قازاقستان ۇكىمەتىنە قاراستى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى قىتاي دامۋ بانكىمەن 3 ملرد دوللارلىق نەسيە الۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەر باستاماق. قور باسقارما توراعاسى ومىرزاق شوكەەۆتىڭ مالىمەتىنشە نەسيە وتە تومەنگى پايىزبەن بەرىلمەك. الەمدە ەشبىر ەلگە ەسەسىن جەبەرمەيتىن قىتاي ۇكىمەتى قازاق ەلىنە قاباعى جىلىپ، ارزان نەسيە تۇرىندەگى قارجى قۇيۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

قازاقستان قىتاي ءۇشىن، تمد كەڭىستىگىندەگى رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ماڭىزدى مەملەكەت بولىپ تابىلادى. ەكى تاراپ ارا سىنداعى ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى جىلدان-جىلعا قارقىن الۋىمەن ەرەكشەلەنۋدە. 2013 جىلى قىتاي ەلىنىڭ بيلىك باسىنا كەلگەن سي تسزينپين سىرتقى ساياساتتاعى باعىتتى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاراي بۇردى. ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىنعا قازاقستان شىقتى.ەكى مەملەكەتتىڭ بىرلەسكەن ۇكىمەتى مەن كəسىپكەرلەرىنىڭ كۇش سالۋى مەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جوعارعى كورسەتكىشتەردى قۇراپ كەلەدى.

ەكونوميكالىق دامۋدا قازاقستان ءۇشىن قارجى، ونەركəسىپ سالاسىنىڭ جəنە مۇناي-گاز سەكتورلارىنىڭ العا قادامدار باسۋىندا قىتايدان ينۆەستيتسيا تارتۋ نەگىزگى ءرول اتقارۋدا. قىتاي قازاقستاننىڭ كوپتەگەن باستامالارىنا ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىرىپ، ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سەكتورلارىنا تومەنگى پايىزبەن نەسيە بەرىپ كەلەدى.

سىرت كوزگە مۇنداي قارىم-قاتىناس قازاق ەلىنە ەشبىر زيانسىز، كەرىسىنشە پايدالى بولىپ كورىنەرى ءسوزسىز. الايدا مəسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك بۇل جەردە قىتاي ەلىنىڭ «جۇمساق كۇش» دەپ اتالاتىن سىرتقى ساياساتى ارقىلى ەلىمىزدى ەكونوميكالىق «يگەرۋىنىڭ» قارقىن الۋىن بايقاۋعا بولادى. قىتاي ەلى ءنىڭ باسشىسى سي تسزينپين «ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى بəسەڭدەپ قالعان قىتاي ەلى ءۇشىن سىرتقى ساياساتتا ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتەردى قالت جىبەرمەي ءتيىمدى پايدالانۋ وتە ماڭىزدى»، – دەگەن بولاتىن. نəتيجەسىندە كوپ ۋاقىت وتپەي قىتاي ەلىنىڭ «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» اتتى جوباسى دۇنيەگە كەلدى.

قىتايلىقتاردىڭ جىبەك جولى تۋرالى باستاماسى – كولىكتىك-ترانزيتتىك جوبا بولىپ كەلەدى. بۇل ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ دامۋىنىڭ كەشەندى جوسپارى، ونىڭ ىشىنە ءبىزدىڭ ەل دە كىرەدى. اتالمىش جوبا ينفراقۇرىلىم، ونەركəسىپ، ساۋدا جəنە قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا كوپ قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ، قولداۋعا يە بولدى. قىتايدىڭ بۇل جوبادان كورەر پايداسى باتىس ايماقتارىن دامىتىپ، سونىمەن قاتار ەۋرازيانىڭ ورتالىعىنا ساۋدا جولىن اشۋ. ودان قالدى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتا وتىرىپ ارزان شيكىزات كوزدەرىنە قول جەتكىزۋ. مىنە بۇگىنگى قىتايلىقتاردىڭ وسى ءۇش باعىت بويىنشا ورتا ازيا ەلدەرىنە دەندەپ كىرۋى قارقىندى جۇرگىزىلىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە مۇناي مەن قازبا بايلىقتار قورى مول قازاقستانعا سوڭعى جىلدارى ىقپالى كۇشەيگەنى ءمəلىم. ەندى قىتايلىقتاردىڭ قازاقستانمەن قارىم-قاتىناسىنداعى نەگىزگى ءۇش ستراتەگيالىق باعىتىنا كەڭىرەك توقتالساق.

ءبىرىنشى باعىت، قازاقستاننىڭ شيكىزات وندىرىسىندەگى قىتاي ۇلەسىن ارتتىرۋ. Əلەمدىك مۇناي ءوندىرۋشى الپاۋىت British Petroleum كومپانياسىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا 2035 جىلى قىتاي ەڭ ءىرى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋشى ەلگە اينالماق. سوعان سəيكەس قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تابيعي شيكىزات كوزدەرىنە دەگەن سۇرانىسى جىلدان-جىلعا ارتا بەرمەك. قىتاي ەلىنىڭ نەگىزگى شيكىزات تاسىمالدايتىن افريكا جəنە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى ساياسي تۇراقسىزدىق پەن تىنىق مۇحيتىن باقىلاۋدا ۇستايتىن اقش ەلىنىڭ قىرىن كوزقاراسى قىتايلىقتاردىڭ بالاما شيكىزات كوزدەرىن ىزدەۋىنە تۇرتكى بولدى. وسى ماقساتتى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قىتايلىقتار ورتا ازياعا ونىڭ ىشىندە مۇناي مەن باسقا دا تابيعي بايلىقتارعا باي قازاقستانعا ىقپالىن كۇشەيتۋدە. سوڭعى ون جىلدا قىتاي ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سەكتورىنداعى ۇلەسىن ەسەلەپ ارتتىردى. مىسالىعا، قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءىرى جوبا قاشاعان كەنىشىندەگى امەريكالىق ConocoPhillips كومپانياسىنىڭ ساتىلىمعا شىعارىلعان ۇلەسىن قىتايلىقتار ساتىپ الىپ، قاشاعان جوبا سىنداعى ۇلەسى 8,33 پايىزعا جەتتى. قىتايدىڭ (CNPC, Sinopec Engineering, CITIC Group) سەكىلدى مۇناي ءوندىرۋشى كورپوراتسيالارى ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بىرنەشە ەكونوميكالىق اكتيۆتەرىنە، ودان قالدى 20-دان استام مۇناي-گاز سالاسىنداعى كومپانيالارعا يەلىك ەتىپ وتىر. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە قىتايلىق كومپانيالاردىڭ ەلىمىزدىڭ مۇناي وندىرىسىندەگى ۇلەسى 20-25 پايىزدان اسادى. بۇل كورسەتكىش الداعى ۋاقىتتاردا جوعارىلاۋى بەك مۇمكىن. سەبەبى، 2016 جىلى قازاقستان جəنە قىتاي اراسىنداعى اتاسۋ – الاشانكوۋ قۇبىرىنان جىلىنا 20 ملن توننا مۇناي تاسىمالداۋ كەلىسىم-شارتى جاسالعان.

ەكىنشى باعىت، قىتايلىق كəسىپورىن داردى ساياسي قولداۋ. وسى باعىت ارقىلى دامۋ قار قىنى جوعارى شىعىس ايماقتان اناعۇرلىم ارتتا قالعان، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى تومەن باتىس ولكە سىنە جاڭا لەپ بەرۋ. وسىعان سəيكەس قىتاي دىڭ باتىس ولكەسىندە ءوندىرىس ورىندارىن سالۋ جəنە تاۋارلارىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ەكسپورتتاۋ. بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا «قورعاس» حالىقارالىق ساۋدا ورتالىعىن اشۋ مەن قىتايلىق 51 زاۋىتتى ەلىمىزگە كوشىرۋ əۋ باستان كوزدەلگەن. سوڭعى ۋاقىتتا قىتايلىقتار كəسىپورىندارىن سىرتقا تا سىپ əلەك. مۇنىڭ باستى سەبەبى، ارزان جۇمىس كۇشى مەن وندىرىلەتىن تاۋاردىڭ جەرگىلىكتى نارىقتاعى بəسەكەلەستىگىن ارتتىرۋ. مىسالىعا، افريكا ەلدەرىنە جاپپاي كوشىرىلگەن قىتاي كəسىپورىندارى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىڭ كəسىپكەرلىك سالا سىن تۇنشىقتىرىپ، سالا تولىق تاي قىتاي كəسىپكەرلەرىنىڭ قو لىنا ءوتىپ كەلەدى. بۇل ءسوزى مىزگە دəلەل قازاقستان-قىتاي ساۋدا اي نالىمى 2017 جىلدىڭ ءبىرىن ءشى توقسانىندا وتكەن جىل مەن سالىستىرعاندا 29 پايىز عا ءوس كەن. مۇنىڭ ىشىندە قازاق ستان دىق ەكسپورت 13 پايىزعا وسسە، يمپورت 26 پايىزعا ارتىپ وتىر. Əدەتتەگىدەي قازاقستاننان قىتايعا شيكىزات پەن ءتۇستى مەتالدار ەكسپورت تالسا، قىتايدان ەلىمىزگە شارۋاشىلىقتا تۇتىنىلاتىن تاۋاردان باستاپ، كومپيۋتەر، تە لەفون اپاراتتارى مەن ماشينا قۇرىلعىلارى جəنە ت.ب. الىپ كەلىنگەن.

وسىلايشا قىتايلىقتار شەتەلدىك كəسىپورىندارىن بارىنشا كوبەيتۋگە تىرىسۋدا. مىسالىعا، 2016 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاندا 600-دەن استام قىتايلىق كəسىپورىندار تىركەلگەن، 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا 35 پايىزعا وسكەن. بۇل از بولعانداي قۇنى 28 ميلليارد دوللار بولاتىن 51 زاۋىت ەلىمىزگە كوشىرىلەتىن بولسا، ۋاقىتى كەلگەندە ولار ەكونوميكامىزدا دا ءابسوليۋتتى بيلىككە يە بولادى. بəسەكەگە شى داي المايتىن جاڭادان تəي-تəي باسىپ كوتەرىلە باستاعان قازاقستاندىق وندىرىستەردى شىعىنعا ۇشىراتپايتىنىنا دا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

ءۇشىنشى باعىت، قىتاي دامۋ بانكىنىڭ ورتا ازياداعى قارجى-نەسيە ساياساتىن جانداندىرۋ. بۇل ماقساتتى تولىق جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قىتاي ۇكىمەتى ءتۇرلى كەشەندى جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ينۆەستيتسيا جəنە نەسيە. قىتايدىڭ ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگى جوعارى بولعانىمەن، ونى ەل ەكونوميكاسىنا تارتۋ وتە قيىن. قىتاي كوپ جاعدايدا ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا نەسيەگە سۇيەنەدى. ورتالىق ازيا ەلدەرى ىشىندە قىتايلىق نەسيەگە قۇنىعىپ وتىرعان قازاقستان جəنە تۇرىكمەنستان مەملەكەتتەرى. 2008 جىلى قىتاي دامۋ بانكى قازاقستانعا 400 ملن دوللار كولەمىندە نەسيە بەرسە، 2010 جىلى نەسيە كولەمى 13 ملرد دوللارعا ارتقان. بۇل قوماقتى قارجى دا قىتايلىقتاردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن. سەبەبى، نەسيەنىڭ 5 ملرد دوللارى مۇناي وندىرىسىندەگى قىتايلىق جəنە قازاقستاندىق كəسىپورىنداردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا جۇمسالسا، 3,5 ملرد دوللارى قىتايلىق تەحنيكا مەن قۇرال-جابدىق ساتىپ الۋعا كەتكەن. وسىلايشا قىتايلىقتار ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قارجى-نەسيە ساياساتىن جانداندىرىپ كەلەدى. مىسالىعا، 2016 جىلدىڭ باسىندا عانا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە 30 ملرد دوللار كولەمىندە نەسيە بولگەن. بۇل تومەنگى پايىزبەن بەرىلەتىن نەسيەلەر قىتاي الدىنداعى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بەرەشەك قارىزدارىن كوبەيتكەن. تمد ەلدەرى ىشىندە قىتايعا ەڭ قوماقتى قارىزدار ەل قازاقستان. بەرەشەك قارىزىمىز 12 ملرد دوللاردان اسىپ جىعىلادى. قىتايلىق تومەنگى پايىزبەن

بەرىلەتىن نەسيەنىڭ وزىندىك شارتتارى دا جوق ەمەس. ەندى سول شارتتاردى شولىپ وتسەك. نەسيە تومەنگى پايىزبەن (1,5-3) 20 جىلعا بەرىلەدى. ال بۇل نەسيەلەر مىندەتتى تۇردە مۇناي-گاز ءوندىرىسى مەن ونى تاسىمالداۋ جəنە تاۋ-كەن ءوندىرىس ورىندارىنا جۇمسالۋى ءتيىس. ودان قالدى بۇل نەسيەلەر سول ەلدەردەگى قىتايلىق كəسىپورىندارمەن بىرلەسكەن جوبالارعا بەرىلەدى جəنە قىتايلىق جۇمىسشىلار تارتىلۋى كەرەك. نەسيەنىڭ تومەنگى پايىزى ورتالىق ازيا ەلدەرىن قاتتى قىزىقتىرعانى بەلگىلى، الايدا شيكىزات كوزدەرىنە تəۋەلدى بۇل مەملەكەتتەر نەسيەنى ۋاقىتىلى قايتارا الماعان جاعدايدا قىتايمەن تابيعي بايلىقتارىن بولىسۋگە ءمəجبۇر. مىسالىعا، تۇركىمەنستان تابيعي گازعا باي گالكانىش وندىرىسىنە بولىنگەن 8 ملرد دوللار نەسيەنىڭ وتەمىن قىتايعا ەڭ ارزان باعامەن گاز تاسىمالداۋ ارقىلى وتەسە، باۋىرلاس قىرعىز ەلى وش –يركەشتام اۆتوماگيسترالىنە بەرىلگەن 1,2 ملرد دوللار نەسيەنىڭ وتەماقىسى رەتىندە قىتايعا التىنعا باي يشتامبەردى كەنىن بەرگەنى ءمəلىم.

قىتاي ەلى əلەمدىك ەكونوميكادا ۇلتتىق مۇددەسىن قىزعىشتاي قورىعان əككى مەملەكەت. اۋزىن ايعا بىلەگەن اقش سەكىلدى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ وزىنە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان دەس بەرمەيتىن قىتاي جەر قويناۋى تابيعي بايلىققا باي قازاق ەلىنە سۋ تەگىن نەسيە تاراتۋىندا وزىندىك ىشكى ەسەپتەرى بار. Əرينە، XXI عاسىردا شەكارانى تارس بەكىتىپ، توماعا تۇيىق ساياسات ۇستانۋعا دا بولمايدى. بىراق وزىمىزدەن ەكونوميكالىق كۇشى وراسان زور كەز كەلگەن مەملەكەتپەن قارىم-قاتىناسقا تۇسكەندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مəسەلەسىن دە ۇمىتپاعان ءجون. كوپتەگەن دامۋشى ەلدەر سىرتتان قارجى تارتۋ ماقساتىندا اۋىر شارتتارعا كونۋگە ءمəجبۇر. افريكانىڭ زيمبابۆە، انگولا، نيگەريا سەكىلدى ەلدەرى قىتايدىڭ نەسيە شىرماۋىنا ءىلىنىپ، شيكىزات قورلارىن وتەماقى رەتىندە بەرۋگە ءمəجبۇر. الىسقا بارماي جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ دە تəجىريبەسى بىزگە ساباق بولۋى ءتيىس. سوڭعى كەزدەرى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قىتايمەن بىرلەستىك مəسەلەسى دە ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. قىتايمەن بىرلەسسەك قوماقتى قارجىدان قىسىلمايتىنىمىز بەلگىلى، الايدا تۇبىندە كىم ۇتاتىنىن باعامداعان ءجون. كۇرىش وندىرۋدەن əلەمدىك دەرجاۆا بولعىسى كەلىپ، قىتايمەن بىرلەسكەن ەفيوپيا ەلىنىڭ جەر قۇنارلىعى جوعالىپ، سوڭىندا اشارشىلىققا ۇشىراعانى بۇكىل əلەمگە ايان.

سوندىقتان، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە مۇناي-گاز سالاسىنداعى قىتاي ۇلەسىنىڭ قارقىندى ءوسۋىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا ءتيىسپىز. مۇناي-گاز سەكتورى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتايتىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى سالا ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. ەكىنشىدەن، قىتايلىق كəسىپورىنداردىڭ ەلىمىزدە ساڭىراۋ قۇلاقشا كوبەيۋىن توق تاتۋ قاجەت. ونسىز دا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا بəسەكەگە ىلەسە الماي جاتقان كəسىپورىندارىمىزدى ءوز قولىمىزبەن تۇنشىقتىرىپ المايىق. ۇشىنشىدەن، قىتايلىق نەسيەگە دە بايقاپ قول سالعان ءجون. ارزان نەسيە دەپ شەنەۋنىكتەر جار سالعانىمەن، سول نەسيە ءتيىستى جەرگە جۇمسالماي قولى ۇزىنداردىڭ قالتاسىنا كەتىپ جاتقانى دا ءمəلىم. بۇگىنگىدەي ەكونوميكالىق اۋىر جاعدايدا قارىزدى قايتارۋ دا وڭايعا سوقپايتىنى ايدان انىق. تۇپتەپ كەلگەندە قاقپانداعى «ءدəمدى سىرعا» الدانعان تىشقان ۇقساپ، موينىمىزعا قارىز قۇرىعى ءىلىنىپ جۇرمەسىن.

 ءجۇسىپ  جۇبات

Abai.kz