سوزگە قاتىستى ءسوز كوپ. قازەكەمنىڭ: «ءبىر اۋىز ءسوز ادامدى قۋانتادى دا، جىلاتادى دا; ...ءسوز سۇيەكتەن وتەدى; جۇيەلى ءسوز جۇگىندىرەدى; ادام تىلىنە اسپانداعى بۇلت اينالادى...» دەگەنىن تىزبەلەي بەرسەك، ءبىراز جەرگە بارامىز. ماعىنالى از ءسوزدىڭ التىن ەكەنىن دە، ءمانسىز كوپ ءسوزدىڭ كوبىك ەكەنىن دە قازەكەم ايتقان. ال سول «كوبىكتىڭ» بىزدەگى بۇگىنگى ءبىر يەسى – بيلىكتىڭ باۋىرىنداعى اقپارات قۇرالدارى: گازەت-جۋرنالى ما، راديو-تەلەديدارى ما – كەزكەلگەنى  «ورازاسىن»: «ەلباسىمىز نۇرەكەڭ اتاپ كورسەتكەندەي... ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءتۇسىندىرىپ بەرگەندەي... ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ايقىن ايتقانداي... ەلباسىمىز ەسكەرتكەندەي... ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان ەلباسى تالداپ بەرگەندەي...» دەۋمەن اشادى. شارتتاسىپ العانداي.

پىكىرلەرىنىڭ، ماقالالارىنىڭ تاقىرىپتارى ءتۇرلى-ءتۇرلى، كولەمدەرى 40 جول  مەن  500 جول اراسى،  اۆتورلارى كەڭسەنىڭ كىشى قىزمەتكەرى، نەمەسە اكادەميك، حالىق جازۋشىسى بولسا دا، مازمۇنى بىرەۋ، ارى قاراي وقىماي-اق اڭعاراسىڭ: پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ مىرزانى ءتىلى جەتكەنىنشە ماداقتاۋ. سوزدەرى: دانا، دانىشپان، كەمەڭگەر، كورەگەن، اۋليە، عاسىر عۇلاماسى، الەم مويىنداعان ساياساتكەر... الەمدىك ەكونوميكادا قازاقستاندىق دامۋ جولىن سالدى... الەمدى تاڭقالدىرعان استانانىڭ باس ارحيتەكتورى... الەمدەگى ەڭ باي ەلۋ ەلدىڭ اراسىن جارىپ  وتىپ، الەمدەگى ەڭ باي وتىز ەلدىڭ اراسىنان دا سۋىرىلىپ العا شىققانىمىز، الەمدەگى ەڭ باي ون ەلدىڭ توبىنا قوسىلۋعا جاقىنداپ قالعانىمىز – نۇرەكەڭنىڭ ارقاسى...

اي-حوي، ءسوز، سەندە جازىق جوق. ەگەر مىناۋ ماداق مايدانىنداعىلاردىڭ بىرەۋى الداعى اپتادا: «نۇرەكەڭنىڭ ارقاسىندا قازاقستان الەمدەگى ەڭ باي ءۇش ەلدىڭ ءبىرى بولدى!» دەي قالسا، ونىڭ دا قۇرالى سەن بولاسىڭ، شاراڭ جوق. ءبىز سەنى سەمسەر دە، ساباۋ دا ەتىپ ءجۇرمىز. اسىرەسە: پرەزيدەنتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جايىنداعى ماقالا-جوباسى، ەكسپو-2017 جانە ۇكىمەتتىڭ استانا اۋەجايىنا پرەزيدەنتتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى پرەمەر-مينيستر ق.ساعىنتاەۆ قول قويعان قاۋلىسى. ياعني بۇگىنگى ساياسي ۇشتاعان تۋرالى ماداقسوزدىڭ بۋى التاي – الاتاۋ اراسىن لىقا تولتىردى، قاشان سەيىلەرى بەلگىسىز. بىراق، الدا-جالدا سەيىلە باستاسا، استانادا تالقىلاۋعا تاعى دا ءبىر حالىقارالىق ماسەلە تابىلار. بيىلعى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا «الەمدىك  قالا، وزىق يدەيالار ورداسى»، «الەمگە نۇرىن شاشقان»، «پاراسات قالاسى»، «سۇلۋلىقپەن ۇندەسكەن»، «التىن بايراقتى»، «ەرتەگى الەمى»، «الاشتىڭ التىن قازىعى»، «جەرۇيىعى»... – استانادا» وتكىزىلگەن  فورۋم، كەڭەس، سيمپوزيۋم، ءماسليحات، كونفەرەنتسيا، سۇحبات، قۇرىلتاي، نوبەل سىيلىعى يەگەرلەرىنىڭ تاعى دا باسقوسۋى..، باسقالاردى بىلمەيمىن، ايتەۋىر، مەن سولاردىڭ سانىنان جاڭىلىپ قالدىم.

بۇل پىكىرىمدى تەرىسكە جورىپ، مەنى:  «ماڭگىلىك ەلىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ جەتىستىگىن، ەلباسىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىن بىلمەيدى» دەپ «اكت جاساپ، ءمور باسقىسى» كەلەتىندەر  تابىلار. ەرىكتەرى.

ەلىمىزدى مەن دە سۇيەمىن، تەك «ماڭگىلىك» دەگەن تىركەسىن ايتا المايمىن، سەبەبى قۇران كارىمدە جاراتۋشىمىزدىڭ عانا ماڭگىلىك ەكەنى، ودان باسقا ماڭگى ەشتەڭە جوقتىعى ايتىلعان. قازاقستان مەن قازاقتىڭ دا جاساي بەرەرى انىق،   سول ءۇشىن جاراتىلعان، الايدا ماقتانعاننىڭ دا، ماقتاعاننىڭ دا رەتى  بار، كيەلى كىتاپتاعى تۇيىنمەن تاجىكەلەسپەگەن ءجون بولار.

ماقتاعان دەمەكشى، ن.نازارباەۆتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جايىنداعى ماقالاسىنا ءنوپىر پىكىردىڭ ءبىرى ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. «سانامىزدى وياتقان جوبا» دەپتى. اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىن اتاۋدى وبالسىنسام دا، قازاق ساناسىنىڭ عاسىرلاپ ويانباعانىن، مىناۋ جوبا عانا وياتقانىن قالايشا بىلگەنىنە تاڭدانۋدامىن.

حالقىمىزدىڭ قۋانىشىنا، وكىنىشىنە مەن دە ورتاقپىن. ويدا-قىردا جۇرسەم دە،  ونىڭ تىرلىگىنەن كوز جازعان ەمەسپىن. ىركەس-تىركەس وتكىزىلىپ جاتقان «حالىقارالىق» جيىن-تويعا ونىڭ قانشاما قارجى جۇمسالىپ كەتكەنىن ەستىگەندە مەنىڭ دە قۇلاعىم كۇڭگىرلەيدى. ال كورگەندە... جاقىندا عانا اتاجۇرتىم شىعىس قازاقستاننىڭ ۇلان اۋدانىنداعى اسۋبۇلاق اۋىلىندا تاعى بولىپ كەلدىم. اسا باعالى كەنى، ونىڭ ىشىندە ۋرانى بار اسۋبۇلاقتىڭ بايلىعى تاسىپ، حالقىنىڭ سانى 10 مىڭنان اسىپ، 1985-جىلى قالا دەڭگەيلى پوسەلوك (پوسەلوك گورودسكوگو تيپا) اتانىپ، 1992-جىلى زاڭدى تۇردە قالاعا اينالۋعا ءتيىستى قۇجاتتارى رەتتەلگەن-ءدى.  ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، جىلدان جىلعا جۇتاڭدانىپ، بۇگىندە – 1,5 مىڭ عانا تۇرعىنى بار شاعىن مەكەن. وركەندى ونەركاسىبىنەن  «بەلگى» بولىپ  5-6 قابات ۇيلەردىڭ اڭعال-ساڭعال قاڭقالارى تۇر. كەن ورىندارى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جالىنا جارماسا جەتكەن «رەفورماشىل» قالتالىلاردىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە، ۇشىنشىسىنە... ساتىلىپ، تاقىر-تازالانىپ، شاحتالار ۇڭىرەيىپ يەن قالدى. جاستار جۇمىس ىزدەۋمەن الىس-جاقىنداعى قالالاردى جاعالاپ كەتتى. قاربالاس-قارقىندى اسۋبۇلاق  زەينەتكەرلەردىڭ بۇيىعى اۋىلىنا اينالدى.

اۋىل دەيمىز. سوڭعى ون شاقتى جىلدا اۋىلدى قالپىنا كەلتىرۋ دەگەن ءۇمىتتى سوزبەن رەسپۋبليكامىزدىڭ پارلامەنتى قابىلداعان، پرەزيدەنتى   بەكىتكەن، ەگەر جاڭىلىسپاسام، ءۇش قاۋلى بولىپ، مەملەكەت بيۋدجەتىنەن جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە قارجى ءبولىندى. اۋىل-سەلو جۇرتشىلىعى كۋا بولىپ وتىرعانىنداي، ولارعا سول قىرۋار قارجىنىڭ شيرەگى دە جەتكەن جوق.  قايدا، قالاي عايىپ بولعانى اۋىلدارعا بەلگىسىز. پارلامەنت تە ءوزى كۇندە قابىلداپ جاتاتىن ونداعان قاۋلىنىڭ اراسىنداعى سول ۇشەۋىنىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ نەمەن تىنعانىنان حابارسىز. ونىڭ «تاريحي مىندەتى» - قاۋلى قابىلداي بەرۋ. قاۋلىلارىنىڭ قايدا كەتەتىنىن ىزدەر دەپۋتاتتىق تەكسەرۋ كوميتەتى جوق پارلامەنتتەن ەلگە، حالىققا نە قايىر؟ حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ونداي كوميتەت قۇرۋعا قۇقى بولماسا، نەسىنە پارلامەنت؟

ايىنا كەشە 400 مىڭ، قازىردە 600 مىڭ تەڭگە  جالاقى الۋشى جۇزدەگەن دەپۋتاتتىڭ، نەمەسە اناۋ حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ قابىرعاسى جابىق سونشاما  مۇشەسىنىڭ قايسىسى، مىسالى، اۋىزسۋعا جارىماي وتىرعان 400 شامالى اۋىلدىڭ تاۋقىمەتىن ايتتى ما؟ جوق! ءبارى دە قالادا تۋىپ-وسكەندەي، اۋىلدىڭ نە ەكەنىن ەستىپ كورمەگەندەي، قازاقتىڭ ازىق-تۇلىك قويماسى عانا ەمەس، رۋحاني بەسىگى بولعان اۋىلدى جاڭعىرتپايىنشا ەلدىڭ، قازاقتىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ  رۋحاني جاڭعىرۋى  ەكىتالاي ەكەنىن  ەسكەرمەدى. ايتپاقشى، ەلباسىلارىن نەعۇرلىم بەلسەنە دە بەتالدى ماداقتايتىنداردىڭ تەڭ جارتىسى – پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن اسسامبلەيا مۇشەلەرى، - نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى سول بولعانداي-اق!

اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ دەگەندە جانە ءبىر ايتارىم: يەلىگىندە  باياعى باقۋاتتى ۇجىمشار، كەڭشار جوق، ماۋسىمدىق جۇمىستار الدىندا جەكە قوجالىقتاردان جانار-جاعار مايدى قالايدا ارزانعا ساتىپ الۋعا تىرىساتىن قاۋقارسىز اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى، باياعى اتاقتى زاۋىت-فابريگى جوق ءورىسسىز ونەركاسىپ-قۇرىلىس مينيسترلىگى شۇپىرلەگەن شتاتتارىن، حان سارايى ىسپەتتى عيماراتتارىن قاشانعى قورىپ وتىرا بەرەدى؟ سونداي تىرلىكتەگى باسقا مينيسترلىكتەر شە؟ مەنىڭشە، سولاردىڭ ءبارىن ەكى ەسە ىقشامداپ، ۇكىمەتتىڭ قۇزىرىنداعى باس باسقارما ەتسە، جىلدا اناۋسى ونداعان، مىناۋسى جۇزدەگەن ميلليون تەڭگەنى يگەرمەي، ەل بيۋدجەتىنىڭ ءبۇيىرىن تەسە بەرمەس ەدى (قازاقتىڭ «باسقارما» ءسوزىن شەتەلدىكتەر ءۇشىن «دەپارتامەنت» دەپ وزگەرتكەنىمىز دە  «عاجاپ» بولدى).

حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ەكى سالاسى وسىنداي جالاڭ جاعدايعا دۋشار ەتىلگەنىن ىشتەي مويىنداۋشى بيلىك ولاردى دامىتۋعا دەپ جىلدا شەت ەلدەردەن ميللياردتاعان دوللار قارىز السا دا، اۋعان اربا سول قالپىندا. ءسوز جۇزىندە عانا تۇزەلدى. ءيا، ءسوز، ءسوز... «جان-جاقتى وركەندەۋدە قازاقستان الەمنىڭ قاي ەلىمەن بولسىن باسەكەلەسە الادى!.. شەت ەلدەردە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋ كودىن ىزدەيتىن ينستيتۋتتار قۇرىلىپ جاتىر!..» دەپ  جەلىگە جەلپىنۋىمىزدە قاپى جوق، ال ەل تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 26 جىلدا حالىق الدىنداعى تاماعىنىڭ، ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ارزانداعانىن كورگەن ەمەس. كورىپ كەلە جاتقانى – قىمباتشىلىق. تىرشىلىگىنە قاجەتتىڭ ءبارى ۇزدىكسىز قىمباتتاۋدا. باسقاسىن ايتپاعاندا، 1994-جىلى بولكەسى  2-3 تەڭگە بولعان ناننىڭ باعاسى بۇگىندە 60 تەڭگەدەن 270  تەڭگەگە دەيىن.

بيلىك جىلارا: «ايلىق جالاقىعا پالەن پايىز قوسۋعا، زەينەتاقىعا تۇگلەن پايىز قوسۋعا قاۋلى قابىلداعانىن» ءسۇيىنشى سۇراي حابارلايدى، ال دۇكەن مەن بازار، كوممۋنالدىق قىزمەت ورىندارى ول قوسىمشانى ارتىعىمەن قاقشىپ الادى، ولارعا – ءپاتۋاسىز پايداكۇنەمدەرگە: «ونىڭ نە؟» دەي الار ەشكىم جوق. ەلەكتر مەن بايلانىستىڭ، سۋىق سۋ مەن ىستىق سۋدىڭ، جىلۋدىڭ قوجايىندارى باعانى قاشان، قالاي ءوسىرۋدى وزدەرى بىلەدى. جەكەمەنشىك پاتەرلەر كووپەراتيۆىمەن سويلەسپەيدى دە. سول قيتۇرقىلىقتارىن ءوزىم ءۇشىن ەمەس، كوپشىلىك ءۇشىن كومپانيا باسشىلارىنا، الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىنە سان رەت جازعانىمنان ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، بيىلعى مامىر ايىنىڭ 11-ءى كۇنى رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە ەڭبەك ءمينيسترى ت.دۇيسەنوۆاعا كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋشىلەردىڭ «كونتسەرتتەرى» تۋرالى حات جىبەرىپ  ەدىم، ازىرگە حابار-وشار جوق، بولا دا قويماس. بۇل مينيسترلىكتىڭ دە اتى    كۇمپي، ءىسى سىمپي شىعار. سولاي بولماسا، حالىقتىڭ تەجەۋسىز قىمباتشىلىق تاۋقىمەتىن تارتۋىنا كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋشىلەردىڭ «زور»  ۇلەس  قوسۋى  تۋرالى جەر-جەردەن ءتۇسىپ جاتقانى ءسوزسىز  شاعىمداردى ءبىر ۋاق تەكسەرتىپ، بىلىقتىڭ بەتىن اشىپ،  وزىنىڭ اتىنا جۇمىسى ساي  ەكەنىن كورسەتەر ەدى  عوي؟!

حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ اياسىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىمىز جايىنداعى «جىر» دا ۇزاق. بۇل سالادا «قارجى ۇنەمدەۋ قامىمەن» دارىگەرلەردى شارۋاشىلىق ەسەپكە تەلىپ، ەڭبەگىن زايا ەتۋ، ءبىر ەمحانانى ەكىنشىگە قوسۋ، اۋرۋحانانى جابۋ دەگەنىڭ باتىڭكە اۋىستىرعاننان وڭاي. ەڭ سوراقىسى 2006-جىلى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ پەدياتريا فاكۋلتەتى جاۋىپ تاستالىپ، بالالاردى ەمدەۋدىڭ قيامەت-قايىمعا اينالعانى بولدى. ارينە، جاس ۇرپاعىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا قامقورلىقتى اياقاستى ەتكەن كورسوقىرلىققا قارسىلىق باستالدى. كۇرەس تۋىن ات-اتاعى قازاقستانعا عانا ەمەس، كۇنى كەشە كسرو-عا دا ءمالىم بولعان اتاقتى حيرۋرگ، اكادەميك، مەنىڭ ۇعىمىمشا –  بالالاردىڭ باس قامقورشىسى دا، ەمشىسى دە  كامال ورمانتاەۆ كوتەردى. كەساپاتپەن كۇرەس ون جىلعا سوزىلىپ، اقىرىندا كامەكەڭنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالىپ، اتالعان فاكۋلتەت بيىل قايتادان اشىلاتىن بولدى! وزىنەن ءسوزى «كۇشتىلەردىڭ»  بىرەۋى كەيىنگە قالدىرتىپ جۇرمەسە.

بۇرىنىراقتا جازعان ءبىر ءسوزىمدى قايتالايىن. حح-عاسىردا قالىپتاسقان حالىقارالىق قاعيدا بويىنشا، مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندە حالىقتىق مەملەكەت بولۋىنا قاجەت ەكى سيپات بار: سىرتقى جانە ىشكى سيپات. سىرتقىسى – مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاشان، قايدا بولسىن وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەۋى. ىشكىسى – حالىققا ءبىلىم بەرۋى مەن حالىقتى ەمدەۋى تەگىن بولۋى. العاشقىسى – ۇلتتىق  نامىستى ارداقتاپ ساقتاۋ، سوڭعىسى – مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۋاتتى ەكەنىن تانىتۋ دەسەك، ءبىزدىڭ وكىمەت پەن ۇكىمەتتىڭ  دىزگىن-شىلبىرىن يەلەنگەندەر، ونىڭ: «بۇگىندە بۇكىل الەم قازاقستانعا قىزىعا قاراۋدا» دەگىش جالباقايلارى تاۋەلسىز ەلىمىزدە بۇل سيپاتتاردىڭ نىشانى جوقتىعىن، ياعني مەملەكەتىمىزدىڭ نەندەي ەكەنىن ويلاماي، قىزدىرمالى قىزىل ءسوزدىڭ كورىگىن كۇرپىلدەتىپ ءجۇر.

(جالعاسى بار)

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz