وتكەن جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىن تويلادىق. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقستان مەملەكەتىن بۇكىل الەم تانىدى. حالقىمىز بۇرىن-سوڭدى مۇنداي تانىمالدىققا، داڭققا بولەنگەن ەمەس. شيرەك عاسىردا جەتكەن تابىستارىمىزدى، جەتىستىكتەرىمىزدى ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستاننىڭ كوپ ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىمەن تۇراقتى بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. اسىرەسە باۋىرلاس تۇركى ەلدەرىمەن، تۇركيامەن بايلانىسىمىز لايىقتى دامىدى.

تۇركيا رەسپۋبليكاسى قازاق­ستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەڭ العاش­قى بولىپ مويىنداپ، تۋىس، باۋىر ەكەنىن دالەلدەدى. 1992 جىلى 2 ناۋرىزدا قازاقستان مەن تۇركيا اراسىندا رۋحاني ءارى ساياسي باۋىرلاستىق كەلىسىمى جا­سال­دى. اللاعا شۇكىر، وسى تاۋەل­سىزدىك جىلدارى ەكى تۋىس­قان ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس نىعايماسا ەش باسەڭ­دەگەن ەمەس.

تەك سوڭعى جىلدارى عانا ەلىمىزدە الاڭسىز ەڭبەك ەتىپ، وزىندىك زور ۇلەستەرىن قو­سىپ جۇرگەن تۇرىك باۋىرلارىمىزدى الاڭداتقان وقيعالاردىڭ تۋىنداۋى ابدەن شەگىنە جەتكەن سوڭ قولىما قالام الىپ، وسى ماسەلەلەردى زەرتتەپ، ءوز تول­عام­دارىمدى انا رەتىندە، ءوزىڭىزدىڭ ساياساتىڭىزدى شىن ءجۇ­رەكتەن قولداپ ءجۇرۋشى قارا­پايىم ازاماتشا رەتىندە ورتاعا سالعىم كەلدى.

ارينە، مۇنداي كۇردەلى ءما­سە­لەگە باتىل تۇردە بەت بۇرۋى­ما جوعارىداعى سەبەپتەردەن باسقا دا وسىنداعى تۇرىك باۋىر­­لارىمنىڭ قينالعانى، وسى جاعدايعا بايلانىستى ءجۇز­دە­گەن اتا-انالاردىڭ الاڭداۋ­شىلىعى اسەر ەتتى. سونداي-اق وسى ماسەلەنىڭ كولەڭكەسىندە مىڭ­داعان اتا-انالارمەن بىرگە قتل-دى بىتىرگەن ون مىڭداعان ءتۇ­لەكتەردىڭ جانە بولاشاق ءشا­كىرت­تەردىڭ تاعدىرى تۇر­عان­دى­عىن جەتكىزگىم كەلەدى.

اراسىندا ءوزىم تۋرالى بىرەر اۋىز ءسوز ايتا كەتەيىن. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ اۋىلدا ۇستاز بولدىم. كەيىن الماتى شاھارىندا ا.جۇبانوۆ اتىنداعى ساز مەكتەبىندە جاي مۇعالىمنەن باسشىلىققا دەيىن پەداگوگتىق قىزمەت اتقاردىم. ءبىراز جىلدار «قازاقتەلەكوم» كومپانياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەڭىنەن وركەن جايۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوستىم.

سوڭعى ونشاقتى جىلدا «قازاقستان ZAMAN» گازەتىنە باسشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىزمەتكە كەلىپ، جۋرناليستيكا سالاسىندا قىزمەت ىستەپ جاتىرمىن. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاقىرىپتارعا قالام سىلتەپ كەلەمىن. وتكەن جىلى الەۋمەتتىك، قوعامدىق، تانىمدىق «ەلانا» سايتىن اشتىم. مىنە، وسى جاساعان قىزمەتتەرىمدى ەسكەرىپ «قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعىن بەردىڭىز. العىسىم شەكسىز. بۇل اتاق ءسىزدىڭ ماعان جۇكتەگەن زور سەنىمىڭىز. ول سەنىمىڭىزدى حالقىمىزدىڭ ىشىندە، ەكى تۋىسقان ەلدەر اراسىندا ىرىتكى تۇسەيىن دەپ تۇرعان سىن كەزەڭدە اقتاماسام قاي ۋاقىتتا اقتايمىن؟ جاسىم 71-دە.

گازەتتە ىستەگەن سوڭعى سەگىز جىلدا تۇرىك باۋىرلارمەن ەتەنە ارالاستىم. ولاردىڭ ءوز ىستەرىنە دەگەن ىجداحاتتىلىعىنا، سىزگە، حالقىمىزعا دەگەن ادالدىعىنا كۋا بولدىم. ولار مەنى ءوز انالارىنداي كورەدى. «ءسىز ءبىزدىڭ انامىزسىز!» دەپ قۇرمەت تۇتادى، مەنى كادىمگىدەي قورعانىش سانايدى. ءيا، تومەندەگى جاعدايدى اجە، انا، ۇستاز رەتىندە، مەن دە ءسىزدىڭ ساياساتىڭىزدى شىن جۇرەكتەن قولدايتىن قالامگەر رەتىندە وزىڭىزگە جەتكىزۋدى پارىز سانادىم.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ ورتا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دارىن مەكتەپتەرى، نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى، قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى ءتارىزدى جاڭا فورماتتارى پايدا بولدى. ءبىلىم سالاسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنىڭ دەنى اتاپ ايتۋ كەرەك، قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى ەكەندىگى ءمالىم.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭىندا، سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ءسىز بەن تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعۇت وزالدىڭ كۇش-جىگەرى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى مادەني-دوستىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا باعىتتالدى. قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن كاتەV قورى قازاقستان زاڭدارى نەگىزىندە جۇمىس ىستەدى. ءارى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيە جۇمىستارى ارقىلى ۇلكەن ابىرويعا يە بولدى. بۇگىندە ولار ءبىلىم يننوۆاتسيا ليتسەيلەرى (بيل) دەپ اتالادى.

قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

قازاق-تۇرىك ليتسەيلەر جۇيەسى 90-شى جىلداردا بىزگە اۋاداي قاجەت ەدى. ەندى عانا تاۋەلسىزدىگىن العان ەلگە حالىقارالىق ستان­دارت­تاردا ءبىلىم بەرەتىن جۇيە ەنگىزۋ جانە سول كەزدىڭ ەكونو­ميكالىق جانە الەۋمەتتىك قيىن­دىعىنا قاراماستان بۇنى ىسكە اسىرۋ بارىپ تۇرعان ەرلىك بولاتىن. بىزگە جاسالعان ىزگىلىكتەردى ەل بيلىگى دە، ەل حالقى دا ەش­قا­شان ۇمىتپاق ەمەسپىز!

قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى ورتا ءبىلىم سالاسىندا قازاقستان ابىرويىن اي­تار­لىقتاي اسپانداتتى.
قتل جايىندا ءوزىڭىز ايتقان جىلى لەبىزدەرىڭىز دە سالا ءشا­كىرت­تەرى مەن ۇستازدارىنىڭ ماق­تانىشىن وياتتى، ىقىلاسپەن جۇمىس ىستەپ جاتقان جاندارعا زور قولداۋ بولىپ رۋح بەردى، جىگەرلەندىردى. ماسەلەن، 2011 جىلى استاناداعى «نۇر ور­دا» قازاق-تۇرىك ليتسەيىندە: «قا­زاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ وزگە مەكتەپ­تەردەن ەرەكشەلىگى – ءبىلىم بەرۋ ساپاسىندا.

ليتسەيلەردە جارا­­تى­لىستانۋ پاندەرى اعىل­شىن تىلىندە وقىتىلۋدا، ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن دە بارلىق جاعداي جاسالعان» دەگەنسىز. ال، 2013 جى­لى KATEV حالىقارالىق قورى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشى­لى­عىنا، پەداگوگتارى مەن وقۋ­شى­لارىنا ارناعان سوزىڭىزدە: «شاكىرتتەردىڭ تەك سوڭعى بەس جىلدىڭ وزىندە حالىقارالىق وليمپيادالار مەن عىلىمي سايىستاردا 220 التىن، 304 كۇمىس، 421 قولا مەدال جەڭىپ الۋى زور ماقتانىش ەكەنى ءسوزسىز» دەگەنسىز زور سۇيىسپەنشىلىكپەن. وسى جەردە قوسىمشا ايتىپ كەتەتىن جايت، 1995-2016 جىلدارى قتل بار­لىعى 15156 مەدال الىپ، قا­زاقستاننىڭ مەرەيىن، ءبىلىمنىڭ ءمار­تەبەسىن دۇنيە جۇزىنە تا­نىت­قان.

ەلىمىزگە وسىنداي ولجا سالعان قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنە بۇگىندە قيانات جاساۋ ادىلدىككە جاتپايدى. ونداي قيانات قازاق حال­قىنا دا، ونىڭ بويىنداعى ادال­دىق پەن ادامگەرشىلىككە دە جات دۇنيە. ەسەسىنە بىزگە 25 جىل بويى ادال قىزمەت ىستەپ، حالىق­ارا­­لىق ءبىلىم سايىستارىندا كوك باي­­را­عىمىزدى جەلبىرە­تەتىن ءشا­كىرت­­تەر تاربيەلەگەن ۇستاز­دار­دى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ۇستاپ بەرۋ نەمەسە ەلدەن الىستاتۋ بۇل قازاقتىڭ مارتتىگىنە جاراسپاس. بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىندەگى تۇرىك مەكتەپتەرى قاز-قالپىندا جۇ­مىس ىستەپ تۇر.

سوناۋ ءوڭتۇس­تىك-شىعىستاعى فيليپپين مەم­لەكەتىنىڭ باس قولباسشىسى، گەنە­رال ەدۋاردو انو: «ءبىز گۇلەن قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلاردى تەرروريستەر دەپ ەسەپتەمەيمىز» دەگەنى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ەندى الىستى ايتپاعاندا ىرگەمىزدەگى قىرعىز باۋىرلارىمىز سياقتى پوزيتسيامىزدى اشىق ايتىپ، بۇگىندە قازاق جۇرتىنا ەڭبەك سىڭىرگەن تۇركيالىق اياۋلى ۇستازدار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىن ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدىرماعانىمىز ءجون.
ەلباسىنىڭ تۇركياعا جاساعان ساپارىندا ايتقانىنداي، بۇل ۇستازدار اراسىندا تۇركياداعى اسكەري توڭكەرىسكە قاتىسى بارلار بولسا، اياماي، ءتيىستى شارا قول­دانىلسىن!

ال قاتىسى جوق بولسا ولاردىڭ «ىشكەنىن ءىرىڭ» قىلماي تىنىش قويعان جاق­سى. قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كومي­تەتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ءما­لىم­دەگەندەي، قازاقستاندا تۇ­رىپ جاتقان تۇركيالىق ازامات­تار­دىڭ توڭكەرىسكە قاتىسى انىق­تالماعان. ولاي بولسا، سوناۋ 1937 جىلعى كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ۇقسا­تىپ، ءوز قولىمىزبەن بۇل اعار­تۋشىلارعا قيانات جاسا­ما­يىق. ويتكەنى ءبىز 25 جىلدا بۇل ۇستازداردان جاقسىلىقتان باسقا ەش جامانشىلىق كورمەدىك.

ءومىر تۇراقتى تۇرمايدى. ەر­تەڭ تۇركيادا بيلىك وزگەرىپ، اقيقات انىقتالسا جەر شۇقىلاپ قالمايىق. تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ادنان مەندەرەس 1952-ءشى جىلى پاكستاننان ءتۇر­كياعا ۇشاقپەن 1840-تان اسا قان­داستارىمىزدى الدىرتىپ، ازا­ماتتىعىمەن قوسا ءۇي، جەر بەرگەنى ءالى كۇنگە ەسىمىزدە. قازاق­­ستاندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تۇرىك باۋىرلارىمىز بۇل كۇندەرى ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى باستان كە­شىرۋدە. ۆيزاسى بىتكەندەر باس­قا ەلدەرگە كوشۋگە ءماجبۇر. بالا-شاعاسى قينالۋدا.

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

تۇركى دۇنيەسىنىڭ اقساقالى رەتىندە وسى ماسەلەنىڭ شەشىلۋى تەك ءسىزدىڭ عانا قولىڭىزدان كە­لەدى. باۋىرلاس ەلدەگى ساياسي احۋالدىڭ تۇراقتانۋى جانە بەي­بىت دامۋى بارشامىزدىڭ ور­تاق تىلەگىمىز. اعايىندى قيىن­دىقتاردان اراشالاۋ جانە ولار­دى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن قور­عاۋ اسا ماڭىزدى بولىپ تۇر.

ەلشىنىڭ كوزدەگەنى نە ەدى؟

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زا­مانىندا الەمدە نە بولىپ جاتقانىنان قولما قول حاباردار بولىپ وتىرامىز. ءبىرىن وقىپ سۇيسىنسەڭ، ءبىرىن وقىپ شوشيسىڭ. وتكەن جىلى تۇركيادا جۇزەگە اسپاي قالعان بۇلىك وقيعاسىنان سوڭ تۇركيانىڭ ۇستانىمدارى كۇرت وزگەردى.

ول قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنە دە قاتىستى بولىپ شىقتى. اعىمداعى جىلدىڭ 2-ناۋرىزىندا تۇركيانىڭ قا­زاق­ستانداعى توتەنشە جانە وكى­لەتتى ەلشىسى نەۆزات ۋيانىك Baq.kz كە بەرگەن سۇقباتىندا ەلىمىزدەگى بيل (قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى) جايىندا بىلاي دەگەن: «وسى ورايدا ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتىپ كەتكىم كەلەدى. ول – قتل مەكتەپتەرى تۋرالى. نەگىزى، قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى دەپ اتالعانىمەن، بۇل مەكتەپتەرگە مۇنداي اتاۋ رەسمي تۇردە بەرىلگەن ەمەس. جانە بۇل مەكتەپتەر تۇركيا ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە قارامايدى. جەكە قوردىڭ قاراماعىندا. وندا ساباق بەرەتىن ۇستازدار دا مينيسترلىكتىڭ اتىنان كەلگەن مۇعالىمدەر ەمەس.

ديرەكتورلارى دا تۇركيا تاراپى ۇسىنباعان باسشىلار. ولار بار بولعانى، تۇركيا اتاۋىن رۇقساتسىز پايدالانىپ، ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا مۇنداي ليتسەيلەر كوپ. ءبىز بۇلاردان ارىلاتىن بولامىز. تۇركيا اتىنا كىر كەلتىرۋشىلەردەن ءوز ابىرويىمىزدى قورعايمىز. ال سول مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلار مەن ۇستازدار، بولماسا اتا-انالار ەش زاردابىن تارتپايتىن بولادى. ءبىزدىڭ ماقسات ول ەمەس. كەرىسىنشە، ولارعا مۇمكىندىگىمىزشە كومەكتەسۋ. مەكتەپتەردى كادرمەن قامتاماسىز ەتۋ، ساپالى ءبىلىم بەرۋ مەن ءبىلىمدى وقۋشى دايىنداۋدا تۇركيا تاراپى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساۋعا ءازىر.

بۇل تۋرالى وسىعان دەيىن دە ءبىز ۇنەمى ايتىپ كەلەمىز. الداعى ۋاقىتتا بۇل ليتسەيلەر تولىقتاي تۇركيا ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا وتەدى» دەپ پىكىر بىلدىرگەن. سۇحباتىن وقىپ قاتتى شوشىدىق. الاڭداۋشىلىق بىلدىردىك. اتا-انالار حات جازا باس­تادى.
وسىعان بايلانىستى وزدەرىنىڭ نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن بيل اتا-انالارى دا وزىڭىزگە اشىق حات جولدادى. اللاعا شۇكىر ەلشىنىڭ العاش سۇحباتى جاريالانعاننان كەيىن تۋرا ءبىر اپتادان كەيىن تۇرىك ەلشىسى قۋلىققا كوشىپ، «اۋدارماشىدان قاتە كەتىپتى» دەپ قۇتىلدى. ارتىنشا ءسىم، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وسى ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى رەسمي پىكىر بىلدىرگەن ەدى.

«قازاقستان ەلدەگى ءبىلىم بەرۋ مە­كەمەلەرىنىڭ قىزمەتىنە ەشكىم­نىڭ ارالاسۋىنا جول بەرمەيدى. بۇل تۋرالى قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ بۇرىنعى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنە قاتىستى پىكىر ءبىلدىرۋ بارى­سىندا مالىمدەدى»، − دەپ حابارلايدى Tengrinews.kz ءتىلشىسى. «قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى رەبرەندينگتەن وتكەنىن راستايمىن، ولاردىڭ اتاۋى وزگەردى («ءبىلىم-يننوۆاتسيا ليتسەيى» − اۆتور). ليتسەيلەر قازاقستاندا بەكىتىلگەن مەكتەپتىك باعدارلامالار بويىنشا جۇمىس ىستەيدى جانە ولارعا ءتيىستى جەرگىلىكتى اتقارۋشى بي­لىك ورگاندارى باسشىلىق ەتە­دى. ءبىز قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتىنە ءبى­رەۋ­دىڭ ارالاسۋىنا جول بەر­مەي­مىز»، − دەدى قايرات ءابدىراح­مانوۆ.

− «قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن قر سىرت­قى ىستەر مينيسترلىگى وسى ماسەلە بويىنشا بىرلەسكەن مالىمدەمە جاسادى. وعان دەيىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قازاق­ستاندىقتاردى تۇركيا ەلشىسى­نىڭ جاساعان مالىمدەمەسى بويىن­شا الاڭداماۋلارىن سۇراي­دى. «ءبى­لىم-يننوۆاتسيا ليتسەيى» جۇ­مى­­سىنىڭ ادەتتەگى ءتارتى­بى ءوز­گەرىس­سىز قالادى»

تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر مي­نيسترلىگى اسىعىس كوزقاراس ۇستا­ناتىن سياقتى. بۇكىل الەم­دەگى وزىنە قاتىسى بار، قاتىسى جوق كەزىندە تۇرىك ليتسەيى دەگەن اتاۋ العان وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىن وزىنە جاۋ ساناۋى وسىنىڭ بەلگىسى. كوپتەگەن ەلدەردە اشىلعان تۇرىك ليتسەيلەرىنە شۇيلىگۋ ارقىلى ەردوعان تۇركياعا ءبىرشاما جاقىن، وسى ەلگە ىنتىزارلىعى بار، ءارى دۇرىس كوزقاراسپەن قارايتىن ازا­مات­تاردىڭ سانىن كەمىتىپ جا­تىر. بۇل ۇلكەن ستراتەگيالىق قاتە­لىك.
ەكىنشىدەن، قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى دەگەن اتاۋ جوق.

بۇلار تولىق مەملەكەت قاراماعىنا وتكەن، قازاقستاننىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن ستاندارتتارمەن جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەر. تۇركيانىڭ بۇل رەتتە: “ولارعا مۇعالىم تاڭدايمىن، باسشىلىعىن اۋىستىرام نەمەسە باسقا دا وزگەرىستەر جاسايمىن” دەۋى قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە اشىق ارالاسۋى. ۇشىنشىدەن، تۇرىكشىلدىك دەگەن ول تەك قانا ەردوعان ەمەس. ول ەردوعانعا بايلانىستى ەمەس. تۇركيا ەردوعان عانا ەمەس. وسى ماسەلەنى دۇرىس اڭعارۋ كەرەك. ءيا، ءتۇبىمىز ءبىر. بىراق، ءار ەلدىڭ ءوز تاريحى بار. وزىندىك باعىتى، مادەنيەتى بار.

تۇركيا جاعى كەزىندە قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى دەپ اتالعان، قازىر ءبىلىم-يننوۆاتسيا ليتسەيى دەپ اتالاتىن وقۋ ورىندارىنا ەش­قانداي قاتىسى جوق ەكەنىن ءتۇ­سىنۋگە ءتيىس. ءارى وعان قاتىستى تەرىس پەيىلىنەن ارىلسا دەگەن ءۇل­كەن ءوتىنىشىم بار.
سەبەبى، مۇندا وقىپ جاتقاندار تۇگەلگە دەرلىك قازاقتىڭ بالاسى. ءبىلىم دەڭگەيى تۇرعىسىنان بۇل ليتسەيلەرگە تاعاتىن ءمىن جوق. ءتۇرلى حالىقارالىق وليمپيادا، كونكۋرستاردىڭ كوپشىلىگىندە جە­ڭىس تۇعىرىنان كورىنگەندەر وسى ليتسەيدىڭ تۇلەكتەرى. ەگەر بۇ­عان قيانات جاسايتىن بولساق، وندا ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمي الەۋە­تى­مىز­گە قارسى ارەكەت جاساعا­نى­مىز.

بالكىم، ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تۇرىك ەلشىسىن شاقىر­تىپ، ليتسەيلەردە ىستەيتىن ۇستازداردىڭ 90 پايىزى قازاق ازاماتتارى، ءبىلىم الاتىن با­لا­لار­دىڭ تۇگەلگە دەرلىگى قازاق بالاسى ەكەنىن كوزىن جەتكىزىپ، تۇركياعا ەش قاتىسى جوق ەكەنىن دالەلدەۋى ءتيىس شىعار.

«مااريف» ءبىلىم بەرۋ قورى كىمدىكى؟

تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ قاھار­لانعانى سونشالىق، شەتەلدە اعار­­تۋشىلىقپەن اينالىسىپ جات­قان تۇرىك مەكتەپتەرىن ءتۇ­بە­گەي­لى جويىپ، ءوز ساياساتىن ءجۇر­گىزەتىن جاڭا جۇيە قۇرماقشى كورىنەدى. بۇل جونىندە تۇرىك باسپا­سوزدەرىندە جاريالانىپ جاتقان اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، وتكەن جىلى «مااريف» ءبىلىم بەرۋ قورى قۇرىلعان. بۇل قور­دىڭ نەگىزگى ماقساتى شەتەلدە ءبىلىم بەرەتىن تۇرىك مەكتەپتەرىن تارتىپ الىپ، نە بولماسا جاڭا ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەر اشىپ، تۇركيا رەسمي بيلىگىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋ تاپسىرىلعان.

بۇعان دالەل رەتىندە 12 ادامنان تۇراتىن باسقارۋ القاسى قۇرىلعان. باسقارۋ القاسىنىڭ 4-ءىن پرەزيدەنت، ۇشەۋىن مينيسترلەر كابينەتى، ەكەۋىن ءبىلىم ءمينيسترى، بىرەۋىن ەكونوميكا، بىرەۋىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تاعايىندايدى. ال بۇل قازىرگى باسقارۋ القاسىنىڭ ىشىندە بىرەۋى عانا پەداگوگ، قالعاندارىنىڭ كوپشىلىگى باسقا سالا ماماندارى جانە بيلىكتەگى پارتيانىڭ بۇ­رىنعى قىزمەتكەر تىلەۋلەستەرى.

بىلىمگە ساياسات ارالاسقاننان كەيىن ول جەردە قانداي ادام تاربيەلەنەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبىز بۇنى كەشەگى زۇلمات جىلداردىڭ سالقىن ساياساتىنان جاقسى بىلەمىز. قانشاما اقتاڭداقتارىمىزدى وسى ساياسات قۇرتتى ەمەس پە؟ ونسىزدا سۋ جاڭا قۇرىلعان بۇل قوردىڭ ەلىمىزدەگى تۇرىك مەكتەپتەرىن تارتىپ الۋ تۋرالى، ولاردى تاركىلەۋ جوسپارى بارىپ تۇرعان زاڭسىزدىق.

بىرەۋدىڭ، باسقا مەملەكەتتىڭ جەكە مەنشىگىندەگى مۇلىكتى جانە مەكەمەنى قاي زاڭعا سۇيەنىپ تارتىپ الادى ەكەن؟ الدە ءوز ەلدەرىندەگى زاڭسىزدىقتى مۇندا ىستەي الامىن دەپ ويلاي ما ەكەن؟ تۇسىنىكسىز. بۇنداي ارەكەتتەرگە ەشقاشان جول بەرىلمەۋى كەرەك. ەسەسىنە 25 جىلدان بەرى قاراي بەرگەن ءبىلىمى جانە تاربيەسىمەن قازاقستان بيلىگى جانە حالقىنىڭ سەنىمىنەن شىققان جۇيەنىڭ بۇ­زىلۋىنا جول بەرىلمەگەنى ابزال.

وسى «مااريف» ءبىلىم بەرۋ قورى تۋرالى ىزدەنىپ ءبىراز نارسەنىڭ بەتىن اشتىم، بۇل تۋرالى ويلاناتىن نارسە كوپ ەكەن….
بىرىنشىدەن، كەشە عانا قۇرىل­عان بۇل قور ءبىلىم ساپاسى جانە باعىتى جونىندە ءوزىن ءالى دالەل­دەپ ۇلگەرمەگەن.

ەكىنشىدەن، سان عاسىرلىق الەم­دىك برەندتىك وقۋ جۇيەسىمەن سا­يىسقا تۇسە المايدى. حالىق­ارالىق ءبىلىم سايىستارىندا قانداي باعىتتا ءبىلىم بەرەتىنى ءجو­نىندە تۇرىك حالقىنىڭ ءوزى ەكىۇداي بولىپ تۇر. بۇل تۋرالى «ەگىتىم سەن» كاسىپوداعىنىڭ پرەزيدەنتى (مۇعالىمدەردىڭ ەڭ ۇلكەن كاسىپوداعى) كامۋران قاراجا بىلاي دەيدى «مااريف» تۋرالى زاڭ مەن عىلىم ءبىلىم ماسەلەسى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزى­رەتىنەن الىنىپ، جەكە قورعا بەرىلىپ جاتىر. بۇل ءبىلىم­نىڭ جەكەشەلەندىرىلۋى جانە عىلىم ءبىلىمدى زايىرلىلىقتان الىس­تاتىپ، دىنشىلدەندىرۋ قادا­مى.

ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزى­­رىنداعى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن تا­ري­قاتتارعا بەرىلۋىن قابىلداي ال­ماي­مىز» دەسە، وپپوزي­تسيالىق «جۋمھيردت» حالىق پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى، پروفەسسور گايە ۇسلەر «1981 جىلى قۇرىلعان ءبىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ ىستەيتىن جۇمىسى سوعان ۇقساس، بىراق سودان كوپ فۋنكتسيونالدى باسقا قور اشىپ، ونىڭ مىندەتتەرىن سول قورعا جۇكتەۋدىڭ استارىندا باسقا ماقساتتار بار.

«مااريف» قورىن قۇرۋ ارقىلى ءبىلىم مينيسترلىگىنە بالامالى قوسامجار ءبىلىم جۇيەسى قۇرىلىپ، بىرتىندەپ مينيسترلىكتىڭ كۇشى جويىلىپ جاتىر. بۇگىندە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ساياساتىن بيلىككە جاقىن «تۇرگەۋ» (پرەزيدەنتتىڭ ۇلى ءبىلال ەردوعاننىڭ قورى) ءىلىم تارقاتۋ جاماعاتى»، «وندەر» (ليدەر), «زەھرا» قورى «ءانسار» جانە «بىرلىك» قورى سياقتى قورلار بەلگىلەيتىن بولدى. بۇل قورلار مينيسترلىككە التەرناتيۆتى ۇيىمدارعا اينالدى» دەپ اشىق سىنايدى.
«مااريف» ءسوزىنىڭ ماعىنا­سىنا جۇگىنسەك، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. سوندا شىنىندا دەپۋتات حانىم ايتقان بالامالى وقۋ جۇيەسى مە دەپ قورقامىن.

قازىرگى تۇركيا بيلىگىندەگى اق پارتيانىڭ سوڭعى 14 جىلدا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دىنشىلدەندىرۋ پروتسەسىن ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ورىنباسارى ورحان ەردەم بىلاي دەپ باياندايدى: «اسىرەسە ءدىني ءبىلىم بەرەتىن يمام حاتيپ مەكتەپتەرىنىڭ سانى 440-تان 1017-گە كوتەرىلدى». قازىر بۇل سان ارتپاسا ازايمايتىنى بەلگىلى. ارينە حالىقتىڭ ءوز ءدىنىن ۇيرەنگەنى قۋانارلىق ءجايت، ايتسە دە باسقا ءدىني اعىمدارمەن قارۋلانعان بۇل بالالار ەرتەڭ ساياساتقا ارالاساتىن بولسا، وندا زايىرلىلىق قاعيدالارى قايدا قالادى. ەردوعاننىڭ ءوزى بۇل مەقتەپتى بىتىرگەن، ونىڭ بۇگىنگى تىرلىگىن كورىپ تۇرمىز! جۇرەگىندە يمانى بار ادام وسىنداي قاتىگەزدىككە بارا ما؟

«ءمااريفتىڭ» توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايلار بۇنىمەن بىتەر ەمەس. قور اسىرەسە افريكادا اشىلعان تۇرىك مەكتەپتەرىنە كوز تىگىپ وتىر. ءوزىنىڭ قۇرىلۋ ماقساتىندا وسى مەكتەپتەردى تارتىپ الۋ ەكەنىن قوردىڭ پرەزيدەنتى جەم زورلى مالىمدەمەلەرىندە ايتىپ جاتىر. بۇل جونىندە وزدەرىنىڭ رەسمي سايتتارىندا جاريالانعان. بۇنى وقىپ جاعامىزدى ۇستادىق (turkiyemaarif.org). زورلىنىڭ ايتقانىنا قاراعاندا سومالي جانە گانا بيلىگى سول ەلدەگى تۇرىك ليتسەيلەرىنە قاراستى قوردان مەكتەپتەردى تارتىپ الىپ، وسى قورعا بەرگەن ەكەن.

جانە بۇنى ماقتانىشپەن ايتادى زورلى مىرزا. بىراق تا بىرەۋدىڭ جەكەمەنشىگىندەگى قورعا قاراستى ءبىلىم بەرەتىن مەكەمە مەن عيماراتىن قاي زاڭعا سۇيەنىپ تارتىپ الدى ەكەن؟ بۇل بارىپ تۇرعان قاراقشىلىق ەمەس پە؟ بۇل جاسالعان زاڭسىزدىقتى مەكتەپتىڭ نەگىزگى يەلەرى سوتقا بەرگەندەرىن ءوز قۇقىقتارىن حالى­قارالىق سوتقا دەيىن اپار­ماقشى ەكەنىن ەستىپ، قۋانىپ قالدىم.

ءدال وسىنداي پروتسەسس پاكىستان ەلىندە جاسالىپ جاتقانى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى. ابىروي بولعاندا پاكىس­تان جوعارى سوتى بىرەۋدىڭ جەكە مۇلكىن تارتىپ الۋعا بول­ماي­­تىنى تۋرالى ۇكىم شى­عارىپتى. دەگەنمەن سوت پرو­تسەسى جال­عاسىپ جاتىر ەكەن. ارينە، دەموك­راتياسى دامى­ما­عان جانە ادام قۇقىعى تاپتالعان ەلدەردە «مەن ايتتىم بولدى» دەگەن سىل­تاۋمەن بۇنداي زاڭسىزدىقتارعا جول بەرىلۋى ابدەن ىقتيمال. ءبى­راق ەرتە مە، كەش پە ءبارىبىر ادىلەتتىلىك ورنايتىنى انىق.

ۇشىنشىدەن، بۇل ءبىلىم جۇيە­سىندە جۇمىس ىستەيتىن ۇستازدار قاۋىمى ويلاندىرادى. بۇلار ءوزىن دالەلدەگەن، ساپالى مۇعالىمدەر ەمەس، ءتىپتى جەم زورلىنىڭ ايتۋى بويىنشا، كوبى ەندى عانا وقۋ بىتىرگەن.

پەداگوگيكالىق ءوتىلى تومەن نەمەسە مۇلدە جوق كىسىلەر ەكەن. جانە بۇلار اۋىزشا ەمتيحان ارقىلى قابىلدانادى. بۇل دەگەنىمىز بيلىك پارتياسىنىڭ كوزقاراسى ساي كەلمەيتىندەردىڭ ىستەۋ مۇمكىنشىلىگى جوق ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك. ەرتەڭ بيلىك پارتياسىنىڭ كوزقاراسى وزگەرسە، بۇل مەكتەپتەردىڭ باعىت-باعدارى دا وزگەرمەك. ولاي بولسا، بۇنداي ۇستازدار تاربيەلەگەن ورەندەر حالىقارالىق ءبىلىم ارەناسىندا قالاي باسەكەلەسپەك؟ وسى ماسەلە كىم-كىمدى دە ويلاندىرسا كەرەك.

ەندى ءسوز بولعان سوڭ وقۋلىق ماسەلەسىن دە ايتا كەتەيىن. الەم­دىك برەندتەردىڭ ءوز ءبىلىم جول­دارىن قالىپتاستىرعانى بەل­گىلى. ولاردىڭ ءوز وقىتۋ جۇيەسى جانە سوعان لايىقتاپ شىعا­رىل­عان كىتاپتارى بار. مىسالى، وكسفورد، كەمبريدج سياق­تى. بۇل ماسەلەدە جەكە-دارا سان جىلدىق ءبىلىم تاجىريبەسى بار، ارنايى وقۋ جۇيەلەرى عانا تابىس­قا جەتكەن.

ال كەشە عانا قۇ­رىل­عان «ءماريفتىڭ» وسىنداي باي­لىعىنىڭ جوق ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
جاڭا قۇرىلعان جۇيەلەردىڭ پروبلەماسى جەتىپ جاتىر. ءاسى­رەسە «مااريف» سياقتى ساياسي بيلىكتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن اشىلعان قورلاردىڭ دىتتەگەن ماسەلەسىنىڭ ءوزى ەلارالىق ۇلكەن داۋ-دامايلارعا ۇلاسۋى بەك مۇمكىن.

اق پارتيانىڭ تىكەلەي قولداۋىنداعى «ءانسار» ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ قارامان قا­لاسىندا ورنالاسقان جاتاقحا­ناسىنىڭ بىرىندە وتكەن جىلى 45 ۇل بالانى، سوندا ۇستازدىق ەتىپ جۇرگەن قىزمەتكەرىنىڭ زورلاعانى تۋرالى اقپاراتتار تۇركيانى ءدۇر سىلكىندىرگەنىن وقىپ، شوشىپ ەدىك. سول كەزدەگى بيلىك پارتياسىنىڭ وتباسى جانە الەۋمەتتىك ساياسات ءمينيسترى سەما رامازانۇلى «ءبىر رەتتەن ەشتەڭە بولمايدى» دەپ، وقيعانى جىلى جابۋعا تىرىسقانى بارشاعا ايان. ال مۇنداي جاعداي وزگە ەل­دەر­دە ورىن العاندا نە بولارىن ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ال بۇل قوردىڭ سول كەزدەگى باس­شىسىنىڭ ءبىرى «مااريف» قورىنا جۇمىسقا قابىلدانىپ، گۇر­جىستانعا قايتا قىزمەتكە جىبەرىلگەنىن ەستىپ، قاتتى ويلانىپ قالدىم. سوندا جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك ادامدار قايتا قىزمەتكە تاعايىندالادى ەكەن. مۇنىسى قالاي؟

كەلەسى ماسەلە وزگە ءدىن وكىل­دەرى جانە كوپ ءدىندى، كوپ ۇلتتى قوعامدارداعى ءبىلىم بەرۋ­دىڭ قىر-سىرىن بىلمەيتىن پەداگوگ­تەرمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ قيىندىعى، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەستىگى. بۇعان ساياسي يدەيالاردىڭ قوسىل­عانىن ەسەپتەپ كورىڭىز. «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، ءيتى قارا قاسقا» دەمەكشى، كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇلت­تىق مۇددەسى، حالىقارالىق ۇس­تانىمى جانە سالت-ءداستۇرى بار.

كوپ ءدىندى جانە كوپۇلتتى ەلدەردىڭ تولەرانتتى ساياسات ۇستا­ناتىنى تاعى بار. دەموك­راتيالىق جانە قۇقىقتىق زايىرلى ەلدەردىڭ بۇل قادامى بەيبىت قوعام ورناتۋداعى جەمىسىن بۇگىندە جەپ ءجۇرمىز. بىزگە كەرەگى حالقىمىزدىڭ تىنىشتىعى.

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تۇركيالىق 30 تاجىريبەلى مۇعالىم ۆيزاسى ءبىتىپ، امالسىز وزدەرىن قابىل ەتكەن باسقا ەلدەرگە «بوسقىن» مارتەبەسىمەن باسساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى تۇركياعا قايتسا جازىقسىز تۇرمەگە قامالۋى ىقتيمال. كەتپەيىن دەسە جەرگىلىكتى كوشى-قون پوليتسياسى ۆيزاسىن ۇزارتپاي وتىر. باسقا ەلدەرگە بوسقىن بولىپ كەتۋ سەبەبى وسىدان. ەلىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن تۇرىك ازاماتتارىنىڭ وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايعا ۇشىراعانى ەلدىگىمىزگە سىن.

تاياۋدا استاناداعى ۇلدار ين­نوۆاتسيالىق ليتسەيىنەن تاعى ءبىر ۇستاز شەتەلگە كەتۋگە «ءماج­بۇر» بولدى. تاجىريبەسى مول جانە بالالاردىڭ سۇيىكتى مۇعالىمىنە اينالعان ونى اتا-انالارى دا قيمايدى. جىلاپ، قوشتاسادى. بالالاردىڭ ەڭىرەپ جىلاعانىن، ۇستاز كوكىرەگىنىڭ قارس ايرىلعان ءساتىن كورىپ، شىداپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى وسىنداي جان اۋىرتار وقيعالار الدا بولماسا ەكەن دەگەن نيەتپەن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا بار شىندىقتى، اقيقاتتى جايىپ سالۋعا بەل بۋدىم. كوكەيدەگى بار ويىمدى حال-قادىرىمشە جەتكىزە الدىم دەپ ويلايمىن. قازاقستان بىلىمىنە ەڭبەك سىڭىرگەن سول ازاماتتارعا قامقورلىق جاسالىپ، ولاردىڭ ەلدە قالىپ ۇستازدىق ەڭبەگىن ارى قاراي جەمىستى جالعاستىرۋىنا مۇمكىندىك جاسالسا ەكەن.

زور قۇرمەتپەن، 
ساۋلە مەشىتباەۆا،
قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz