- ارمىسىز، اعا! ارقا وڭىرىنە، ودان ءوزىڭىز جاڭادان اكىم بوپ جاتقان جەزقازعانعا كەلىپ قالعان جايىمىز بار. ءوزىڭىزدى الماتىدان، استانادان كورىپ جۇرسەك، ەندى ەلدىك ىسكە ەتەنە ارالاسىپ جاتقان كەزىڭىزگە كۋا بولىپ وتىرمىز. شىنى كەرەك، ەلوردادا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە، قازاقتىڭ ۇلتجاندى ازاماتى رەتىندە رەسپۋبليكالىق اۋقىمدا ايتارلىقتاي ىستەر اتقارا ءجۇرىپ، كەنەت ۇلىتاۋعا اكىم بولىپ كەتكەنىڭىز كوپكە تۇسىنىكسىز دە بولىپ قالعانداي. «سوناۋ استانادان اۋىلعا نەگە كەتىپ قالدى؟» دەگەن ساۋال تۋسا كەرەك. راسىندا، نەگە؟

- ارمىسىز، اعا! ارقا وڭىرىنە، ودان ءوزىڭىز جاڭادان اكىم بوپ جاتقان جەزقازعانعا كەلىپ قالعان جايىمىز بار. ءوزىڭىزدى الماتىدان، استانادان كورىپ جۇرسەك، ەندى ەلدىك ىسكە ەتەنە ارالاسىپ جاتقان كەزىڭىزگە كۋا بولىپ وتىرمىز. شىنى كەرەك، ەلوردادا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە، قازاقتىڭ ۇلتجاندى ازاماتى رەتىندە رەسپۋبليكالىق اۋقىمدا ايتارلىقتاي ىستەر اتقارا ءجۇرىپ، كەنەت ۇلىتاۋعا اكىم بولىپ كەتكەنىڭىز كوپكە تۇسىنىكسىز دە بولىپ قالعانداي. «سوناۋ استانادان اۋىلعا نەگە كەتىپ قالدى؟» دەگەن ساۋال تۋسا كەرەك. راسىندا، نەگە؟

- بايقاۋىمشا، مەنى كوپشىلىك جۇرت تەك ساياساتتانۋشى دەپ قابىلدايتىن بولسا كەرەك. الايدا، وسى تۇستا ايتارىم - ساياسات­تانۋشى بولعانعا دەيىن مەملەكەتتىك قىزمەت­كە ارالاسقانىم بار، ياعني وسى قاراعاندى وبلىسىنداعى تەمىرتاۋ قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. جۇرتتىڭ، بالكىم، ەسىندە دە ەمەس شىعار، ول كەزدە مەن 28-29 جاس شاماسىندا ەدىم. پرەزيدەنت اكىمشىلى­گىندە دە قىزمەت ەتتىم، ياعني شەنەۋ­نىك­تىك قىزمەتتىڭ قىر-سىرىنا قانىقپىن دەسەم بولعانداي. كەيىن ساياساتتانۋشىلىققا كەلدىم دە، عىلىمعا دەن قويدىم. سونداعى كوتەرىپ جۇرگەن باستى تاقىرىبىمىز - قازاق ماسەلەسى، قازاقتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى، قازاقتىڭ تۇزەلۋى، قازاقتىڭ دامۋى، ۇلتتىق مىنەز. قازاق ستاندارتى: قازاق قانداي بولۋى كەرەك، نە نارسەدەن ارىلۋى كەرەك. سونداي-اق قازاق ميسسياسى: قازاق كۇن ءتارتىبىنىڭ الدىندا قانداي ماسەلەلەر تۇر؟!. وسىلاردى ءباسپاسوز ارقىلى، ءتۇرلى كىتاپشالار ارقىلى ۇدايى كوتەرگەنمەن، ءوزىمدى ءبىر جالاڭ ۇران­مەن عانا جۇرگەندەي سەزىندىم. ءبارى دە تەك ءسوز كۇيىندە عانا قالىپ جاتقانداي... شۇكىر، بىراق قازىر قازاق ميسسياسى جايلى تۇسىنەتىن، سونى تالقىلاۋعا قابىلەتتى قازاق ازاماتتارى قالىپتاستى. بۇرىن بۇل ماسەلەنى تەك قازاقي ورتادا عانا ايتا الساق، بۇگىندە ورىستىلدىلەر دە تالقىلايتىن بولىپ ءجۇر. ال ەندى جۇرت كوكەيىنە قوندىرعان ماسەلەنى ءىس جۇزىندە ورىنداۋ كەرەك قوي. سوندىقتان قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك احمەتوۆ مىرزا وسىن­دا ۇلىتاۋ اۋدانىنا اكىم بولۋعا شا­قىر­عاندا، وسى ماسەلەنى ويلاعاندىقتان كەلىستىم. ۇلىتاۋدىڭ قازاق تاريحىندا قانداي مانگە يە ەكەنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. قازاق دەپ كوتەرگەن ۇرانىمىزدى، شىن مانىندە، قازاق اۋىلىنان باستاپ ناقتى ىسكە اينالدىرساق دەپ ويلادىم. بۇگىندە جۇرت «اۋىلعا قانشا قاراجات سالىپ جاتىرمىز، بىراق ناتيجە كورىنبەيدى» دەيدى. ال وعان نە جەتپەيدى؟ بىرىنشىدەن، ماماندار جوق. بارلىق ءبىلىمدى، قولىنان ءىس كەلەدى دەيتىن ازاماتتار استانا، الماتى سەكىلدى ۇلكەن قالالاردا ءجۇر. ولار مەنەدجمەنت، قارجىنى ءتيىمدى جۇمساۋ سەكىلدى زاماناۋي ەل باسقارۋ تەتىكتەرىن الىپ كەلسە، اۋىل، راسىندا، ءبىر­شا­ما كوركەيەر ەدى. ەلباسىمىزدىڭ كوتەرىپ جاتقان اۋىلدان - استاناعا، استانادان اۋىل­عا ما­مان­دارىن اۋىستىرۋ، ارالاستىرۋ دەگەن ساياساتى وتە دۇرىس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ايتالىق، ۇكىمەتتە نە بولماسا مينيسترلىك­تەردە قىزمەت ەتكەن ازاماتتار سول جوعارعى جاقتا كورگەن تاجىريبەلەرىن اۋىلداعى قىزمەت بارىسىندا قولدانسا، وتە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزەرى ءسوزسىز. نەمەسە اۋىل اكىمدەرىن مينيسترلىكتەرگە جىبەرسە، ولار دا ءبىراز نارسەنى ۇيرەنەر ەدى. سوندا دامۋدىڭ قارقىنى ۇدەمەي مە؟ ال قازىر استانادا شالعايداعى اۋىلدىڭ ماسەلەلەرىن بىلمەيتىن ازاماتتار كوپ.

وسى اۋىلعا كەلگەندەگى ءبىر ماقساتىم - بۇرىنعى ايتقان سوزدەرىم مەن كوتەرىپ جۇرگەن ۇراندارىمدى جانە ءوزىمدى سىناعىم كەلدى. شىن مانىندە، ايتقان ءسوزىمدى جۇزەگە اسىرا الار ما ەكەنمىن دەگەن وي باسىم. ۇلىتاۋ ماعان تەك اكىم بولۋدى ۇيرەتكەن جوق، ومىرلىك ۇلكەن مەكتەپ بولدى. قازاق مەملە­كەت­تىگىنىڭ قارا شاڭىراعى مەن ءۇشىن رۋحاني جوبا بولدى. ۇلىتاۋعا كەلىسىمەن ەڭ ءبىرىنشى ول اۋداننىڭ باستى ەرەكشەلىگىنە، تاريحىنا باسا نازار اۋداردىم. اۋداننىڭ ەكونومي­كالىق-الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ نەگىزگى تىرەگى تۋريزم بولۋى كەرەك دەگەن ويمەن ءبىراز جوبا­لار باستادىق. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى دا ءبىرشاما جوبالار قولعا الىندى. نەگىزى، اۋداندا وتىز-اق مىڭ گەكتارعا ەگىس ەگىلەدى، سونىڭ ءوزى بيىل قۋاڭشىلىق بولىپ، 10 مىڭ گەكتاردايى كۇيىپ كەتتى، قالعانىن جيناپ الدىق.

- ءسىز وسىنىڭ الدىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورىن باسقاردىڭىز، ناقتى جوبالار جاساپ، ءتىلىمىزدى، شىنىندا، العا سۇيرەيتىن­دەي ىستەرگە ۇيىتقى بولدىڭىز. ەندى اكىمدىك قىزمەتكە كەتكەننەن كەيىن ول جوبالارعا ءتىپتى ۇلتجاندى ازامات رەتىندە دە ارالاسا المايسىز با؟

- مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءىسىن كىم قايدا ءجۇرىپ، قالاي العا سۇيرەيمىن دەسە دە، ەشكىم وعان شەكتەۋ قويمايدى. ۇلىتاۋعا اكىم بو­لىپ كەتكەننەن كەيىن تۋريستىك ينفراقۇرى­لىم قالىپتاستىرۋ بارىسىندا 26 ورىندىق دەمالىس ءۇيىن، قوناقۇيىن كەڭەيتىپ، جاز بويى ەتنواۋىل قۇردىق تا، سول جەردە العاشقى تۋريس­تەردى قابىلدادىق. ولار كىمدەر دەي­سىزدەر عوي؟ حالىقارالىق بيزنەس اكادەميا­سى مەن «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ دەمەۋ­شىلىگىمەن وسى قوردا، «قازاقتەلەكوم»، «قاز­­مۇ­نايگاز» كومپانيالارىندا جۇمىس ىستەيتىن 100 ادام ۇلىتاۋدا كيىز ۇيدە تۇرىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەندى. ولار تۇسكە دەيىن قازاق ءتىلىن، تۇستەن كەيىن قازاق تاريحىن وقىدى، ەسكەرتكىشتەردى، تاڭبالى تاستاردى ءوز كوزدە­رىمەن كوردى. ءبىر جاعى، ءتىل مەن تاريحتى ۇيرەن­دى، ەكىنشىدەن، ءبىز تاريحي ەسكەرتكىش­تەرىمىزدى، جەرىمىزدى، قازاقتىڭ كيەلى رۋحى تۇنعان وسى­ناۋ ۇلى دالامىزدى قانشاما جۇرەكتەرگە قوندىردىق.

- «ۇلىتاۋ - ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان جەر» دەگەن ءسوز جۇرتشى­لىققا تاراپ كەتكەن. الايدا بۇل جەردىڭ تاريحى ودان الدەقايدا تەرەڭىرەكتە ەمەس پە؟

- ارينە، مەن الگىندەي پىكىرگە ۇنەمى قارسىلىق ءبىلدىرىپ جۇرەمىن. ويتكەنى ۇلىتاۋ - قازاق ءۇش جۇزگە بولىنبەي تۇرعان شاقتا التى الاشتىڭ باسىن قوسقان قۇتتى جەر. الاش دەگەنىمىز - تەك قازاق قانا ەمەس، وعان قاراقالپاق، نوعاي، قىرعىز، باشقۇرت، وزبەك­تىڭ ءبىراز رۋلارى دا كىرەدى. ولاردىڭ ءبارى - التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرى. جوشى حان، الاشا حان، ەدىگە ءبيدىڭ مازارلارىنىڭ بولۋى ۇلىتاۋدىڭ قازاقتىڭ سونداي ءبىر قاسيەتتى جەرى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. قازاقتىڭ ۇلت بولۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى - تاڭبالى تاس. تاڭبالى تاستى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ۇلىتاۋ تورىنە ءتورت مەتر بيىك تاس اكەلىپ قويدىق. تاسقا قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى قاشالىپ جاتىر قازىر. بۇل - قازاقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ بەلگىسى. تۇتاستىعىنىڭ نىشانى. سونىمەن قاتار اتاقتى عالىم، اكادەميك الكەي مار­عۇ­لان اتامىز ءوز جازبالارىندا ۇلىتاۋدا 3000-عا جۋىق بالبالتاستىڭ بولعانىن ايتادى. ءبىز تاريحي كىتاپتاردان الىپ، سول بالبالتاستاردىڭ كوشىرمەسىن جاساپ جاتىر­مىز. ونىڭ بارلىعى بولاشاقتا اسەمدەلىپ، اسپەتتەلىپ اۋدانداعى ساياباققا قويىلادى. سەبەبى ولار ەلدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتىپ، تۋريستەردى تارتادى، سول ارقىلى قاراجات تا تۇسەدى. ال ونىڭ ءبارى حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتە­رەدى. تاعى ءبىر ايتارلىعى - «ۇلىتاۋ - قازاق­تىڭ حان ورداسى» دەگەن اتقا ساي بولسىن دەگەن ويمەن اۋدانداعى مەكتەپتەرگە حاندار­دىڭ اتىن بەرۋدى ءجون كوردىك. بيىل، وكىنىشكە قاراي، ءبىر ۇلكەن تاريحي وقيعا ەلەۋسىز قالدى: «جوڭعارعا بودان بولامىز با، الدە قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسا­مىز با؟» دەگەن قاراقۇم قۇرىلتايىنا بيىل 300 جىل تولدى. قۇرىلتايدى اتاقتى تاۋكە حان باسقا­رىپ، وندا قازاقتار ءبىراۋىزدان جوڭعارمەن سوعىساتىن بولىپ شەشىم قابىل­داعان. سول قاراقۇم، قازىرگى قوسكول دەگەن اۋىلداعى مەكتەپكە تاۋكە حاننىڭ ەسىمىن بەردىك. سول سوعىستا ەڭ العاش جوڭعارعا توتەپ بەرگەن، تاريحتا «بۇلانتى شايقاسى» دەگەن اتپەن قالعان جويقىن تويتارىس قارساقباي مەن بويقوڭىر جەرىندە بولعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل دا ءجيى ايتىلمايدى. سول شايقاستا ابىلقايىر حان قولباسشى بولعان. سوندىق­تان اۋدانعا قاراستى بايقوڭىر اۋىلىنداعى مەكتەپكە ايگىلى حاننىڭ ەسىمىن بەردىك. سونىمەن بىرگە جەزدى اۋىلىنا كەنەسارى ەسكەرتكىشىن قويىپ، مەكتەپكە اتىن بەردىك. قاتەلەسپەسەم، حان كەنەگە قويىلعان بۇل ەسكەرتكىش - استاناداعى ەسكەرتكىشتەن كەيىنگى ەلىمىزدەگى ەكىنشى ەسكەرتكىش. كەلەر جىلى كەنەسارىنىڭ ۇلىتاۋدا حان بولىپ سايلان­عانىنا 170 جىل تولادى. ميبۇلاق اتتى اۋىل­داعى مەكتەپتى قاسىم حاننىڭ اتىنا، العاباستاعى مەكتەپتى حاقنازار حاننىڭ اتىنا بەرۋگە ۇسىنىس جىبەردىك. ۇلىتاۋ اۋدا­نىنىڭ تاعى ءبىر اۋىلى - قورعاسىن مەكتەبىنە كەيكى باتىردىڭ ەسىمىن بەرۋدى ۇيعاردىق. كەيكى باتىر - تەك تورعاي ءوڭىرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ باتىرى. رەسمي تۇردە 2011 جىلى، ياعني تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا بەكىتىلەدى دەپ سەنەمىن. ۇلىلا­رىمىزدى ۇرپاقتار جادىنا ءسىڭىرۋ ماقسا­تىندا اۋەلگى شارانى وسىلاي قولعا الدىق.

- جەزقازعاندا دا وسى جاعىنا ءمان بەرگەن بولارسىز؟

- ءيا، مۇندا بىراق حاندار ەمەس، الاش ارىستارىنىڭ اتىن بەرۋدى ءجون كوردىك. ءالي­حان بوكەيحانوۆتان باستاپ، مىرجاقىپ دۋلا­توۆ، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇما­باەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، سونان سوڭ بيىل 100 جىلدىعىنا وراي باۋىرجان مومىشۇ­لىنا، دىنمۇحاممەد قوناەۆ اتامىزعا، سونداي-اق جەلتوقسان قايراتكەرى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ دە ەسىمدەرىن مەكتەپكە بەرمەكپىز. ءبىر كوشەنى جەلتوقسان اتىنا اۋىستىردىق. ەگەر دە جوعا­رى جاقتان قولداۋ بولىپ، بەكىتىلىپ كەلسە، بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىز­دىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا قوسقان وزىندىك ءبىر ۇلەسىمىز بولار ەدى. اتاۋلار رەسمي بەكىتىلمەسە دە، تاياۋدا ۇستازدار كۇنىنە وراي ءبىر جيىندا مۇعالىمدەردى مەكتەپتەرىنىڭ جاڭا اتىمەن شاقىردىم. باسقالار سەزىندى مە، جوق پا، بىلمەيمىن، تۇلعالارىمىزدىڭ اتى اتالعان سايىن ءوزىم كەرەمەت رۋحتانىپ وتىردىم. سەبەبى بۇرىن مەن «الاش ارىستا­رىن ارداقتاۋ كەرەك، ولاردىڭ اتتارىن مەك­تەپتەرگە بەرىپ، ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك» دەپ ۇرانداتىپ جۇرسەم، ەندى ناقتى ىسكە اسىرۋعا ۇيىتقى بولا العانىما كوڭىلىم تولقىدى. بالكىم، حالىقتىڭ ءبىرى تۇسىنسە، ءبىرى تۇسىنبەس، بىراق ءتۇبى بۇل ءبىر ۇلكەن ءىس بولىپ قالارىنا سەنەمىن. قالادا باسقا دا پروبلەمالار دا جەتەرلىك.

- ءيا، قالا تۇرعىندارىمەن تىلدەسكەنىمدە بىردەن-اق اۋىزسۋدان باستاپ، قالا تازالىعى، جول پروبلەماسىن ايتىپ سالدى. ارينە، جاندارىنا باتقان بولىپ تۇر عوي. تۇبىندە بۇل ءبىر شەشىمىن تاباتىن ماسەلە مە؟

- شەشىمىن تاپپاي تۇرعان قات-قابات ماسەلەلەردىڭ وتە كوپتىگىن كوزىم كورىپ وتىر، بىراق رۋحانيات ماسەلەسى قاشان دا بارىنەن جوعارى. جەزقازقان - بۇرىن وبلىس ورتالىعى بولعان قالا. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، قالانى باسقارۋ اۋىلدى باسقارۋدان وڭايىراق ەكەن. نەگە؟ سەبەبى اۋىلدا مامان جەتىسپەيدى، ءبىر ءىستى باستاۋ ءۇشىن وسى جاعىنان قينالۋعا تۋرا كەلەدى. قالادا جۇمىس كوپ، بىراق ماماندار جەتكىلىكتى، سوندىقتان كەز كەلگەن ءىستى ەش قيىندىقسىز باستاپ كەتەسىڭ. جەزقازعاننىڭ ءوز زيالى قاۋىمى بار، مادەني قايراتكەرلەرى بار، عىلىمي جاعىنان دا قالىپتاسقان ورتاسى مىعىم، وقۋ ورىندارى بار. سوندىق­تان وسىنداعى اقساقالدارمەن، زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن اقىلداسىپ، جۇمىستى باستاپ جاتىرمىن. كوپتەگەن ماسەلەنىڭ ەڭ با­سىن­دا كوممۋنالدىق ماسەلە، ياعني جىلۋ ستانسى­لارى ەسكى، قاشان دا قىسقا دايىندىق قيىن­داۋ سوعادى. وسى جاعىنان العاندا، حالىق­تىڭ تاعدىرى «قازاقمىس» كورپوراتسيا­سىنا وتە تىعىز بايلانىستى. مىس ازايىپ، تۇبىندە جۇمىس ورىندارىنىڭ قىسقارۋى دا مۇمكىن. قالا قانشالىقتى سوعان دايىن؟ وسىنداي ءبىرشاما پروبلەمالار قوردالانىپ تۇر. سونان سوڭ اۋىزسۋدىڭ ساپاسى سىن كوتەر­مەيدى. جەزقازقازعاننىڭ بولاشاقتاعى دامۋ ستراتەگياسىنا كەلسەك، قازىر كۇن ءتارتى­بىندە قالانىڭ ترانزيتتىك پوتەنتسيالىن ارت­تىرۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. باتىس پەن شى­عىس­تى قوسا الاتىنداي، مىسالى، ەلباسى­مىزدىڭ ءوزى كوتەرىپ جۇرگەن «جەزقازعان-بەينەۋ» تەمىرجولىن سالۋ - كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. ويتكەنى جەزقازعاننان - سەكسەۋىل، سەكسەۋىلدەن - بەينەۋ. سوسىن جەزقازعاننان ارقالىققا، قىزىلورداعا تەمىرجول سالىنىپ، پويىزدار قاتىناسا، تۇبىندە ترانزيتتىك، ترانسپورتتىق ورتالىققا اينالىپ، بولاشاقتا بۇل جەرگە ينۆەستيتسيا اكەلۋگە بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءدال بۇگىن مۇندا ەشكىم كەلمەيدى، كەلگىسى كەلمەيتىنى - مۇندا تاسىمالداۋ وتە قيىن. بارلىق جاقتان الىس جاتىر. قۇمكول - قاسىمىزدا، مۇناي، گاز جانىمىزدان ءوتىپ جاتىر. بىراق الگىندەي پروبلەمالاردى رەتتەمەي، بىزگە ودان قاي­ران جوق. قازىر اينالىسپاساق، بۇل پروبلە­مالار قوردالانعان ۇستىنە قوردالانىپ، ءتىپتى قيىن سوعارى ءسوزسىز.

- اۋىزسۋعا توقتالا بەردى دەمەڭىز، بىراق حالىق سونى سۇراۋىمدى ءوتىندى. بۇگىن مامانمەن دە جولىعىپ ەدىم، ول كىسى كەزىندە جەراستى سۋلارىن تارتۋ جۇمىسى قولعا الىنعانىن، كەيىن كەڭگىر سۋقويماسى سالىنىپ، الگى جەراستى سۋ كوزدەرىنەن قۇبىر تارتىلماي قالعانىن ايتتى.

- بۇل ماسەلەنى تاياۋدا استانادا وتكەن ءبىر جيىندا ءبىراز تالقىعا سالدىق. قازىر قالادا 50 پايىز - جەراستى سۋى، 50 پايىز كەڭگىر سۋى پايدالانىلىپ ءجۇر. جالپى، سۋ تاسىمالداي­تىن قۇبىرلار ابدەن توزعان. سوندىقتان قازىر قانشالىقتى ساپالى سۋ اكەلگەنىمىزبەن، قالا شەتىندەگى شىرىگەن قۇبىرلاردان وتكەندە قوقىسپەن ارالاسىپ، لايلانىپ اعىپ كەلەدى. بۇل وتە كوپ قاراجاتتى تالاپ ەتپەك. وسى ماڭدا قوجامسەيىت سۋى دەگەن سۋ قورى مول تابيعي باستاۋ بار. سودان جەزقازعانعا سۋ تاسىمالداۋ ءۇشىن بۇگىندە 14 ميلليارد  تەڭگە قاجەت بولىپ وتىر. مۇنداي قارجىنى ەشكىم بىزگە بەرە المايدى. مۇنى قالا مەن وبلىستىڭ قالتاسى كوتەرمەيتىندىكتەن، پار­لامەنتتەگى دەپۋتتارىمىز ارقىلى ۇكىمەتتىڭ «اۋىزسۋ» باعدارلاماسىنا ەنگىزۋدى سۇراپ جاتىرمىز. تەك اۋىزسۋ ماسەلەسى ەمەس، مۇندا  ول تەك بەرگى جاققا كورىنىپ تۇرعان بەتى عانا. جالپى، جىلۋ، سۋ، كاناليزاتسيا قۇبىرلارى تۇگەل ەسكىرگەن، ءشىرىپ تۇر.ۇيلەردىڭ وزدەرى دە توزىپ تۇر. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى تەمىرتاۋ، ساران، شاحتينسك قالالارىنىڭ جاعدايى قيىن بولاتىن، بىراق ولار تولەم تاريفتەرىن جوعارىلاتۋ ارقىلى جاعدايلارىن ءبىرشاما دۇرىستاپ الدى. ال ءبىزدىڭ قالاداعى تاريف - قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى تاريف. «قازاق­مىستىڭ» ءوزى جەزقازعان، ساتباەۆ، بالقاش قالالارىندا سۋ، جىلۋ باعالارىن تومەن باعامەن ۇستاپ وتىر. بىراق ءدال وسى باعامەن وتىرا بەرۋگە بولمايدى، بىزدە دە سول تەمىرتاۋ سەكىلدى قالالارداعى ءۇردىستى قولعا الاتىن بولارمىز. وندا دا جالپى حالىققا ەمەس، زاڭدى تۇلعالار، ياعني مەكەمەلەردىڭ جىلۋعا، سۋعا، ەلەكتر قۋاتىنا تولەيتىن تاري­فىن كوبەيتەدى. سوندىقتان بۇل جاعىنان ۇلكەن وزگەرىستەر الدىندا تۇرمىز. بولاشاقتا «قازاقمىسقا» قاراستى سۋ تاسىمالداۋ، جىلۋ تاسىمالداۋ، كۇل-قوقىس شىعارۋ سەكىلدى كوممۋنالدىق مەكەمەلەردى بىرتىندەپ قالاعا قايتارامىز با دەپ وتىرمىز. ءبىر جاعىنان، «قازاقمىستىڭ» ۇستاپ تۇرعانى دا جاقسى، بىراق، ەكىنشى جاعىنان، ءبىر مەكەمەگە، كورپو­راتسياعا باعىنىشتى بولۋ دا دۇرىس ەمەس. قالا تۇرمىسىمەن، جاعدايىمەن اكىمشىلىك اينالىسۋى كەرەك. مىسالى، كەشەگى داعدارىس كەزىندە حالىقتىڭ ءبارى «قازاقمىستىڭ» قاباعىنا جالتاقتاۋمەن بولدى. سوندىقتان تاياۋ اراداعى 10-15 جىلدا قالانى كور­پوراتسيادان تاۋەلسىز ەتكەن دۇرىس دەپ سانايمىن. تاۋەلسىزدىك دەگەندە، ەرتەڭگى كۇنى مىس قورى ازايىپ جاتقاندا دا، ءبىز باسقا ءوندىرىستى دامىتۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. ىرگەمىزدەن ءوتىپ جاتقان مۇناي قۇبىرىن پايدالانىپ، مۇناي وڭدەۋ، بيتۋم زاۋىتىن سالۋ نەمەسە تەمىرجول سالىنىپ، ەكونوميكا­نىڭ باسقا دا جاقتارىن دامىتساق، سوندا قالا تۇراقتى دامىر ەدى. ايتپەسە قازىر «قازاقمىس» تۇشكىرىپ قالسا، بارلىعىمىز اۋىرۋعا دايىن تۇرمىز. جاسىراتىنى جوق، قازىر جەزقازعاندىقتاردا «بولاشاقتا ارقالىق سياقتى بولىپ قالمايمىز با؟» دەگەن  ۇرەي دە بار. كەزىندە كەن ورىندارى باردا جەزقازعان سەكىلدى گۇلدەنىپ تۇرعان قالانىڭ قالاي قۇلازىپ قالعانىن كورىپ وتىر عوي. قازاقستاننىڭ قاق جۇرەگىندە تۇرعان ارقالىق بولسىن، ساتباەۆ، جەزقازعان بولسىن، قۇردىمعا كەتپەۋى كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاننىڭ بارلىق جاعى دامىپ جاتىر، بىراق ءدال وسى ورتا ءوڭىرى كەشەۋىلدەپ تۇر. بۇرىن جۇرت «جەزقازعانعا، ارقالىققا تەمىرجول سالسا، جاقسى بولار ەدى» دەپ ايت­سا، بۇگىندە ول «جاقسى بولار ەدىدەن» دەگەننەن گورى قات، كۇنكورىس ءۇشىن اسا ۇلكەن قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىر. ۇكىمەت باسىمىز كارىم ءماسىموۆ «ارقالىق - شۇباركول» اراسىندا كومىر تاسىمالداۋ ءۇشىن تەمىرجول سالۋعا تاپ­سىر­ما بەردى. وتە قۇپتارلىق ءىس. ول تەك كومىر ءۇشىن جاسالماي، ارقالىقتان شۇبار­كول­گە ەمەس، جەزقازعانعا دەيىن تارتسا، ءتىپتى دۇرىس بولار ەدى. سەبەبى جەزقازعان ارقىلى دا ارقالىققا كومىر تاسۋعا بولادى. سونداي-اق ەكى قالانىڭ ورتاسىنداعى قانشاما ەلدى مەكەندەردىڭ قاتىناس ماسەلەسى جەڭىلدەپ، دامۋ قوزعالىسى پايدا بولار ەدى. جول دەگەن ەكونوميكالىق جاعىنان جاڭا سەرپىن بەرەتىنى بەلگىلى.

- قالا تۇرعىندارىنىڭ تاعى ءبىر ماسەلەسى - ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتتاۋى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى كوتەرىڭكى بولماعاندىقتان، باعانى ءبىر مولشەردە ۇستاپ تۇرۋعا بولماي ما؟

- بۇل ماسەلەنى سىزگە قايدا بارساڭىز دا ايتادى. ءتىپتى ەڭ ارزان دەگەن وڭتۇستىك قازاق­ستاندا دا. استىقتىڭ اتاسى - قوستانايدا دا «نان قىمبات» دەسە، تاڭعالماڭىز. سون­دىق­تان بارلىعىن جان-جاقتان تاسىمالداي­تىن، جانە بايلانىس جولى قيىن بىزدە قالاي ءبارى ارزان بولسىن؟ ونىڭ ۇستىنە بيىل بىزدە قۋاڭ­شى­لىق بولىپ، ەگىن ءتۇسىمى ونشا جاقسى بولعان جوق. سوندىقتان حالىق بارلىعىن ءتۇسىنۋى كەرەك، شىداۋى قاجەت. بىرگە كونەمىز. ەگەر حالىق شىن قينالىپ، جەتپەي كەتسە، ۇكىمەت كومەكتەسەر دەگەن ءۇمىت بار. وسى تۇستا ايتا كەتۋ كەرەك، بىزدە اپتا سايىن حالىقتىڭ قالتا­سىنا شاقتالعان ارزانداتىلعان باعا بويىن­شا جارمەڭكە ءوتىپ تۇرادى. وبلىس باسشىلى­عىنىڭ قولداۋى ارقاسىندا بۇگىن­دە قا­لا­مىز­دا ءبىرىنشى سورتتى 600 گ نان 38 تەڭگەمەن ساتىلۋدا.

- ءيا، «جەزقازعاندا جاسالعان» دەگەن جارمەڭكە وتكىزىپسىزدەر. سوندا وسى قالادا قانداي ونىمدەر جاسالادى؟

- سونى ءوزىم دە ءبىلۋ ءۇشىن، كاسىپكەرلەرمەن تانىسۋ ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىرعان بولا­تىنمىن. بىزدە كوبىنە، ارينە، «قازاقمىس­تىڭ» تاپسىرىسىن ورىنداپ، مىستان ءتۇرلى قۇرى­لىس زاتتارىن ءوندىرىپ، كيىمىن تىگىپ، تاماعىن دايىندايتىن، سول الىپ كورپورا­تسيا­نىڭ ءتوڭى­رەگىندەگى كاسىپكەرلىكتەر. تاعام، ياعني نان، شۇجىق، كونديتەرلىك ونىمدەر كاسىپكەر­لىگى بىرتىندەپ دامۋ ۇستىندە دەۋگە بولادى. ۇلتتىق كيىمدەرگە تاپسىرىس قا­بىل­دايتىن ءسان ورتالىقتارى بار، ال قالا­نى اباتتان­دىرۋعا ارنالعان قۇرىلىس كوم­پانيالارى ەندى عانا اياققا تۇرىپ كەلەدى. دەگەنمەن جەزقازعان دەگەن قالا دەڭگەيى ءۇشىن ءالى از بولىپ تۇر، شىنى كەرەك. كوبىنە تۇرمىسقا قاجەت زاتتىڭ بارلىعى سىرتتان اكەلىنەدى. تىم قۇرىعاندا، كىرپىش وزىمىزدە قۇيىلسا عوي.

الاشقا ايتار داتىم بار!

- مەنى قاشاندا قازاقتىڭ تۇتاسا الماي كەلە جاتقانى قاتتى الاڭداتادى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، ۇلت بولىپ تۇتاسۋ وتە باياۋ قوزعالىپ جاتىر. تىلىمىزدە تۇتاستىق جوق: قازاقتىلدى، ءورىستىلدىمىز، جەرگە بولىنەمىز، ودان باتىستىق، شىعىستىق، وڭتۇستىك ت.ب. بولىپ جەر-جەرگە بولىنەمىز. ءدىنىمىزدىڭ ءوزى: سالافيدتەر، ۆاحاببيتتەر ت.ب. بولىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىقپىشاق بولىپ ءبولىنىپ جاتقان ءبىر قازاق. مەن اتا-بابا، رۋدى ايتپاي-اق قويايىن. الدەقاشان شەشۋگە بولاتىن ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءالى كۇنگە سوزىلىپ، قايتا ۋشىعا ءتۇسۋى - سول بىراۋىزدىلىق، ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بولا الماي، بىتىراپ جۇرگەنىمىزدەن. كۇنى كەشە قىزىلجاردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى دا بىرىگە الماۋىمىز - وسىنىڭ ناقتى دالەلى. ۇلتتىق دەڭگەيدە ويلاناتىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمى قالىپتاسقان، ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە بىرىككەن تۇتاستىق جوق. وكىنىشكە وراي، ءبىر اۋىلدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ تە جەكە قارا باسى، اۋىلدى مەكەن، رۋ، اۋلەت، اتا-باباسىنىڭ تۇرعىسىنان اسا الماي جۇرگەن ازاماتتار ءجيى كەزدەسەدى. بۇلاي كەتە بەرسەك، جەر-جەر، اتا-اتا، رۋ-رۋ بولىپ شاشىراپ، ءتىل ماسەلەسى جايىنا قالادى. سوندىقتان ايتارىم - تۇتاس قازاق بولماي، دامۋ جوق!

ءماريام ءابساتتار

گازەتتەگى تاقىرىبى; «بىزدە ۇلتتىق دەڭگەيدە ويلاناتىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمى قالىپتاسقان، ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە بىرىككەن تۇتاستىق جوق»

«الاش ايناسى» گازەتى