بەكسۇلتان اعامىز دا اشىلا سايراپتى...
كەيبىر وقىرماندارىمىزدىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىن وقىمايمىز، وقىعىمىز كەلمەيدى» دەگەندەرى بەكەر ەكەن. بۇگىنگى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا كىمنىڭ-كىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «جاس الاش» پەن «جاس قازاقتى» ەمەس، ءدال وسى «ەگەمەن قازاقستاندى» وقۋ كەرەك سياقتى. مىسالى، جۋىردا بۇل گازەتتە بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اعامىز «قازاق ساقتا بىرلىگىن!» دەگەن ماقالاسىن جاريالاپ، ابايشىلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «اشىلا سايراپتى». وقىرماندارىمىز وزدەرىنىڭ «قاس باتىرلارىن» ءبىلىپ ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن اعامىزدىڭ ماقالاسىن سول كۇيىندە، ءبىر قارپىن وزگەرتپەي بەرىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى. «ساقتا قازاق بىرلىگىن!»
"ماڭ-ماڭ باسىپ ءجۇرىڭىز،
بايسالدى جەرگە ءتۇسىڭىز.
اينالا الماي ات ءولسىن.
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز ءبىر انادان تۋعانداي
بولىڭىز!" - دەگەن ەكەن بۇقار جىراۋ بابامىز 1757 جىلى شيمويىن دەگەن جەردە ابىلاي جەڭىس تويىن جاساعاندا. بۇل - قازاقتىڭ جوڭعارلاردى ءوز جەرىنەن ءبىرجولا قۋىپ شىعىپ، "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" سوعىسىنىڭ جەڭىسپەن اياقتالعان كەزى.
قاراكەرەي قابانباي!
قانجىعالى بوگەنباي!
شاپىراشتى ناۋرىزباي!
ۇشەۋىڭدە قۇت، بەرەكە،
قازاقتىڭ بۇركىت تۇلەگى.
جاۋعا سالسا - جاراعى،
كۇرەسكە سالسا - بىلەگى.
الا بولساق ءوزىمىز،
قالماق سوندا بولەدى...
ساقتا قازاق بىرلىگىن!
كەيبىر وقىرماندارىمىزدىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىن وقىمايمىز، وقىعىمىز كەلمەيدى» دەگەندەرى بەكەر ەكەن. بۇگىنگى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا كىمنىڭ-كىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «جاس الاش» پەن «جاس قازاقتى» ەمەس، ءدال وسى «ەگەمەن قازاقستاندى» وقۋ كەرەك سياقتى. مىسالى، جۋىردا بۇل گازەتتە بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اعامىز «قازاق ساقتا بىرلىگىن!» دەگەن ماقالاسىن جاريالاپ، ابايشىلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «اشىلا سايراپتى». وقىرماندارىمىز وزدەرىنىڭ «قاس باتىرلارىن» ءبىلىپ ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن اعامىزدىڭ ماقالاسىن سول كۇيىندە، ءبىر قارپىن وزگەرتپەي بەرىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى. «ساقتا قازاق بىرلىگىن!»
"ماڭ-ماڭ باسىپ ءجۇرىڭىز،
بايسالدى جەرگە ءتۇسىڭىز.
اينالا الماي ات ءولسىن.
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز ءبىر انادان تۋعانداي
بولىڭىز!" - دەگەن ەكەن بۇقار جىراۋ بابامىز 1757 جىلى شيمويىن دەگەن جەردە ابىلاي جەڭىس تويىن جاساعاندا. بۇل - قازاقتىڭ جوڭعارلاردى ءوز جەرىنەن ءبىرجولا قۋىپ شىعىپ، "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" سوعىسىنىڭ جەڭىسپەن اياقتالعان كەزى.
قاراكەرەي قابانباي!
قانجىعالى بوگەنباي!
شاپىراشتى ناۋرىزباي!
ۇشەۋىڭدە قۇت، بەرەكە،
قازاقتىڭ بۇركىت تۇلەگى.
جاۋعا سالسا - جاراعى،
كۇرەسكە سالسا - بىلەگى.
الا بولساق ءوزىمىز،
قالماق سوندا بولەدى...
ساقتا قازاق بىرلىگىن!
توقسانعا كەلگەن قارت بۇقار
وسى سوڭعى تىلەگى! - دەپ جالىنا سۇراعان ەكەن جارىقتىق.
ودان بەرى قازاقتىڭ باسىنان نە وتپەدى؟ قازىر ارامىزدا: "ساقتا قازاق بىرلىگىن!" دەيتىن بۇقار دا جوق، بىرلىك ءۇشىن جاراعى مەن بىلەگىن توساتىن قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي دا جوق. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ ءوزى بار. بۇقاردىڭ ءسوزى زەردەسىندە، باتىر بابالاردىڭ رۋحى كەۋدەسىندە ساقتاۋلى قازاق تا بارشىلىق. ەڭ باستىسى: دەربەس ەل، جەكە مەملەكەتپىز.
ەندى بىزگە نە كەرەك؟ ەڭ الدىمەن دەربەس مەملەكەتىمىزدى جان-جاقتى نىعايتۋ كەرەك. ال ول ءۇشىن نە كەرەك؟ ويلانباستان ايتارىم: "ساقتا قازاق ءبىرلىگىن!" دەيتىن ماقسات-مۇددە كەرەك.
قازىر قازاق ەلى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ىلىگە باستادى. كوبى ءبىزدى قۇپتاپ جاتىر، بىرەرى سىناپ تا جاتىر، ايتەۋىر، قۇدايعا شۇكىر، دەربەس ەل دەپ دەن قويىپ، ساناسىپ تا جاتىر. بىراق بۇل كۇيگە ءبىز جەلە جورتىپ جەتكەمىز جوق: ايتىستىق، تارتىستىق، ەگەستىك، الايدا ءتۇپتىڭ تۇبىندە بىرلەسۋدى باستى قۇرال ەتىپ ۇستانعان مەملەكەتتىك ساياسات باسىمىزدى قۇراپ تۇر.
مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ مەملەكەت ءاۋ باستان-اق توزىمدىلىك پەن شىدامدىلىق ساياساتىن ۇستاپ كەلەدى. بۇل ساياسات قازاقتىڭ "سابىر ءتۇبى - سارى التىن" دەگەنىنە سايادى. "اناۋ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى، مىناۋ ءتاۋەلسىزدىگىن جاريالادى، ءبىز نەگە جاريالاماي وتىرمىز؟" دەپ شىدامسىزدانعانىمىز ءالى ەسىمدە. اقىرى اسىقپاي، ساسپاي، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە جاريالادىق. سول ء"الىپتىڭ اياعىن باعۋ", قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدى سان رەت سىرتتاعى جانە ەل ءىشىندەگى قاقتىعىستار مەن سوقتىعىستاردان ساقتاپ قالدى، ساقتاپ تا كەلەدى. ءويتكەنى، اشۋ ماسەلەنى قازىر شەشەم دەپ شيەلەنىستىرەدى، اقىل اسىقپاي شەشىپ جايعاستىرادى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولعانىمىزعا قۋاندىق، ءار ەل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى تانىعانىنا ماقتاندىق. الەمنىڭ الىپ مەملەكەتتەرى اقش-پەن، قىتايمەن، رەسەيمەن، تاعى باسقالارمەن حالىقارالىق كەلىسىمدەر جاسادىق. جەر جۇزىندەگى تۇرىك جانە مۇسىلمان مەملەكەتتەرىمەن دە باۋىرمالدىق، تاتۋلىق ساقتاۋدى ۇنەمى ءبىز باستى ورىنعا قويىپ كەلەمىز. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدا "اياز، ءالىڭدى ءبىل; قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل!" دەگەن مايقى بابامىزدىڭ ۇلاعاتى قاتاڭ باسشىلىققا الىنعان. سوندىقتان ءبىز ءوز ەلىمىزدىڭ قانداي جاعراپيالىق ورتادا تۇرعانىن، قانداي ىشكى-سىرتقى وسالدىعىمىز بەن ارتىقشىلىعىمىز بار ەكەنىن باعامداپ بارىپ قانا حالىقارالىق ىسكە ارالاسىپ كەلە جاتىرمىز.
ءبىز، راس، ءا دەگەندە-اق ءتىل ماسەلەسىن جەدەل قولعا الدىق، جىلدام زاڭ قابىلدادىق. الايدا ءتىل ماسەلەسى تەك قازاقتىڭ وزىنە عانا قاتىستى ماسەلە ەمەسىنە كوپ ۇزاماي كوزىمىز جەتتى. 1731 جىلدان وتار بوپ، 1917 جىلدان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ينتەرناتسيوناليزم اتتى ساياساتىمەن سۋسىنداپ وسكەن حالىققا تەز ارادا قازاق بولا كەتىپ، ءبارىن قازاقشالاي قويۋ تەك زاڭمەن عانا شەشە سالاتىن "جۋاس" جاعداي بولماي شىقتى. قازاقتان گورى ۇيىمشىل، ءتىلى مەن مىنەز-قۇلقى تۇتاس ءارى سانى دا مول حالىقپەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. قازاقتىڭ ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، اۋەلى قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءوزىن امان ساقتاپ قالۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءبىرىمىز وعان كۇيىپ-پىسسەك تە، ءبىرىمىز سامارقاۋ جۇرسەك تە، اۋەلى حالىقتىڭ ءوزىن، ونىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ساياساتى ءالى ءجۇرگىزىلىپ كەلەدى. مەنىڭشە، بۇل ساياسات ءوزىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلىندا وتە جاقسى اقتادى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا سان الۋان ۇلت وكىلى ءبىر-بىرىمەن تاتۋ تۇرىپ، ەل تىنىشتىعىن ساقتاپ، مەملەكەت قۋاتىن ءبىرلىگىمەن بەكىتىپ كەلەدى.
كەي-كەيدە ەسەمىز كەتكەندەي بولىپ، الدەبىر ازعىن توپ اياعىمىزدان شالسا دا، اشۋىمىزدى اقىلعا جەڭدىرىپ، شەكتەن تىس توزىمدىلىك تانىتىپ كەلە جاتقانىمىز دا راس. سەبەبى تاتۋلىق، تىنىشتىق، بەيبىت ءومىر ارانداتۋشىلارعا ەمەس، ەڭ اۋەلى قازاققا، قازاقتار ۇيىتقى بولۋعا ءتيىس مەملەكەتىمىزگە كەرەك. ءوسىپ-وركەندەۋىمىز ءۇشىن، بالا-شاعامىز قالاعان ءبىلىمىن الىپ، مادەنيەتتى، جان-جاقتى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ ساننان ساپاعا اينالۋى ءۇشىن، الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىمەن تەپە-تەڭ تۇراتىن جاعدايعا جەتىپ الۋىمىز ءۇشىن كەرەك. ەل ىشىندەگى دۇربەلەڭ، تارتىس-كەرىس ءبىزدىڭ وسى تىنىشتىق، تاتۋلىق، بىرلىك اتتى ءوز جەمىسىن ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن بەرەتىن قاسيەتتى ۇستانىمداردىڭ بەرەكەسىن قاشىرادى. ويتكەنى، قانشا ماقتانساق تا، ءبىز از ۇلتپىز; ءتىل، ءدىن، ءجۇز دەگەن بولەكتەۋشى كۇشتەردىڭ ارقاسىندا الاۋىزدىعىمىز دا بار ۇلتپىز. ونىڭ ءبارىن ەسەپكە الماي ساياسات جۇرگىزۋ - وتە قاۋىپتى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە "يۋجاندار توبى", "باتىس", "سولتۇستىك توبى" دەپ جازۋعا ماشىقتانعان گازەتتەر ەل بىرلىگىن بەكىتۋگە ىنتالى باسىلىمدار دەپ ايتا المايمىن. سول سوزدەردى ساناعا ءسىڭىرۋ ارقىلى دا ولار بىرلىگىمىزگە سىزات ءتۇسىرىپ جاتىر.
قازاقستان بيىل ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىق جاساپ وتىر. بۇل - حالىقارالىق ۇيىمعا باسشىلىق جاساۋ. ەلىڭدى، مەملەكەتىڭدى وزگەلەردىڭ تانۋى مەن مويىنداۋىنىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى. ونى ابىروي دەپ اتاعان دۇرىس. باسقا ءسوز قاشىرۋدىڭ ءبارى - ءوز كوزىڭە ءوزىڭ كۇل شاشۋ. ارنەنىڭ شەگى بار، ءسوز ەركىندىگى دەگەن - ەلدىڭ قامىن جەگەن سوزگە قاقپاق قويماۋ. ءبىز ءوزىمىزگە ءوزىمىز: "ەلىمىزدىڭ ەتەگىنەن تارتقانىمىز دۇرىس پا، الدە قولتىعىنان دەمەگەنىمىز دۇرىس پا؟" دەگەن سۇراق تا قويا ءبىلۋىمىز قاجەت.
مەملەكەتىڭ حالىقارالىق بەدەلگە يە بولىپ جاتسا، وعان نەگە قۋانباسقا؟ سول بەدەلدەن قازاق حالقىنا، قازاقستانداعى باسقا حالىقتارعا قانداي پايدا بار؟ ارينە، ولاردىڭ زەينەتاقىسىنا، جالاقىسىنا وعان بولا اقشا قوسىلمايدى. الايدا قازاقستانمەن وزگە مەملەكەتتەر ساناسادى، بەيبىت قاتىناس جاسايدى، بىرلەسىپ مادەني جانە ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتادى، قىسقاسى، مەملەكەتىمىز وقشاۋلانبايدى، الەم ءتىرشىلىگىنىڭ بەل ورتاسىندا بولادى. ال ونداي جاعداي ءبىزدىڭ ىشكى بىرلىگىمىزدى دە نىعايتا تۇسەدى، سىرتتان قىرعيقاباق تانىتۋشىلار بولماعان سايىن ءبىز ىشكى ءومىرىمىزدى ءوز مۇمكىندىگىمىزبەن ەمىن-ەركىن جاقسارتا الامىز. سوندىقتان ءبىز بۇل ساياساتتى قۇپتاۋشىلار مەن كەكەتىپ-مۇقاتۋشىلاردىڭ ارا جىگىن اجىراتا بىلۋگە ءتيىسپىز. ەلدىك مۇددە مەن الدەبىر توپ مۇددەسى وسىنداي-وسىندايدا ايقىندالىپ اجىراتىلادى. ونى تۇسىنە ءبىلۋ، ارينە، ازاماتتارىمىزدىڭ ورەسى مەن وتانسۇيگىشتىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا استانا قالاسىندا ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءمۇشە ەلدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارى قاتىساتىن سامميت وتپەك. بۇل دا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە ايعاق. وسىدان ون توعىز جىل بۇرىن وتار بوپ كەلگەن ەلدىڭ مۇنداي دارەجەگە جەتۋىن ماقتانارلىق جاعداي دەپ ماداقتاماساق تا، قۇدايعا شۇكىر، دەپ قۋانا ءبىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ بۇل، مەنىڭشە، داڭعويلىق تا، داڭققۇمارلىق تا ەمەس، ەڭسەلى ەل بولا باستاعانىمىزدىڭ بەلگىسى. وسى ءدارەجەگە ءبىز ءۇن قوسىپ ۇلەسكەر بولۋىمىز كەرەك پە الدە بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ ءمىن تاعۋىمىز كەرەك پە؟ ءمىن تاعۋشىلار ءبىزسىز دە ىرگەمىزدەن تابىلماي ما؟
ءار ءتۇرلى گازەتتەردى وقيمىن دا، ءسوز ەركىندىگى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ ىرگەسىنە ءوزىمىز ينە جۇگىرتىپ تە جاتىر ەكەمىز-اۋ دەپ شوشيمىن.
ارينە، كەمشىلىكتى، جەمقورلىقتى، سىبايلاستىقتى، الاۋىزدىقتى، ەلگە زيانى تيەتىن ارەكەتتەردى اياماي جازۋ - مىندەت. بىراق الدەكىمگە وشىگىپ، ىزالانىپ، كەكتەنىپ جازۋ ارقىلى ءوز حالقىڭدى ءوزىڭ الاۋىز ەتىپ الماۋدى دا ويلاۋىڭ قاجەت قوي. ويتپەيىنشە ەلدىك مۇددە قالاي قورعالادى؟ ونى ءبىز ءوزىمىز قورعاماساق، ءبىز ءۇشىن كىم قورعاماق؟
مەن ءالى ۇمىتا قويعام جوق، كەي گازەت ءبىر كەزدە وڭكەي شاباقتاردى جاۋاپقا تارتادى دا، شورتاندارعا تيىسپەيدى دەپ وكىمەتتى جازعىردى. كەيىن ۇلكەن بيلىك باسىنداعىلار جاۋاپقا تارتىلا باستاعاندا، الگى باسىلىمدار ولاردى قورعاپ تاعى شۋلاپ قويا بەردى. ۇلكەن بيلىكتەگىلەردى اۋىزدىقتاۋ، ءسوز جوق، وڭايعا تۇسپەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ىقپال ەتۋ شەڭبەرى تىم قۋاتتى ءارى كەڭ. سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىنەن ءوش الۋ ءۇشىن، بۇكىل ەلدىڭ بىرلىگىن شايقالتاتىن ارەكەتتەرگە دە بارادى، بارىپ تا جاتىر. سونىڭ كەسىرىنەن بيلىككە دەگەن ەلدىڭ سەنىمى، ءسوز جوق، تومەندەپ كەتتى. الايدا ولار ەل ءبىرلىگىن ويلاماسا دا، قازاق ءباسپاسوزى ەل بىرلىگىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋى كەرەك. ول ۇلكەن شەنەۋنىكتەن دە، كىشكەنە شەنەۋنىكتەن دە، تىپتەن ءبارىن قوساقتاپ قويىپ باعالاعاننان دا قىمبات. ونى ەستە ۇستاماعان ءباسپاسوز ءوز ەلىنىڭ ىرگەسىن ءوزى سوگۋگە كومەكتەسىپ وتىرعانىن بايقاماي دا قالادى. سوندىقتان جەكە ادامنىڭ ءمىنىن بۇكىل تايپاعا، رۋعا، ايماققا بايلانىستىرا ايتۋ ادەتى ادەيى قازاقتى جىك-جىككە ءبولۋ ەكەنىن اركىمنىڭ ءىشى سەزەدى.
ءبىز قازىر بۇكىل تىرشىلىگىمىزدى شەكتەن تىس ساياساتتاندىرىپ بارامىز. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن، وزگە بىلە بەرمەيتىن سالاعا جولاماي-اق، ءوزىم ەپتەپ سەزىنەتىن ءتىل ماسەلەسىنە توقتالا كەتەيىن.
ءدال قازىر قازاق ءتىلىن الدەكىمنەن، الدەنەدەن قورعاۋ كەرەك دەگەنگە مەن يلانا بەرمەيمىن. ونى اۋەلى قازاقتىڭ وزىنە ۇيرەتۋ كەرەك، سىيلاتۋ قاجەت. سوندا ونىڭ كوپ ءماسەلەسى ءوز-وزىنەن شەشىلەدى. جاسىراتىن نەسى بار، وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا كوبىمىز ورىسشا كىتاپ شىعارۋعا، ورىسشا ولەڭ وقۋعا، قولىمىزدان كەلسە ماسكەۋدىڭ وزىندە كەزدەسۋ وتكىزۋگە ۇمتىلدىق. ءويتۋ زامان يتەرمەلەگەن ادەت بولاتىن. مۇمكىن بولسا، قازىر دە ءويتۋدىڭ ابەستىگى جوق دەپ بىلەم. بىراق ءوز قازاعىڭ ءسويلەمەي جاتقان ءتىلدى وزگەگە زورلاپ سىيلاتام دەۋ ساياسي اسىعىستىق. ءبىز الدىمەن ءوز قازاعىمىزعا: ء"وز ەلىڭنىڭ ەرتەڭىن جارقىن ەتكىڭ كەلسە، ءوز ءتىلىڭدى ۇيرەن!" دەپ ۇقتىرۋىمىز كەرەك. وكىمەت اشىپ بەرىپ جاتقان مەكتەپكە نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز سىيماي، وكىمەتتەن تاعى مەكتەپ اشۋدى تالاپ ەتىپ جاتۋعا ءتيىسپىز. پاتريوتيزم دەپ، مەنىڭشە، سونى ايتادى.
سونان سوڭ ءوزى دە قازاقشا وقىپ، قازاقشا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەردى، باسقا دا وقۋشى جانە جاي جاستاردى "قازاق ءتىلىن قورعاڭدار!" دەپ ميتينگىگە، اشىق الاڭداعى جيىنعا قايتا-قايتا شاقىرۋدى، وعان بارماعانداردى جازعىرۋدى دوعارۋ كەرەك. ءويتكەنى، ونداي ءتاسىل ەندى تىلگە زيانىن تيگىزىپ، وعان ءاتۇستى قاراتۋعا اينالدى. عالىمدار، ءتىل ۇيرەتەتىن ۇستازدار سول ادەت پەن ساياساتتى ءبۇركەنىپ، قازاق ءتىلىن زەرتتەۋدى، دامىتۋدى، ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋدى جىلى جاۋىپ قوياتىن بولدى. كۇنى كەشە عانا "ەل بىرلىگى دوكتريناسىنا" بولا جاستار مەن ءتىل جاناشىرلارىن بىرگە دۇرلىكتىردىك. "دوكترينا "قازاقستاندىق ۇلت" دەگەندى ەنگىزگەلى جاتىر", دەپ ەلدى الدادىق. شىن مانىندە، ول قۇجاتتا ونداي پيعىل دا، ءسوز دە جوق بولاتىن. جاستار ءبىراق سوعان سەندى، ەردى. دەمەك ولاردا ءالى تىلدىك تە، ساياسي دا بەرىك تۇعىر جوق. ءوز كوزى جەتپەگەنگە دە، ەگەر دۋ-دۋدى بەدەلدى ءبىرەۋ باستاسا ويلانباستان ەرە بەرەدى. ونداي جاستار دا، ونداي جاستاردى ەلىكتىرەتىن بەدەلدىلەر دە ەل بىرلىگى ءۇشىن وتە قاۋىپتى.
ميتينگىمەن، قارسىلىق جيىندارمەن بيلىكتى قورقىتتىق دەپ ماقتانۋ ابەستىك. ولار ونىڭ كەز كەلگەنىنەن قورقۋعا ءتيىس، سەبەبى ولارعا ءوز باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تەك تىنىشتىق كەرەك. سوندىقتان ول ەلدىڭ دۇرلىگۋىنەن قورقۋعا مىندەتتى دە.
قازاق تىلىنە شىن جانى اشيتىن ادام "قازاق تىلىندە اناۋ نەگە سويلەمەيدى، مىناۋ نەگە سويلەمەيدى" دەگەندى العا تارتقانشا، اۋەلى قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى 20 جىل بويىنا ءۇن-ءتۇنسىز زيانىن تيگىزىپ كەلە جاتقان ءتىل زاڭىن بۇزدىرۋعا كۇش بىرىكتىرۋى كەرەك. ال ول قانداي زاڭ؟ ول 1957 جىلى 5 ماۋسىمدا بەكىتىلگەن، كەيىن قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى 1983 جىلدىڭ 25 تامىزىندا "قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى" قابىلداعان قاۋلىسى. ونىڭ 18-بابىندا بىلاي دەلىنگەن: "ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى ساقتالىپ، ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا وزگەرتىلمەي جازىلادى".
قۇداي-اۋ، ءوز الدىنا دەربەس قازاق ءتىلى وزگە ۇلتتىڭ ءسوزىن سول ۇلتتىڭ ورفوگرافياسى بويىنشا وزگەرتپەي جازاتىن بولسا، وندا ونىڭ نەسى قازاق ءتىلى؟ وسىنداي ماسقارالىققا توزە وتىرىپ، قازاق ءتىلىن الدەكىمدەردەن قورعايمىز دەپ قوپاڭداۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى ەمەس پە؟
ءتىلدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ وتىرعان نەگىزگى سەبەپكە قارسى شىقپاي، انشەيىن ماسەلەنىڭ بەتىن عانا قالقۋىمىز قانداي بىلىمدىلىك؟
ءتىلدىڭ بولاشاعى الدەكىمدەردىڭ ءايتەۋىر بىتىپ-شاتىپ سويلەۋىندە عانا ما ەكەن؟ سويلەۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءبىر باسقا دا، ءتىلدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، تەگى مەن نەگىزگى زاڭىن ساقتاۋ ءبىر باسقا ەمەس پە؟
الاشاپقىن ميتينگىلەر، ۇرانداعان جيىندار تىلگە نەگىزگى زيانى ءتيىپ وتىرعان وسى ماسەلەنى ۇنەمى قالقالاپ قالىپ وتىر. سول ەرەجەنىڭ سالدارىنان ەجەلگى ءتۇرىك ءسوزدەرى بولىپ تابىلاتىن "يوعۇرت", "قاپتان", "ىشتان", "جير", ء"ۇتىك", "تاۋار" سەكىلدى ءوز ءسوزدەرىمىزدى دە ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا وزگەرتپەي جازىپ كەلە جاتىرمىز (م.قاشعاريدىڭ ءحى عاسىرداعى "تۇرىك ءسوزدىگىن" قاراڭىز).
بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ءتىل ماسەلەسىن ەشبىر ميتينگ، ەشقانداي الاڭعا شىعۋ تۇبەگەيلى وزگەرتپەيدى، قايتا ونى ساياساتتاندىرىپ، ساپاسىن، عىلىمي نەگىزىن شايقالتادى، وسالداتادى. عىلىمي نەگىزگە ارقا سۇيەمەگەن ءتىل توزادى، بۇزىلادى. ەگەر جوعارىداعى زاڭعا سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ "پويىز", ء"نول", ء"نومىر", ء"ارتىس", "ستانسا", ء"رول" دەپ قازاق ءتىلىنىڭ ءۇندەستىك زاڭىنا (سينگارمونيزم) سۇيەنىپ ءسويلەۋىمىز بەن جازۋىمىز دا قاتە بولادى. سول ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلۋىمىز دا مۇمكىن. مەن جاقىندا سول ءۇشىن جازالاندىم دا.
ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ بۋىن ۇندەستىگىنە سۇيەنسەك، "مينيستر" ءسوزى قازاق ءتىلىنىڭ بۋىن زاڭىنا قايشى: مي-نيستر. ءار بۋىندا ءبىر عانا داۋىستى دىبىس بولۋعا ءتيىس جانە اتاۋ ءسوزدەردىڭ ەشبىر بۋىنىندا ءۇش، ودان دا كوپ داۋىسسىز دىبىس قاتار كەلمەۋى ءتيىس، سوندىقتان بۇل ءسوزدىڭ قازاقشا ءمى-ءنىس-ءتىر بولىپ ايتىلۋى دا، جازىلۋى دا زاڭدى. مەن ءسويتىپ جازىپ كورىپ ەم، مىنىستىرلىكتەن: "ەگەر ءويتىپ جازعانىڭىزدى توقتاتپاساڭىز، كەلەسى جىلى تەندەرگە قاتىستىرمايمىز", دەگەن قاتاڭ ەسكەرتپە الدىم.
ارينە، جوعارىداعى زاڭ بويىنشا ونىكى دۇرىس: ورىس ءسوزىن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا جازۋعا ءتيىسپىز. بۇل جاعىنان كەلىسپەۋ قيىن. بۇل - قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە اتاۋ ءسوز بويىنشا ءوز زاڭى جوق دەگەن ءسوز. مىنە، ماسەلەنىڭ عىلىمي ءارى زاڭدىق نەگىزى قايدا جاتىر. شىنداپ كەلگەندە بۇعان "قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن" قايتا جاساماي وتىرعاندار باستان-اياق كىنالى. ولار قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ وتىرعان بۇل ەرەجەنى وزگەرتۋدىڭ ورنىنا لاتىن ءالىپبيىنە كوشكەنىمىز دۇرىس دەگەن ماسەلەنى كوتەردى. ءتىپتى ورىستار دا لاتىنعا كوشكەلى جاتىر دەپ سوقتى. ال لاتىنعا كوشكەندە، ءتىلىمىز مۇلدەم ماسقاراعا ۇشىرايتىن ەدى. قازىرگە دەيىن قازاقستاندا ءتىلى، ءدىنى بولەك حالىقتار بىرگە تۇرىپ كەلسە، ەندى وعان ءارىپى بولەكتەر قوسىلاتىن ەدى دە، ەل بىرلىگىنە ۇلكەن سىزات ءتۇسكەن بولار ەدى. ويتكەنى، ءبىز لاتىنعا كوشتى ەكەن دەپ، قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرى وعان كوشە سالمايدى عوي. سوندا قازاق مەكتەبىندە وقيتىن قازاق بالالارى لاتىنشا جازىپ، ورىس مەكتەبىندە وقيتىن قازاق بالالارى كيريل ارىپىمەن جازىپ، جوق جەردەن قازاق جاستارىنىڭ ءوزىن جىك-جىك ەتكەن بولار ەدىك. ولاردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋى تىپتەن قيىنداي تۇسكەن بولار ەدى.
جوعارىدا اتالعان زاڭنىڭ ەندى 19-بابىنا قاراساڭىز: "اراب، پارسى ءتىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر وزگەرىپ، سول قالىپتاسقان كۇيىندە جازىلادى" - دەپ كورسەتىلگەن.
كورىپ وتىرسىز عوي: ورىس ءسوزى وزگەرمەي جازىلادى دا، وزگە ەلدىڭ ءسوزى وزگەرە بەرەدى. ءبىر زاڭدا ەكى ءتۇرلى پرينتسيپ. ءجانە ورىس ءتىلىنە وزگە ەلدىڭ ءتىلىن تەڭگەرمەۋ ءپرينتسيپى.
وسى ەكى باپتىڭ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جيىرما جىل بويى وزگەرتىلمەي كەلۋى قازاق تىلىنە شىن مانىندە جانى اشيتىن بىردە-ءبىر عالىمنىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەمەي مە؟ وسىلاي ەكەنىن بىلە-سەزە تۇرىپ، ءوزىمىز ورىس ورفوگرافياسىمەن جازۋدى تالاپ ەتە تۇرىپ، نەمەنەسىنە ءتىل-ءتىل دەپ وزگەلەرگە ەدىرەڭدەي بەرەمىز؟
بۇل زاڭدى "شەت تىلدەن ەنگەن اتاۋ ءسوزدىڭ ءبارى دە قازاق ءتىلىنىڭ ءوز زاڭىنا، ياعني ءۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرىلىپ جازىلادى" دەپ وزگەرتپەيىنشە، ءسويتىپ ءتىلىمىزدىڭ عىلىمي نەگىزىن جاساپ المايىنشا، ءتىلدى قورعايمىز دەپ ميتينگىگە شىعۋىمىز، جاستاردى الاڭعا جىبەرمەدى دەپ، وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارىمەن ارازداسۋىمىز، جازۋشىلار ميتينگىگە كەلمەدى دەپ، ءوزدى-ءوزىمىز وكپەلەسۋىمىز - تەكتەن-تەككە ەل بىرلىگىن شايقالتاتىن، تەك باس ارازدىعىمىزدى قوزدىراتىن ءارى قاۋىپتى، ءارى ماسەلەنى ءدال كوتەرە بىلمەگەن ارەكەتتەر. قازاقتىڭ ءوزىن ءبىر-بىرىنەن الىستاتاتىن مۇنداي ارەكەتتەرگە بارۋ - ول دا الاۋىزدىقتى اسقىندىرۋ.
بايسالدى، بايىپتى، ساليقالى بولۋدى باسشىلىققا الىپ، ەلدىڭ، ءتىلدىڭ ءىرگەسىن شىن ءمانىندە نىعايتاتىن جاعدايلاردىڭ ءتوڭىرەگىندە بىرلەسىپ قىزمەت جاساۋدىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتتى ادىستەرىن مەڭگەرەتىن كەزىمىز دە بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى تىرەگى - بىلىمدىلىك پەن ءمادەنيەتتىلىك. ەلىمىز ءوسىپ، وركەندەپ جاتقاندا، ءبىز دە ءوسىپ، وركەنيەتكە جەتىپ جاتقانىمىز ءجون عوي. باسىمىزعا باق بوپ قونعان تاۋەلسىزدىكتى تۇس-تۇستان تۋلاقشا تارتقىلاماي، ونىڭ قازانىنا ءبىر ءتۇيىر ءدان بولسا دا شامامىز كەلگەنىنشە قوسا بەرگەنىمىز قاجەت ەمەس پە؟
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءتوڭىرەگىندە دە ءۇيىپ-توگىپ سوگەتىن سوزدەر ايتىلىپ ءجۇر. "ەش ەلدە جوق، كونستيتۋتسيامىزدا جوق" دەگەندى العا تارتىپ، ول ۇيىمدى الدەبىر قۇبىجىقتاي كورسەتۋگە تىرىسىپ جانە سولاي سويلەۋدى ەل قامىن جەگەن باتىرلىققا بالاۋ - ول دا ساياساتقا تەرەڭ بويلاماۋ.
ەش ەلدە جوق بولسا، بولماي-اق قويسىن. قازاقستاننىڭ جاعدايى الەمنىڭ ەشبىر ەلىنە ۇقسامايدى، سوندىقتان ۇلتتار اراسىنداعى ءتۇسىنىستىكتى باسشىلىققا الاتىن بۇل ۇيىم وتە يگىلىكتى ىستەردى اتقارىپ وتىر. ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان ەتنوستار سول ۇيىم ارقىلى ءوز مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن دامىتىپ، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تىلىنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراۋدى ۇنەمى باستى ماقسات ەتىپ كەلەدى. قازاقستانداعى حالىقتاردىڭ ءوزارا تاتۋ تۇرۋىنا بۇل ۇيىم ۇلكەن ىقپال ەتۋدە. ء"سوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟" دەمەي مە قازاق، ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن ساقتاپ، ءار ەتنوس ءوز ءماسەلەسىن وسى ۇيىم ارقىلى ىڭ-دىڭسىز شەشىپ جاتسا، وعان قارسى بولۋ قاي ساسقانىمىز؟
تەكتىلىك، ادەپتىلىك، شەكتەن اسپاۋ، ەلدىڭ قاسيەتتى رامىزدەرىن سىيلاۋ، ولارعا ءتىل تيگىزبەۋ سەكىلدى ەجەلدەن ۇلتىمىزعا ءتان ىزگى ءداستۇردى دە اياق استى ەتىپ، جاڭا انۇرانىمىزعا سىن ايتقان پىكىردى دە وقىدىق. باسقالار انۇرانىمىزعا، تۋىمىزعا، ەلتاڭبامىزعا ءتىل تيگىزىپ جاتسا، وعان اشىنا قارسى شىعىپ، سونىڭ قولىندا ءولۋدىڭ ورنىنا ءوزىمىز ءويتىپ سوكەت قىلىق كورسەتكەنىمىز ەلدىك مۇددە دەگەندى ءالى قانىمىزعا سىڭىرە الماي ءجۇرگەنىمىزدەن دەپ بىلەم. ەلدىك ءرامىزدەرىمىزدى سىنايىق، اتا-بابامىزعا عايبات ايتايىق، سوندا ءبىز قاسيەت تۇتاتىن نە قالادى؟
الدەكىمدەردىڭ اتا تەگىنە ءتىل تيگىزۋ، كەكەتۋ، مۇقاتۋ، تاريحي نەگىزگە سۇيەنبەستەن سەگىز سەرىنى، قاراساي مەن جامبىلدى، ساكەن مەن ءسابيتتى، قازىبەك بەكتى، تاعى باسقالاردى، ءتىپتى ابايدى دا ءبىر جاعىنان قارالاپ سويلەۋ، ەكىنشى جاعىنان كەشە عانا گولوششەكيننىڭ قاسىندا وتىرىپ ەلىمىزدى اشتىقتان قىرۋعا قاتىسقان ادامداردى "حالىق جاۋى" دەگەن اتپەن اتىلىپ كەتكەنىنە عانا بولا "قازاقتىڭ ارداقتىلارى" دەپ اتاپ، ولارعا كوشە اتىن، تاعى باسقا دا ءىلتيپات جاساۋدى سۇراۋ - بۇل دا ارىدەن ويلانبايتىنداردىڭ ارەكەتى. گولوششەكين دە 1941-جىلى حالىق جاۋى رەتىندە اتىلىپ كەتكەن، ونى دا جازىقسىز قۇربان بولىپ كەتتى دەپ اقتايمىز با سوندا؟
ايتۋدىڭ، سىناۋدىڭ، ايىپتاۋدىڭ - ءبارىنىڭ قازاقى ادەبى مەن ءجونى بار. قازاق ءجونىن تاۋىپ، ادەبىن ساقتاپ، ءولىنى دە ايىپتايدى. ايتا بىلسەڭ، بارىنە تىيىم جوق، تەك ءبارىنىڭ قازاقى ءجون-جوسىعى بار.
وسى جاعدايلاردى ويلاپ قاراسام، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم ورتاسىندا قازاقتىق مىنەز-قۇلىقتان گورى قازاقستاندىق مىنەز-قۇلىق باسىم ەكەنىن اڭعارام. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلت قامىن ويلاماي سويلەۋ ادەتى ءالى بىزدەن ارىلعان جوق. ۇلت ماقساتى كوبىنە-كوپ اياعىمىزدىڭ استىندا جاتادى دا، سوندىقتان ونى ءبىز كورمەيمىز. ۇلتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ سويلەيمىز. ال ۇلت ۇنەمى توبەمىزدە تۇرۋ كەرەك. ۇلت ءۇشىن ولمەي-اق قويايىق، بالا-شاعامىزدى قۇرباندىققا شالماي-اق قويايىق، بىراق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى ەندى-ەندى جيناپ جاتقاندا، اقىلىمىز بەن اتاعىمىزدى شاتاق شىعارۋ مەن اتاق شىعارۋعا جۇمساماي، "ساقتا قازاق ءبىرلىگىن!" دەگەن بۇقار بابامىزدىڭ تىلەگىنە جۇمساعانىمىز ءجون دەپ ويلايمىن.
«ەگەمەن قازاقستان»
