدارداعى تاستار قۇز جانە ايتارلىقتاي اسا بيىك، جارتاس بولىپ كورىنەدى. كەيدە وسى جوتانىڭ ەداۋىر بيىك جەرىندە تاۋدان سارقىراپ تۇسكەن وزەندەرگە سۋ بەرىپ تۇرعان اجەپتاۋىر كولدەر جاتادى. مىسالى، ەسىكتىڭ باستالار جەرىندە جاسىلكول7 بار.
قىرعىز-قايساقتاردىڭ ەگىستىكتەرى تاۋدان ون شاقىرىم جەردە، وزەن جاعالاۋلارى ونشا تىك ەمەس، سۋدى اساۋ وزەندەردەن ەگىستىكتەرىنە قاراي ارىقپەن شىعارىپ الۋعا ىڭعايلى جانە توپىراق قىرتىسى اناعۇرلىم قۇنارلى جەرلەرگە ورنالاسقان. بۇل ەگىستىك جەرلەردەن باسقا، قىرعىز-قايساقتار توپىراق قىرتىسى ساز-قۇمداقتى بولعانىنا قاراماستان، ءتاپ-ءتاۋىر ءونىم بەرەتىن وزەندەردىڭ تومەنگى جاعىنداعى بارلىق جەرلەرگە دەرلىك تارى مەن بيداي ەگەدى. مۇندا ەگىس ءتۇسىمى قاپالداعىدان دا جوعارى. تارى ماساعىنىڭ بيىكتىگى ءۇش فۋتقا دەيىن جەتەدى. مۇنداعى شابىندىق جەرلەر دە باي; تەبىن جايىلىمى مەن سازداعى*7 شابىندىقتار ءوزىنىڭ سونىلىعىن قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتاپ، ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ قايتا كوگەرەدى. جوڭىشقا نەمەسە قايساقتاردىڭ ايتۋىنشا، بەدە، تاۋ شاتقالدارىندا قالىڭ بولىپ وسەدى دە، ات بايلانىپ قالاتىن تۇزاققا اينالادى. شىرماۋىق پەن قۇلماق اعاش دىڭىنە ورالىپ، قيا جارتاستارعا دا وسەدى. مۇندا تابيعات كىشى الاتاۋعا قاراعاندا گۇلدەرگە الدەقايدا باي، سوندىقتان بۇل جەردە تاۋدىڭ ماڭگىلىك اق شىڭدارى اسەر ەتپەسە، بال اراسى شارۋاشىلىعىن تابىستى جۇرگىزۋگە بولار ەدى دەپ جورامالداۋعا بولادى. ءبىز مۇندا بالىن قۋراي، نەمەسە جۋان ساباعى بار باسقا دا وسىمدىك باسىنا ءىلىپ قويعان كىشكەنە قۇتىلارعا سالعان جابايى ارالاردى كوردىك.
تاۋدا مارال، تاۋ تەكە جانە قىرعىز-قايساقتار اققۇيرىق دەپ اتايتىن تاۋ ەشكىلەر جايىلىپ جۇرەدى، ارقار از، ال كيىك اڭعار توڭىرەگىن مەكەندەيدى; ىلەنىڭ وڭ جاعىندا، دالادا كەزدەسەتىن قۇلاندار مۇندا كورىنبەيدى. نۋ ىشىندە، تەرەڭ شاتقالداردا ايۋ، جولبارىس (تەك جازدا عانا), بورسىق، قىزىل تۇلكى جانە باسقالارى جۇرەدى; قاسقىر قيساپسىز كوپ; تىپتەن قارا تۇلكى دە كەزدەسەدى. وزەندەردە كامشات، ال قامىس اراسىندا ميا وسىمدىگى تامىرىنىڭ كوپتىگىنەن اسا سەمىز بولاتىن قاباندار مەكەندەيدى. اڭعاردا قويان، سۋسار، تۇلكى، ءۇي قويانى، كىرپى، تاعى مىسىق، تاسباقا جانە باسقالارى بولادى. قىرعىز-قايساقتار ىلەنىڭ تومەنگى جاعىنان جايرانى دا كەزدەستىرگەن.
ىلە بويىنداعى ۇلكەن جانە نۋ قامىس ىشىندە جولبارىس، سىلەۋسىن، ارەدىك قابىلان جانە باسقا دا جىرتقىش اڭدار ءجيى كەزدەسەدى. ولاردىڭ قىرعىز-قايساق تابىندارىنا شابۋى دا ۇيرەنشىكتى جايت، كەيدە ءتىپتى اۋىل ماڭىن تورۋىلداپ جۇرەتىندىكتەن، جەرگىلىكتى حالىق ولاردى لاجىن تاۋىپ سوعىپ الىپ، تەرىسىن ورىستارعا كۇمىس اقشامەن 20 سومعا ساتادى.
قۇستاردىڭ كوپتىگىنە سان جەتپەيدى، جابايى قۇستاردان قاز، ۇيرەك، تۇرپان، دۋاداق، تاۋ جانە دالا ءشىلى، جابايى كەپتەر جانە باسقالارى كەزدەسەدى. اققۋلار مەن تىرنالار وسىندا قىستايدى. ىلەدە بىرقازاندار بار; كوكقۇتان قۋراعان تەرەككە ۇيا سالادى; تال نەمەسە ىرعايدىڭ قالىڭ جاپىراقتارى اراسىندا بۇلبۇل مەن ءانشى تورعاي، ال اڭعارلاردا - بوزتورعاي، پايىز جانە باسقالارى ءان سالادى. تاۋدا، ۇلكەن قۇز جارتاستار جانىندا، ورماندا بۇركىت، قاراقۇس، سۇر لاشىن، قارشىعا ۇيا سالادى، ال تاستاردا تاس شىلدەرى مەن قۇرلاردى كورۋگە بولادى. ىلە مەن قامىس پەن تال وسكەن باسقا دا وزەندەردىڭ بويىندا قىرعاۋىل توپ-توپ بولىپ جۇرەدى.
قامىس اراسىنىڭ دىمقىل بولۋىنا بايلانىستى جازدا سونا، ماسا، شىركەي وتە كوپ; وعان ۋلى جاندىكتەر: قاراقۇرت، ءبۇيى مەن بۇزاۋباس قوسىلادى. بۇل جاندىكتەر ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنان باستاپ، تاۋ جوتاسىنىڭ ەتەگىنەن ون ەكى شاقىرىم جەردەن وتەتىن كەرۋەن جولىنا دەيىنگى بارلىق جەرلەردە كەزدەسەدى. جىلاندار دا كوپ، بىراق ونشا ۇلكەن ەمەس جانە ۇزىندىعى 1,5 ارشىننان اسپايدى. ولار كوبىنەسە سورتاڭ جەرلەردە جۇرەدى جانە وتە ۋلى; تاۋ جىلاندارى ونشا ۋلى ەمەس. ءبىز مۇندا بۇرىن دالالى جەردە كورمەگەن جىلاننىڭ ەرەكشە، ءارى جاڭا ءتۇرىن كەزدەستىردىك.
شىعىسقا قاراي بارعان سايىن جەر قۇنارلانا تۇسەتىن سياقتى، قايساقتاردىڭ وزدەرى شىعىستاعى جەرلەردى وتە ماقتايدى. ىلەنىڭ ورتا اعىسى ءسىبىردىڭ سولتۇستىك جەلىنە قاتتى اشىق، ونىڭ ارعى جاعىندا تەك الاسا شولاق جوتاسى جانە ارقارلى مەن مالايسارى تاۋلارى كورىنىپ تۇر; ال التىن ەمەلدەن جوعارى ىلەنى سولتۇستىكتەن كىشى الاتاۋدىڭ قارلى جوتاسى مەن ونىڭ شىعىس سىلەمدەرى قالقالاپ تۇر.
كۇرتىگە قۇياتىن قارعالى وزەنىنەن باتىسقا قاراي توپىراق قىرتىسى كورىنەۋ وزگەرە باستايدى دا، قۇنارلى توپىراق ورنىنا شۋعا دەيىن جەر سورتاڭ بولىپ كەلەدى، ال ىلەگە قاراي مويىنقۇمنىڭ قالىڭ قۇمدارى باستالادى. وسى جەردىڭ بارلىعىندا شاعىن سۋلى كەيبىر بۇلاق جاعالارىن قوسپاعاندا، زوردىڭ كۇشىمەن كوكپەك، ەبەلەك (دالالى جەردە عانا بەلگىلى شوپتەر) جانە ۇساق جۋسان عانا وسەدى. تاۋلار تاقىر بولىپ كەلەدى.
بۇل وڭىردە بەتپاقدالا وسىلاي باستالادى. ونىڭ توپىراعى سۇر، كۇنگە كۇيگەن سورتاڭ كەلەدى. ىلە اڭعارى مەن بالقاش جاعالاۋى كوپ جەردە ءوزارا الماسىپ وتىراتىن بورپىلداق*8 توبە قۇمدارمەن نەمەسە قامىسپەن قورشالعان. بالقاش جاعالاۋى ماڭى جانە ىلەنىڭ تومەنگى جاعىندا ءار جەردە تۇزدى (تابان بالىعى كوپ) جانە تۇششى سۋلى ۇساق كولدەر شاشىراپ جاتىر. ىلەنىڭ باسقا ەش جەرىندە تۇز جوق جانە قىرعىز-قايساقتار قىستا، تۇز جەتىسپەيتىن كەزدە، ونى سورتاڭنان قايناتىپ الادى، ونداي تۇز شىلاما دەپ اتالادى. تاماققا جارامدىلىعى شامالى مۇنداي تۇزعا شەلەك پەن قۇمكەشۋ ارالىعىنداعى بورالداي جوتالارىنىڭ اينالاسى وتە باي.
جالپى، ىلە ولكەسىنىڭ كليماتى - دالالىق. اۋا رايىنىڭ اۋىتقۋشىلىعى مەن تۇراقسىزدىعى - ونىڭ ەرەكشەلىگى; دالانىڭ سولتۇستىك بولىگىنە قاراعاندا ەداۋىر تۇراقتى بولسا دا، قىستا اياز بولىپ تۇرادى; جازدا ىستىق 400-قا دەيىن جەتەدى. سۋىق 50 تان تومەندەۋى سيرەك. جالپى كليماتى جانعا جايلى، جازدا كۇندىزگى اپتاپ تاۋ باسىنان سوققان تۇنگى سالقىنمەن جايلى الماسىپ تۇرادى. كوكتەم تىم جاڭبىرلى جانە جاۋىن-شاشىندى بولىپ كەلەدى.
1853 جىلعى قىس - ورىس وتريادى ىلەنىڭ ارعى جاعىندا وتكىزگەن ءبىرىنشى قىس - وتە قاتال بولدى، ونداي قىرعىز-قايساق اقساقالدارىنىڭ ەسىندە جوق. بۇل قازاقتارعا ورىستاردىڭ قىسپەن ابدەن تۋىسىپ كەتكەندىگى سونداي، ونىمەن اجىراسا الماي، قايدا بارسا دا ەرتە جۇرەدى دەپ ويلاۋىنا سەبەپ بولدى. ولار قاپالدىڭ ىرگەسى قالانعالى بەرى، قىس قاتتىراق، ال قار قالىڭىراق بولا ءتۇستى دەيدى. ايتسە دە، وسى جىلعى قىستا ىلەدەگى قاردىڭ قالىڭدىعى 1,5 ارشىننان اسپادى، تاۋعا جاقىن تۇستا - 2,5 ارشىننان استى; قىس ورتاسىندا كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، سوقپاقتاردا ساز بالشىق كورىنگەن كەزدەر بولدى. ەسىكتە وتكىزگەن جىلى مىناداي ەسكەرتپەلەردى جازىپ الدىق: ىلە 8 قاراشادا قاتتى*9, ىلەدە قار 13 اقپان شاماسىندا ەرىدى. ىلەدە 8 ناۋرىزدا سەڭ ءجۇردى، سۋ شىلدە ايىندا تاسىدى. كۇز كوكتەم سياقتى تىم جاڭبىرلى، بىراق كۇزگى جاۋىن-شاشىن تەك تاۋدا جاۋادى.
ىلە وڭىرىندە ەكى باعىتتا جەل سوعادى: بالقاشتان سولتۇستىك-باتىس جەلى جانە جوعارىدان سوعاتىن شىعىس جەلى، ونى قازاقتار ەبىنىڭ جەلى دەپ اتايدى. [ول] تەك كوكتەمدە سوعادى. سوڭعىسى جىلى جانە قۇرعاق; ءبىرىنشىسى ارقاشان قارا بۇلت اكەلەدى جانە قۇرعاق بەتپاقدالا مەن بالقاش جاعالاۋى قۇمدارىنان كوتەرىلگەن قالىڭ شاڭدى ايداپ الا كەلەدى. بىرتىندەپ بۇل شاڭ جاقىنداپ كەلەدى دە، قامىستى مايىستىرىپ، وسال كيىز ۇيلەردى قۇلاتىپ، قاس قاعىم اراسىندا وتە شىعادى، سودان سوڭ تىنىشتىق ورناپ، نوسەر جاۋىن جەردى شايادى. بۇل داۋىل قانداي جىلدامدىقپەن سوعاتىنىن تەك ونىڭ بەلگىسى باتىستا ءبىر ساعاتتان ەرتە بىلىنبەيدى، ال ءۇش ساعات ىشىندە بۇكىل ىلە ولكەسى مالشىنىپ شىعۋى مۇمكىن. شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ىلە القابىندا بارلىق ءشوپ كۇنگە كۇيىپ، قامىس قۇرعاپ كەتەدى، تەك وزەن جاعالارىندا، سازداردا جانە تاۋ شاتقالدارىندا عانا وسىمدىكتەر كوگەرىپ تۇرادى. الما بۇل جەردە تامىز ايىنىڭ باسىندا، ال ورىك شىلدەنىڭ ورتاسىندا پىسەدى. جاز ايلارىندا اۋا جاڭبىرمەن سيرەك سالقىندايدى.
جوتاعا قاتارلاسا ىلە ولكەسى ارقىلى تاشكەنتتەن كەلەتىن كەرۋەن جولى جاقىن وتەدى; ونىڭ جولىنداعى بارلىق وزەندەردە جالداپ وتەتىن ىڭعايلى وتكەلدەر بار; ىلەگە قۇياتىن ۇساق وزەندەر جانە تاۋ ارقىلى جالعىزاياق سوقپاقتار، ال كەيدە اۋىلداردىڭ كوشۋىنە قولايلى ۇلكەن جولدار دا بار.
قازان ايىنان باستاپ ىلەنىڭ بۇكىل بويىنا، ارعى جانە بەرگى جاعالاۋىن قازاقتار قىستايدى، ولار قىتاي بەكەتى تىزبەسىنەن باستاپ، تالعاردىڭ ساعاسىنداعى ورىس بەكەتىنە دەيىنگى ارالىقتا ەكى جاعانى بىردەي قونىستانادى. قىس كەزىندە تومەنىرەك قۇم مەن سەكسەۋىل اراسىندا ولاردىڭ جىلقى ۇيىرلەرى جايىلىپ جۇرەدى جانە اۋىلدارى قاماۋعا ورنالاسادى. الاتاۋ بوكتەرىندەگى قار كەتىسىمەن، قايساق بولىستارى مۇندا ەگىستىك جەرلەرىن وندەۋگە كىرىسەدى8.
تاۋ ىرگەسىندە، وزەن جاعالاۋلارىندا، كولەمى ءار ءتۇرلى تولىپ جاتقان قورعاندار شاشىراپ جاتىر. مەن ولاردىڭ كەيبىرەۋى ەكەۋدەن جاتقانىن بايقادىم; ولاردىڭ ءبارىنىڭ توبەسى وپىرىلعان. اعاش باسقان ولاردىڭ ءبىرى جايلى ايتا كەتپەسكە بولمايدى. ول تۋرا تاۋ تۇبىندە، تالعار وزەنىنىڭ جازىققا جۇلقىنا شىققان جەرىندە جاتىر، الما اعاشى وسكەن تەرەڭ ورمەن قورشالعان، وردىڭ تۇبىنەن بيىكتىگى 15 ساجىن، اينالاسى ءبىر شاقىرىمنان كەم ەمەس بۇل ءوڭىر قورعان توبە9 دەپ اتالادى. تال مەن الما اعاشى وسكەن كەدىر-بۇدىر توبەسىندە ەجەلگى بەكىنىستىڭ قيراندىسى قالعان كونە قامال ورنى جاتىر10. وسى ەسكى دۇنيە ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەكەۋىن دە قازاقتار توقتامىc داۋىرىنىكى دەيدى، بىراق بۇل كونە ۇيىندىلەر مەن قورعانداردىڭ شىن مانىندە كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز، وسى ەل ارقىلى كوپ حالىق وتكەنى بەلگىلى. وسى كونە قورعان قالدىقتارىنان باسقا، جاڭالارى دا بار.
