قازاق ۇلتىنىڭ تاريحتا قالعان مۇرالارىنىڭ ءبىرى شيپاگەرلىك تاجىريبە. تاريحپەن بىرگە قالىپتاسىپ وتىرعان قازاق بولمىسىنىڭ قاسيەتى دە، تۇلعالىق سيپاتى دا، الەۋمەتتىك ءمانى دە ونىڭ شيپاگەرلىك تاجىريبەسىمەن تىعىز بايلانىستى. اتا مەكەن كەڭىستىگىندە تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اۋناپ وسكەن قازاق بالاسى، ءومىر بيىكتەرىنە شيرىعىپ بەت الاتىندىعى انىق. سەبەبى دالا بولمىسىنىڭ بەينەسىن، ۇلتتىق تاعامنىڭ قۇنارىمەن وسكەن ادامنىڭ رۋحىنا، قاسيەتىنە اسەر بەرەتىن ۇلتتىڭ شيپاگەرلىك تاجىريبەسى. شيپاگەر ويشىل وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» ەڭبەگىندە كورسەتىلگەندەي، «ادامزاتتىن توپىراقتان جارالعانىنا سىپات: بالا تۋىلا سالا سول جەردىڭ، تۋعان مەكەنىنىڭ تىنىستىعىمەن تىنىس الادى. اناسىنىڭ ءسۇتىن ەمەدى. سول بالانىڭ تۇلعالىق بىتىستىك قۇراندىسى سول جەردىڭ توپىراق قۇراندىسىمەن تەڭ بولماعى شارت»[1. 47 ب.]. قازاق ۇلتىنىڭ تۋعان جەردىڭ تابيعاتىن تازا ۇستاپ، ونىڭ تازالىعىن ارتتىراتىن ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءتۇرىن عانا ۇستاۋىنىڭ سەبەبى دە وسىنى اڭعارتسا كەرەك. توپىراقتىڭ، توپىراقتا وسەتىن ءشوپتىڭ قۇرامىمەن بەرىلەتىن ءونىم قۇنارىنىڭ قاسيەتىن اتا بابالارىمىز ەرتە تۇسىنگەن. ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىسىمەن تاعدىرلاس جانە تىعىز بايلانىستى جەر انانىڭ قاسيەتىن ۇعىنۋداعى قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە جاتقان شيپاگەرلىك يدەيا الدىمەن جەكە ادامنىڭ ءومىرىن، سول ارقىلى ۇلتتىڭ ءومىرىن ساقتاپ، مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان.

جەر ۋلانسا توپىراقتىڭ قۇرامى وزگەرەدى، توپىراق ءوزىنىڭ قاسيەتىن جوعالتسا، ءشوپتىڭ دە ونىمەن ازىقتاناتىن ءتورت تۇلىكتىڭ ەتى مەن ءسۇتىنىڭ قۇنارى كەمي تۇسەدى. اۋا مەن توپىراقتىڭ ءبۇلىنۋى ول الدىمەن ادامنىڭ، ودان قالدى ۇلتتىڭ ومىرىنە زيانىن تيگىزەدى. سوندىقتاندا شاريعاتتىڭ قاعيداسىن، ءومىردىڭ تالابىن، تابيعاتتىڭ مىنەزىن تەرەڭ ءبىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە شارۋاشىلىق ۇلگىسىن دامىتىپ وتىرعان اتا بابالارىمىز ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن تابيعات پەن ادام ومىرىنە ورتاق ماقساتتا قالىپتاستىرىپ، دامىتىپ وتىرعان. وسىعان وراي وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ ەڭبەگىنەن مىناداي ويلاردى دا كەزدەستىرەمىز: «ءار قانداي بايتاقتىڭ توپىراق قۇراندىسى، توپىراعىنىڭ ءتۇسى ۇقساس بولمايدى. توپىراقتاعى قۇراندىلىق كەمىستىك ادامزاتىنا جان شوشىرلىق تۇرشىكپەلى كەمىستىك اكەلەدى» [1. 47 ب.]. شىنىمەندە كەشەگى كەڭەستىك قوعام تۇسىنداعى قازاق جەرلەرىندە جاسالىنعان يادرولىق سىناقتىڭ زارداپتارىن ەسكەرسەك، سوناۋ ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەن كەمەڭگەر بابالارىمىزدىڭ زەرتتەپ جازىپ كەتكەن ويلارىنىڭ اقيقاتتىلىعىن ۇعىنامىز، اتا بابالارىمزدىڭ ۇلت پەن ۇرپاق بولمىسىنىڭ مىنسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى شيپاگەرلىك تاجىريبەلەرىنىڭ قۇندىلىعىن تۇسىنەمىز. قازاق ۇلتى وسىنداي كەمەڭگەر ويشىلداردىڭ، اۋليە تۇلعالاردىڭ تانىمى ارقىلى رۋح پەن جاندى، جان مەن ءتاندى جانە ونى ءومىر سالتپەن بىرىكتىرەتىن تابيعاتتان ءنار قۋاتىن الا بىلگەن.

ۇلت الدىمەن رۋحاني قاسيەتتەرىمەن بىرىگەتىن، رۋحاني ادامداردىڭ ءبىلىمى ارقىلى كەمەلدەنەتىن قانى ءبىر، جانى ءبىر، ءداستۇرى مەن مادەنيەتى ورتاق سۋبەكتى. ۇلت قالىپتاسقاندا ول الدىمەن ءوزىن قورعايتىن، رۋحىن كۇشەيتەتىن  قۇندىلىقتاردى دا قالىپتاستىرادى. ونىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولاتىن ۇلتتىڭ ىشىندەگى اۋليە، ناعىز كەمەڭگەر عالىم ادامداردىڭ قاسيەتى، تانىمى. ۇلتىمىزدىڭ تاريحى تۇلعالىق قۇبىلىستىڭ ناقتى مىسالدارىن ايقىنداپ بەرىپ وتىر، بۇل قۇبىلىس الدىمەنەن رۋحاني ادامداردىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ۇلتتىق تاجىريەبەگە اينالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرادى. قازاقتىڭ جانە ونىڭ اۋليە كەمەڭگەر ادامدارىنىڭ ىزگىلىگىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ وتىراعان مۇرالارىمىز ول شيپاگەرلىك تانىم ءورىسى، ياعني ۇلتىمىزدىڭ ساۋىقتىرۋ تاجىريەسىنىڭ قالىپتاسۋ دەڭگەيى، تەكتىلىك يدەياسى.  بۇل يدەيا قازاقتىڭ ەجەلگى داۋىرىنەن جالعاسىپ وتىرعان. ۇلتتىڭ ءداستۇر تاجىريبەسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە  قالىپتاسىپ وتىرعان جانە ۇلتتىق يدەيانىڭ تاريحي تارالىمىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىرعان قازاقتىڭ شيپاگەرلىك فيلوسوفياسىنىڭ ەرەكشەلىگى الدىمەنەن حالىقتىڭ ساناسى مەن رۋحىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرۋىندا.

قازاق رۋحانياتىنداعى شيپاگەرلىك يدەيانىڭ نەگىزگى ۇستانىمى ساۋىقتىرۋ. ساۋىقتىرۋ كونە داۋىردەن بەرى ادام ءومىرىن ساقتاۋدىڭ، رۋحتى كۇشەيتۋدىڭ، بولمىستى نىعايتۋدىڭ يدەولوگيالىق قارۋىنا اينالعان. اتا بابالارىمىزدىڭ ساۋىقتىرۋ يدەياسىنىڭ، وسى باعىتتاعى ۇستانىمىنىڭ يدەيالىق جانە تاجىريبەلىك، عىلىمي تانىمدىق مازمۇنى ونىڭ ەلدىڭ رۋحاني ومىرىندە ءار قىرىنان تانىلىپ قىزمەت اتقارىپ وتىرۋىندا. دۇنيەتانىم مەن اتا داستۇرىمىزدەگى، دىنىمىزدەگى ساۋىقتىرۋ قاعيدالارى مەن شيپاگەرلىك ءبىلىم تۇرلەرىنىڭ ءبىر- بىرىمەن سايكەس كەلىپ، ەل مۇددەسىنىڭ تىرەگىنە اينالۋى قازاقتىڭ شيپاگەرلىك دانالىعىن، ونىڭ فيلوسوفياسىن تەرەڭدەتە تۇسپەك. حالىقتىڭ رۋحىن، بولمىسىن ساۋىقتىرۋداعى قازاقتىڭ شيپاگەرلىك دانالىعى ءدىني جانە عىلىمي، فيلوسوفيالىق، مەديتسينالىق شەڭبەردە  ادامنىڭ اعزاسىنا، ومىرىنە، رۋحىنا قاجەت دۇنيەلەردىڭ بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي زەرتتەلۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعى انىق.

ساۋىقتىرۋ دەگەنىمز نە نارسە؟ ۇلتىمىزدىڭ شيپاگەرلىك دانالىعىنىڭ ۇلتتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدىلىعى نەدە؟ قازاق ۇلتى (ۇلتىمىزدىڭ اتا تەكتەرى دە) ەلدىڭ تاعدىرى جەكە ادامنىڭ ومىرىنە تاۋەلدى دەپ تۇسىنگەن. ال جەكە ادامنىڭ ءومىرى ول الدىمەنەن ءتاننىڭ ساۋلىعى، اعزانىڭ كۇتىمى. ادام ومىرگە ماشىقتانۋى ءۇشىن ونىڭ ءتانى، ورگانيزمى ماشىقتانۋى قاجەت.  ول ءۇشىن ادام ءوزىنىڭ تابيعاتىنا جاقىن، اعزاسىنا قۋات بەرەتىن ورتانى تاڭداي ءبىلۋى قاجەت. وسى ماقساتتا سوناۋ ساقتاردىڭ ءداۋىرىنىڭ وزىندە ادامنىڭ ءتانى مەن جانىنا قۋات بەرەتىن ونىمدەردى تابيعاتتان تاڭداپ وندىرگەن. ولار نەگىزىنەن جىلقىنىڭ ەتى مەن ءسۇتى، باسقادا قازىرگى قازاقتىڭ ءتورت تۇلىگىنەن وندىرىلەتىن ونىمدەر. وتانعا، ادامنىڭ ومىرىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك ادالدىق ارقىلى كەلەتىندىگىن قازىرگى قازاق جەرىندە مەكەندەگەن (ۇلتىمىزدىڭ اتا تەگى سانالاتىن) وسى كونە ءداۋىر تايپالارىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىنەن بايقايمىز. سول كەزدەگى ساۋىقتىرۋدىڭ ماقساتى، باستى نىشانى ەلدى قورعاۋ، ول الدىمەن ەل ادامىنىڭ دەنساۋلىعىن، قاسيەتىن قورعاۋ، ال تازا ءونىم، تازا ءومىر الدىمەن ادامدى ساقتايدى، ادامنىڭ دەنساۋلىعىن قورعايدى. قاننىڭ كۇشتىلىگى، ءتاننىڭ ساۋلىعى الدىمەنەن ادامنىڭ جانىنا اسەر ەتەدى. جان مەن ءتاننىڭ قۋاتىنان ادامنىڭ ويلاۋ تاكتيكاسى، مىنەزى قالىپتاسادى. بۇل حح عاسىردىڭ عىلىمىندا دالەلدەنگەن، قوعام الدىنا قويىلعان ماسەلە. ال ساۋىقتىرۋدىڭ قاسيەتىن اتا بابالارىمىز قالايشا ەرتە ءتۇسىندى؟ نە سەبەپتەن ولار ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىن قاداعالاپ، قورعاپ وتىرۋدان باستاعان؟

السىرەپ بارا جاتقان ۇلتىنىڭ بولمىسى الاش زيالىلارىندا الاڭداتقان. قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندە ۇرپاقتى دۇرىس تاربيەلەپ، جامان ادەتتەردەن ساقتاۋدىڭ باستى امالدارىنىڭ ءبىرى رۋحاني ساۋىقتىرۋ ءپرينتسيپى بولعان. ج. ايماۋىتوۆ بىلاي دەپ جازدى، «ءتان قۋاتتى بولسا، جان قۋاتتى اجارلى بولادى. ناشار جاننان وسال مىنەزدەر تۋادى. مىسالى: ويناس، وتىرىك، وسەك، سياقتىلار»[2. 116 ب.]. قاراپايىم ومىردەگى ماعىناسىز پروبلەمالار ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى، ال دەنساۋلىق الدىمەن ادامنىڭ جانىن جوعارىلاتىپ نەمەسە تەجەپ وتىراتىن نارسە. ال جاننىڭ كۇيزەلىسى ادامنىڭ رۋحاني مۇمكىندىگىن جوعالتادى. رۋحاني مۇمكىندىگى قاشىقتاعان سايىن  ادامنىڭ رۋحى دا ءالسىز بولىپ شىعادى.

قازاقتا ساۋىقتىرۋدىڭ باستى شارتى تەكتىلىك مىنەز. تەكتىلىك ول كەرىتارتپا نارسەلەردەن ءوزىڭدى اۋلاق ۇستاۋ، ونىڭ ءبىرىنشى شارتى ادالدىق، قوعامدىق ورتادا تازا بولۋ. تەكتىلىك مىنەز ورىن الۋ ءۇشىن دە قولايلى ورتا قاجەت. ادامنىڭ جانى مەن ورگانيزمىنە قولايلى ورتا قالاي قالىپتاسادى؟ قولايلى ورتا ادامنىڭ دۇنيەتانىمى، سالت ءداستۇرى،  ادەت عۇرپى، مادەنيەتى ساقتالعان ورتا. قازاقتىڭ تۋىسقاندىعى، باۋىرمالدىعى، قيىنشىلىق ساتتەردە ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرۋ پارىزى، ۇلتتىق رۋح، جەتى اتالىق ءداستۇرى، ىرىمى، سالت جوراسى، ارۋاقتى قۇرمەتتەۋى، ءدىنى، ادەبيەتى، ونەرى بۇنىڭ بارلىعى ساۋىقتىرۋدىڭ قاسيەتىن بويىنا ساقتاپ كەلگەن دۇنيەلەر. وسى دۇنيەلەرمەن قازاقتىڭ ورتاسى، مادەنيەتى، رۋحاني ءومىرى نىعايىپ وتىرعان.

اتا بابالارىمىز دۇنيەدەن وتسە دە ولاردىڭ ادالدىعى، تازالىعى، ادەپتىلىگى، ادامگەرشىلىگى تەكتىلىك بەينەسى، يدەيا تۇرىندە تاريحتا قالدى، ۇلتتىق مۇددەنىڭ قارۋىنا اينالدى. سونىڭ نەگىزگىسى وسى ساۋىقتىرۋ تاجىريبەسى. بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان يدەيا. وسى تاجىريبەنى قايتا اكەلۋگە، قايتا قازاق قوعامىنىڭ ومىرىنە جالعاستىرۋعا بارىنشا كۇش سالعان الاش زيالىلارى سول كەزدەگى قوعامنىڭ پروبلەمالارىن، ۇلت مۇددەسىنە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ تاريحي سەبەبىن ناقتى تۇردە كورسەتىپ، ايتىپ كەتكەن، ج. ايماۋىتوۆ جازعانداي، «جاۋىزدىق، زالىمدىق قارا بۇلتتاي قورشاپ، حالىقتى استان كەستەڭ قىلىپ، ءوزدى وزىمەن اتىستىرىپ كوزى شەل قاپتادى. كۇننەن كۇنگە ورشىگەن قالىڭ ساسىق تۇماننان شىعا الماي اداسىپ كەلىپ-كەلىپ ءتۇسىپ وتىرعان ءحالىمىز مىنە – وسى كۇنگى.. پارتيا باستالعالى مال ازايىپ، كەدەيلىك كيلىكتى. سەبەبى بولىس بولاتىندار اياماي مالىن شاشىپ، قۇرىپ بولعان جاعدايدى سول مالىن وزىنە تۇسىرە الماي، قالعانى ودان جامان قۇرىدى. پارتيا كاسىپكە كىرىسپەۋگە ۇلكەن سەبەپ بولدى....

ەندى قازاقتىڭ مىنەزىنە (احلاققا) تيگىزگەن زيانى مىناۋ: ۇرلىق، زورلىق، قورلىق، وتىرىك، وسەك، الداۋ، قۋلىق، سۇمدىق، ايداتۋ، بايلاتۋ، كىسى ءولۋ – راقىمسىزدىق، جالعان ماقتان، ىنساپسىزدىق، تۇراقسىزدىق، ناستىق،  جالقاۋلىق دەگەن نارسەلەرگە شايتاننىڭ ۇياسىنان ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق. ءبىر تۋىسقان تۇگىل اكە مەن بالا پارتياعا تالاسىپ، كۇندەسكەن سوڭ، ادامنىڭ جاقىنى كىم بولماق. ارينە جاقىنى دوسى – جالعىز عانا باسى، قۇلقىنى. ءسويتىپ، ۇساقتاپ كەلىپ، جاۋجۇرەك باتىرلارىمىزدىڭ باتىرلىعى اۋىل-ءۇيدىڭ مالىن ۇرلاۋدا قالدى. بۇرىنعى بيلەردىڭ جۇرناعى كىشكەنە دوڭگەلەك جەر بولىپ قالدى» [2.117 ب.]. ەلدى ويلايتىن ادام جانىنىڭ تازالىعىن ويلايدى، جاننىڭ تازالىعىن كۇتىپ، ىزگىلىگىن ارتتىرا بىلەتىن ادام ول زيالى ادام. جاننىڭ تازالىعى، اماندىعى دەنساۋلىق، ول حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن تىعىز بايلانىستى. تۇرمىسى مەن بولمىسى كۇشتى ەلدىڭ ادامىنىڭ مىنەزى قۇلقى دا ادەپتى كەلەدى. سەبەبى ءوزىنىڭ ومىرىنە سەنىمدى ادام ءوزىنىڭ دە وزگەنىڭ دە ومىرىنە بيىك ءارى اشىق (تازا) سانامەن قارايدى. تازا سانا ادامنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگى، پاراساتتىلىق دەڭگەيى.

ۇلتتىڭ السىرەۋ سەبەبىنىڭ الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن بايلانىستىرىلۋى قاي زاماندا دا قوعام شىندىعى، ءومىر شىندىعىن كورسەتەدى. سەبەبى الەۋمەتتىك ورتاداعى ادام مىنەزى مەن قوعام شىندىعى تۇتاس زەردەلەنبەسە ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس، الاش زيالىلارىنىڭ حالىقتىڭ رۋحىن، ەلدىڭ مادەنيەتى مەن مۇددەسىن قورعاۋداعى باستى پرينتسيپتەرىنىڭ ءمانى وسىندا. ولار شىنايى بولماسا، شىندىق، ادىلدىك ءۇشىن، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسە الماسا قازاقتىڭ مادەنيەتى دە تاريحى دا جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. حالىقتىڭ جان دۇنيەسى، ساناسى بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە وتپەلى وزگەرمەلى قوعامنىڭ ساياسي ءومىرى تۇسىندا كورىنبەي دە قالادى، ال حالىققا شىنايى جاناشىر زيالىلاردىڭ جازعان دۇنيەلەرى، كوتەرگەن ماسەلەلەرى، كوڭىل بولگەن نارسەلەرى تاريحي قىزمەتتەرى وسى حالىق رۋحىنىڭ بەت بەينەسىن اشىپ، ونىڭ دامۋ جولىنىڭ قايتا جالعاسىۋىنا دانەكەر بولاتىن قۇبىلىس.

قاي ۋاقىتتا دا ۇلت ماسەلەسى ونىڭ رۋحى مەن ساناسىنىڭ مۇمكىندىگىنە تاۋەلدى، ال ۇلتتىڭ ساناسى مەن رۋحى ونىڭ پسيحولوگياسىنا، تابيعاتىنا، ومىرىنە تاۋەلدى. ساۋىقتىرۋ دەگەنىمىز الەۋمەتتىك ءومىر جاعدايىندا، تاريح جاعدايىندا، ۋاقىت جاعدايلارىندا ادامنىڭ، ۇلت بولمىسىنىڭ  رۋحاني، فيزيولوگيالىق، بيولوگيالىق جاعىنان ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ جولىنا قاجەت مۇمكىندىكتەردى يەلەنىپ وتىرۋى، ساقتاي ءبىلۋ ءتارتىبى. ادام جان مەن اعزانىڭ بىرىككەن قىزمەتى ارقىلى ءومىر سۇرەدى جانە ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبى مەن ءتاسىلى جانى، رۋحاني قاسيەتتەرى، تابيعاتىمەن ەرەكشەلەنەدى، ءوزىنىڭ ءمانىن قالىپتاستىرىپ وتىرادى. سول سياقتى ۇلتتىڭ دا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى تۇتاس ۇلتتىق بولمىستىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ تاريح ورىسىندە تۇلعالىق سيپات الۋى. ال ۇلت بولمىسىنىڭ تۇلعالىق سيپات الۋى ۇلتتىڭ رۋحاني جانە فيزيولوگيالىق جاعىنان ءومىر تالاپتارىنا ماشىقتانۋى. سول ماشىقتانۋ نەگىزىندە تۇتاس ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ تولىقتاي ۇرپاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ جولىنا اينالۋى شيپاگەرلىك ءتاسىل.

قازاق رۋحانياتىنداعى ساۋىقتىرۋدىڭ تۇرلەرىنە كەلسەك ول بارلىق جاعدايدا ۇلتتىڭ پسيحولوگياسىن ساقتاۋعا كوڭىل بولگەن. سەبەبى ادامنىڭ  ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى ەل مەن بىرگە كۇش الۋى قاجەت. وسىعان وراي حالىقتىڭ ىرىمدارى، سالت جورالارى ونىڭ ومىرىنەن تىس جۇرمەگەن. داستۇرگە ورالىپ وتىرۋ، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە قامقورلىعى، قىيىنشىلىقتا كۇش بىرىكتىرۋ، حالىقتىڭ ويىن ساۋىعى بۇنىڭ بارلىعى ادامنىڭ رۋحىن ساقتاۋ ءتارتىبى نەمەسە ءتاسىلى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ادامدى تاربيەلەۋ ءۇشىن دە قولدانىسقا ءتۇسىپ وتىرعان. وسى سەبەپتەن حالىقتىڭ ساۋىقتىرۋ داستۇرىندەگى ءتۇرلى قۇبىلىستاردىڭ تاريحي بەينەسىن، دۇنيەتانىمدىق بەلگىلەردى، ساۋىقتىرۋشى تۇلعالاردىڭ فەنومەندەرىن حالىق رۋحانياتىنىڭ بويىنان تابامىز. بۇل الدىمەن ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ پسيحولوگياسىنىڭ تەرەڭ قىرلارىن نەگىزدەيدى.

قازاقتىڭ ساۋىقتىرۋ داستۇرىندەگى شيپاگەرلىك تانىم حالىقتىڭ ىرىمدارىندا. قازاقتىڭ ىرىمدارى، تىيىم سالىپ وتىرعان نارسەلەرى، سالت جورالارى الدىمەن ونىڭ ءمانىن كورسەتەدى. حالىق ىرىمدارىنىڭ باستى پرينتسيپتەرى، ساۋىقتىرۋ ءمانى، شيپاگەرلىك قىزمەتى الدىمەن ونىڭ قالىپتاسىپ، ماڭگى حالىق مۇراسىنا اينالۋىنا ىقپال ەتكەن جەكە ادامنىڭ ەرەكشە تابيعاتىندا جاتىر.  ال ەرەكشە تابيعات دەگەنىمىز حالىق ىشىندە دۇنيەگە كەلىپ، كوزقاراسى، اۋليەلىك قاسيەتىمەن، شيپاگەرلىك تاجىريبەسى ارقىلى حالىق ىشىنەن شىعىپ، ونىڭ بولمىسىنا قىزمەت ەتەتەتىن ادام بولمىسى. ءجۇسىپ بالاساعۇن شيپاگەر حالىق ەمشىلەرىنىڭ بەينەسىن تاريحتا بىلاي دەپ ايتىپ كەتكەن:

ەمشىلەر بار ەل ىشىنەن تارايتىن،

اۋرۋ-سىرقات – بارلىعىن دا قارايتىن.

كەرەك ولار – ءسىز ارالاس بولارسىز،

ءومىر ءىسى وڭباس، ءسىرا، ولارسىز...

كەرەك ادام: جاقىن تۇتىپ، باق تاعىن،

ەڭبەك، ءىسىن، ۇلەس-حاقىن اقتاعىن! [3. 348 ب.]. حالىقتىڭ شيپاگەر ادامدارى بويلارىنا قابىلەت پەن ءبىلىم قوسا دارىعان، حالىقتىڭ ءومىرىنىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سول جولدا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ حالىق سەنىمىنە يە بولعان ادامدار.

حالىق ىرىمدارى حالىقتىڭ تۇتاس دۇنيەتانىمىن، ۇرپاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتىپ وتىراتىن قازىنا. ناعىز ىرىم ول تەك قانا ادامنىڭ ساۋلىعىن، تازالىعىن، ادەپتىلىگىن قامتىپ وتىرادى، ول ۇلتتىڭ ءومىر تاجىريبەسىنەن تۋىنداپ ۇرپاقتىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالعان دۇنيە.  ول تەكقانا حالىقتىڭ ىزگىلىگىن، يگىلىگىن كوزدەيدى. ماسەلەن قازاقتىڭ ىرىمدارىندا وتباسى، مال مەن جاننىڭ اماندىعى، دەنساۋلىق، جامان ادەتتەردەن قورعانۋ، اتا بابا رۋحىن قۇرمەتتەۋ، جەردى بۇلدىرمەۋ، شاڭىراقتى تازا ۇستاۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، بالانى قۇرمەتتەۋ، ۇرپاقتى قادىرلەۋ، ءۇيدىڭ ىرىسىن، بەرەكەتىن كەلتىرەتىن نارسەلەردى قادىرلەۋ، ىسىراپ ەتپەۋ سىندى ادەپ ۇلگىلەرى حالىقتىڭ ۇعىمىنا اينالدى. بۇل ۇلتتىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋىن بەينەلەيتىن كوزقاراس. وسىنداي ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيدە قالىپتاسىپ، قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان رۋحاني قازىنالارىمىز اركەز اتا بابالارىمىزدىڭ  ەلدىڭ رۋحىن ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ باعىتىن يەلەنگەندىگىن ايعاقتايدى.

اتا سالت پەن حالىق مادەنيەتىنىڭ تۇتقاسىنا اينالعان ءتۇرلى سالت جورالاردىڭ تاجىريبەلەرىن يەلەنە العان  ۇلتىمىزدىڭ بولمىسى، تازالىعى، رۋحى دىنىمىزگە قايشى كەلگەن جوق.  كەرىسىنشە  وعان بەيىمدەلىپ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن كەڭەيتە ءتۇستى. سوندىقتاندا حالىق ىرىمى دەگەنىمىز يسلام دىنىنە دەيىنگى كەزەڭدە  اتا بابالارىمىزدىڭ قاسيەتىمەن كەلگەن، اتا بابالارىمىزدىڭ رۋحاني دەڭگەيىمەن قالىپتاسىپ، يگەرىلىپ وتىرعان ۇلتتى، وتاندى، ۇرپاقتى قورعاۋدىڭ، ونىڭ ءومىرىن ساقتاۋدىڭ ەرەجەسى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ارينە كەز-كەلگەن حالىق مۇراسىنىڭ بويىندا ادامنىڭ ەرەكشە تابيعاتى مەن فەنومەنىن جانە زيالى ادامداردى ەرەكشە جاراتاتىن جاراتۋشى قۇدىرەتىنىڭ رۋحىن دالەلدەيتىن اقيقات جاتىر. حالىق مۇراسىنىڭ جوعالماۋ سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك.

قوعامدا ادەپتىلىك ورىن السا، ەل ىشىندە، ءار ءبىر شاڭىراقتىڭ اياسىندا، ءار ءبىر ادامنىڭ بويىندا تازالىق بولسا، ادامگەرشىلىك دىتتەگەن ورتادا بارلىق نارسەنىڭ دە ءورىسى كەڭەيەدى. ونىڭ ومىرىنە ىزگىلىك اكەلەتىن نارسەلەر ورىن الادى.

قازاقتىڭ ساۋىقتىرۋ داستۇرىندەگى شيپاگەرلىك تانىمنىڭ تاريحي فورماسى اتا بابالارىمىزدىڭ «ادالدىق»، «تازالىق» جونىندەگى تۇسىنىگىمەن تىعىز بايلانىستى. ادالدىق ادامنىڭ ءتان ساۋلىعىن، جان تازالىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ۇعىم.

ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق قۋاتى ونىڭ ومىرىنە، ورگانيزمىنە قاجەت نارسەلەردى تاني بىلۋىندە جاتسا، جاراتۋشى يەمىز ادام بالاسىن جاراتقاندا ونىڭ ومىرىنە قاجەت دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ورگانيزمىنە قاجەت نارسەلەردى قوسا جاراتقان. ادامنىڭ تازالىعى ونىڭ وزىنە قاجەت مۇمكىندىكتى دۇرىس تانىپ، دۇرىس يگەرىپ، يەلەنىپ وتىرۋىندا.  ادام بالاسىنا ءومىردىڭ قوياتىن تالابى جان مەن ءتان ساۋلىعى جانە رۋح تازالىعى، ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى.

قازاقتىڭ ومىرىندە ادامنىڭ دەنساۋلىعى، قايراتتىلىعى، كۇشتىلىگى بولاشاق ءۇشىن قاجەت. سەبەبى جاۋگەرشىلىك زاماندا ادامنىڭ شىعىنى كوپ، سوعىستا جارالانعان ادام ورگانيزمىنىڭ كۇشتىلىگىمەن جازىلىپ كەتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت، دەنەنى ماشىقتاندىرۋ، اتتىڭ ۇستىندە شيرىعىپ ءوسۋ، كۇنى بۇرىن قۇنارلى تاعامداردى قولدانۋ، سونىڭ ىشىندە ادامنىڭ ەتى مەن سۇيەگىنە اسا قاجەت دارۋمەندەرگە تولى ەت پەن جىلقىنىڭ ءسۇتىن، ياعني شۇبات پەن قىمىزدى قورەك ەتۋ. بۇل تاريحتاعى قازاقتىڭ شيپاگەرلىگىنىڭ باستى ءتاسىلى. ماسەلەن قازاقتىڭ قولباسشى باتىرلارى، حاندارى جورىققا اتتانعاندا وزدەرىمەن بىرگە كوبىنە الىپ شىعاتىن تاعامدارى جىلقىنىڭ ءسۇر ەتى، قىمىز جانە سيىردىڭ نەمەسە قويدىڭ سۇتىنەن الىناتىن سۇزبە، قۇرت ونىمدەرى بولعان. وسىعان وراي قازاقتىڭ رۋحانياتىندا ۇلتتىق تاعامنىڭ قۋاتىنا بايلانىستى ءتۇرلى ماقال ماتەلدەردە قالىپتاسقان: «ات – ادامنىڭ قاناتى، اس – ادامنىڭ قۋاتى»، جان – دەنەگە قوناق، دەنەنى دەمەگەن – تاماق»، «قىرىقتان ارتىق جاس جوق، قىمىزدان ارتىق اس جوق»، «جۋسانسىز  جەردى وت دەمە، كوجەسىز ەلدى توق دەمە»، «ارامدىق قىپ ىشكەن اس، ىشىڭە بارىپ، بولار تاس»، «جىلقى ەتى جەسەڭ، تىسىڭە، جەمەسەڭ، تۇسىڭە كىرەدى»[4. 318-322 بب]. بۇل ماقال-ماتەلدەر ۇلتىمىزدىڭ ءومىر تاجىريبەسىنەن وتكەن ۇعىمدار، ولاردىڭ ءار قايسىسىندا تانىمدىق شىندىق مول.

قازاق ۇلتىنىڭ ادامنىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ ساۋلىعىنا تاربيەلەۋدەگى فيلوسوفياسى ونىڭ بەسىگىندە، كيىز ۇيىندە. ەڭسەنى بيىك ۇستاپ ءومىر ءسۇرۋدى، شاڭىراقتىڭ قاسيەتىن تۇسىنۋگە جەتەلەيتىن قازاقتىڭ رۋحتى ساۋىقتىرۋ تاربيەسىنىڭ ءمانى بەسىك پەن شاڭىراقتىڭ قاسيەتىندە. «ەل بولام دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» - دەگەن بابالار وسيەتى وسىدان قالسا كەرەك. قازاق ومىرىندە، بابالار ۇعىمىندا بەسىك قاسيەتتى زات، شاڭىراق كيەلى نارسە. بۇلار ادامعا تازالىقتى، ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى، مەيىرىمدى، كەڭدىكتى ۇيرەتەدى جانە ۇرپاقتان وسىنى تالاپ ەتىپ وتىرادى. دۇنيەگە كەلگەن قازاق بالاسى، ياعني ءسابي الدىمەنەن تاربيەنى بەسىك ارقىلى الادى،  بەسىكتىڭ تەربەلىسى، انانىڭ نەمەسە اجەنىڭ ۇياڭ ۇنىمەن بەرىلەتىن بەسىك جىرى بالانىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر بەرەدى، انانىڭ مەيىرىمى بالانىڭ سەزىمىن وياتادى، انا مەن بالانىڭ، قاريانىڭ اراسىنداعى جاقىندىق وسى بەسىك ارقىلى بەرىلەدى.  انانىڭ بالاعا دەگەن مەيىرىمى، تازالىعى بالانى ءوزىنىڭ شاڭىراعىنا، سول ارقىلى ەلىنە دەگەن سەزىمىن وياتادى.

اتا بابالارىمىزدىڭ ءومىر ماندىك تۇسىنىگىنەن باستاۋ الىپ، ەلدىگىمەن جالعاسىپ وتىراتىن بالا تاربيەسى، ادام تاربيەسى، ۇرپاقتى ومىرگە باعىتتاۋ پرينتسيپتەرى وسىلايشا بەسىكتەگى بالا تاربيەسىنەن، انا مەن اكەنىڭ، قاريالاردىڭ ەڭبەگىنەن باستاۋ الادى. ءبىر شاڭىراقتىڭ اياسىنداعى ءوتىپ جاتقان قازاقتىڭ تاريحي ومىرىندەگى اتا-انا، اتا مەن اجە، تۋىس، باۋىرلىق قاتىناس، ونىڭ مادەنيەتى، قازاقى ءومىر مادەنيەتىنەن تۋىنداپ وتىرعان ۇلتتىڭ رۋحى ۇرپاقتىڭ جان دۇنيەسىنە ءومىردىڭ شۋاعىن ۇيالاتادى.

جاراتۋشى يەمىز ءوزىنىڭ پەندەسى ادام بالاسىن جاراتقاندا وعان جان بەرىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ ءومىر سۇرۋىنە، دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە، ءىز قالدىرۋىنا، ۇلتىن، ۇرپاعىن قورعاۋعا، ونىڭ مۇددەسىن ساقتاۋعا دا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بەرگەن. ونىڭ كىلتى ءدىن، عىلىم، ءبىلىم جانە وسى كىلتتى اشۋعا، دۇرىس پايدالانۋعا ادامدى جەتكىزەتىن دانالىق پەن اقىل. دانالىق حالىقتىڭ كەمەلدەنگەن اقىلى، ال وسى كەمەل مۇرانىڭ تاجىريبەسىن يگەرىپ، ءبىلىمىن يەلەنۋ ءۇشىن جەكە ادامدىق اقىل قاجەت. سوندىقتاندا شيپاگەرلىك، اتا بابالارىمىزدىڭ  ءومىر تاعىلىمىن ۇيرەتىپ وتىرۋىنداعى ەڭ باستى ساۋىقتىرۋ ول تاربيە، اقىل جانە ءبىلىم.

ادەبيەت:

1. تىلەۋقابىلۇلى ءو. «شپاگەرلىك بايان» اراب قارپىنەن كوشىرگەندەر – ك. ەلەمەس، د. ءماسىمحان. – الماتى: جالىن، 1996. – 464 بەت،
2.  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5- توم. الماتى، «عىلىم»، 1999 ج.
3. بالاساعۇن ج. قۇتتى بىلىك. / كونە تۇركى تىلىنەن اۋدارعان اسقار ەگەۋباي. الماتى- «ولكە»،2006.- 640 بەت.
4. قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ التىن كىتابى (8675 ماقال-ماتەل).-الماتى: «ارۋنا» باسپاسى.-632 بەت.

ۇمبەتحان سارسەمبين، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك – ساياسي پاندەر كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz