بىلسەڭىزدەر، «ابىلايدىڭ «باسىن» الىپ، ساكەندى تۇعىرىنان «تايدىردى» اتتى ماقالا گازەتىمىزدىڭ الدىڭعى ساندارىنىڭ بىرىندە جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل ماتەريالدا جەزقازعانعا اكىم بولىپ كەلە سالا، بەرىك ابدىعاليدىڭ ەشكىممەن ءىسى جوق ەسكەرتكىشتەرگە «قىرعيداي تيگەنى» جازىلعان-دى. ءىزىن الا بىرنەشە وقىرمانىمىز حابارلاسىپ، ۇلت جاناشىرى بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ مۇندايعا بارۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن تاقىلەتتە ءوز تاڭعالىستارىن جاسىرمادى. وسىعان بايلانىستى بەرىك ابدىعاليمەن بولعان سۇحباتتىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي بولىپ ەدى.

ابىلايدىڭ «باسىن» الۋداعى باس ماقساتىڭىزدى باسقالار تۇسىنە الماي جاتىر-اۋ، شاماسى. ءسىز دە  مۇمكىن،  جۇرتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، ءمۇسىندى جايىنا قالدىرا سالۋىڭىز كەرەك پە ەدى؟

بىلسەڭىزدەر، «ابىلايدىڭ «باسىن» الىپ، ساكەندى تۇعىرىنان «تايدىردى» اتتى ماقالا گازەتىمىزدىڭ الدىڭعى ساندارىنىڭ بىرىندە جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل ماتەريالدا جەزقازعانعا اكىم بولىپ كەلە سالا، بەرىك ابدىعاليدىڭ ەشكىممەن ءىسى جوق ەسكەرتكىشتەرگە «قىرعيداي تيگەنى» جازىلعان-دى. ءىزىن الا بىرنەشە وقىرمانىمىز حابارلاسىپ، ۇلت جاناشىرى بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ مۇندايعا بارۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن تاقىلەتتە ءوز تاڭعالىستارىن جاسىرمادى. وسىعان بايلانىستى بەرىك ابدىعاليمەن بولعان سۇحباتتىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي بولىپ ەدى.

ابىلايدىڭ «باسىن» الۋداعى باس ماقساتىڭىزدى باسقالار تۇسىنە الماي جاتىر-اۋ، شاماسى. ءسىز دە  مۇمكىن،  جۇرتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، ءمۇسىندى جايىنا قالدىرا سالۋىڭىز كەرەك پە ەدى؟

- قازاقستاندا ابىلاي حاننىڭ ەسكەرتكىشىن ەلىمىزدىڭ قاي قالاسىنا قويساڭ دا، ارتىقتىق ەتپەيدى. بىراق  ۇلى حانىمىزعا ەسكەرتكىش قالاي بولسا، سولاي قويىلماۋى ءتيىس. جەزقازعانعا بۇرىندارى كەلىپ جۇرگەندە، ابىلاي حاننىڭ ەسكەرتكىشىن كىم كورىنگەن، قازاعى دا، ورىسى دا، كەلەكە ەتىپ، كۇلكىگە اينالدىرىپ جاتقانىنىنا تالاي كۋا بولعانمىن. جۇرت ونى مۋلتفيلمدەردەگى ەبەدەيسىز، ەسەرسوق كەيىپكەرلەرگە تەڭەپ، قولىن شوشايتىپ كورسەتكەندە، «وسىنى قالاي عانا قويدى ەكەن؟» دەپ تىستەنەتىنمىن. كەيدە ول مەنىڭ كوزىمە قاڭباق شالدىڭ ۇسقىنسىز بەينەسى رەتىندە ەلەستەيتىن. قىسقاسى، ابىلايدى ابدەن مازاق قىلىپ بىتكەن... قالاعا اكىم بولىپ كەلىسىمەن، ەسكەرتكىشتى الدىرتىپ تاستادىم. سەبەبى، بۇرىن ونى سىرت كوز رەتىندە جاي سىناسام، ەندى ابىلايدىڭ كوزگە كۇيىك قالىپتا تۇرا بەرگەنى ماعان سىن ەدى. الاشتىڭ نامىسىنا تيەتىن، الىپ تۇلعامىزدىڭ اتىنا قيانات كەلتىرەتىن ەسكەرتكىشتى، بۇلاي ايتپاسقا شارام جوق، الىپ تاستاعانىم سودان. اۆتورىن شاقىرىپ الىپ، «دۇرىستاپ وندەڭىز» دەسەم، ول «مەنى اسىقتىرىپ ەدى، ايتپەسە بارىمدى سالار ەدىم» دەپ اقتالادى.

- اۆتورى ايتۋلى ءمۇسىنشى مە ەدى؟

- جوق، جەرگىلىكتى ءمۇسىنشى عوي. ول قازىر ەسكەرتكىشتى قايتا وڭدەپ جاتىر. جۇمىستى بىتىرىسىمەن، ابىلايدى بۇرىنعى ورنىنا ەمەس، قالانىڭ باسقا جەرىنە قوياتىن بولامىز. سەبەبى، قالا اكىمشىلىگىنىڭ الدىنداعى الاڭ اتشاپتىرىم جەر دە، ەسكەرتكىشتىڭ كولەمى ءبارىبىر كىشكەنتاي بولىپ قالادى. ۇيلەسىم بولمايدى. قازىر مادەنيەت مينيسترلىگىنە ۇسىنىس جولداپ، وسى الاڭعا تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىن ورناتۋعا بايقاۋ جاريالاپ جاتىرمىز.

- سوندا ابىلايدىڭ ورنىن باساتىن ساۋلەتتىك تۋىندىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە بولماق؟

- بۇل جەزقازعان حالقىنا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ەرەكشە، وزىندىك سىي بولماق دەگەن ويدامىن. تەك قازاق تاريحىن جالپىلاي ەمەس، ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ، حان ورداسىنىڭ، جوشى حان، الاشا حان، ەدىگە، توقتامىس باتىرلاردىڭ ەرلىگىن، بۇلانتى شايقاسىن، تاعى سول سياقتى كورگەن ادامنىڭ نامىسىن جانىپ، رۋحىن كوتەرەتىن وبرازداردى جيىنتىقتايتىن ەڭسەلى مونۋمەنت بولادى دەپ وتىرمىن، بۇيىرتسا. بۇل جاعىنان اقساقالدارمەن دە، زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن دە كەلتەسىن قايدان قايىرارىنا دەيىن كەڭەسىپ، اقىلداسىپ، ءبىر توقتامعا كەلگەنبىز.

- ال، ساكەن سەيفۋللين ەسكەرتكىشى قاي «ستاتيامەن» ايىپتى بولىپ ەدى؟

- شىنى كەرەك، ول دا شاھاردىڭ ساۋلەتتىك كەلبەتىنىڭ سيقىن كەتىرىپ تۇرعان ەسكەرتكىشتىڭ ءبىرى ەدى. اياعى جوق، قولى جوق، «گورشوكتا» وتىرعان كىسى» سياقتى دەپ، قانشاما جىلدان بەرى كەلگەن-كەتكەندەر كۇلىپ-كۇلىپ قوياتىن. سول ساكەننىڭ ەسكەرتكىشىن جاقسىلاپ وڭدەپ، س.سەيفۋللين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ الدىنا اپارىپ قويدىق. اقىنعا وزىندىك قۇرمەت كورسەتىلىپ، ءسان-سالتاناتىمەن قويىلدى. ياعني، وعان جاڭا ەسكەرتكىش اشىلعانداي شارا ۇيىمداستىرىلدى. لاقتىرىپ تاستاۋعا وبال ەمەس پە؟ قازىر ساكەننىڭ سۇلۋ، پاراساتتى كەلبەتىنە لايىق ءمۇسىن جاساتۋعا بايقاۋ جاريالاعالى وتىرمىز. مينيسترلىككە ءوتىنىش جىبەردىك. ەگەر بەكىتسە، تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى ءھام ساكەننىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ەكى بايقاۋ جاريالانادى دەي بەرىڭىز.

- مۇمكىن، وسى ەسكەرتكىشتەردى الدىمەن جاساتىپ الىپ، «كۇلكىلىلەرىن» كەيىن ىسىرىپ تاستاسا دا، كۇڭكىل از بولار ەدى-اۋ...

- ارينە، بۇل جولمەن دە بارۋعا بولادى. وسى سۇراقتى ماسەلە قىلىپ كوتەرگەن اعايىندار از بولمادى. بىراق، بىزدە جۇرتشىلىقتىڭ بۇل مۇسىندەرگە ابدەن كوزى ۇيرەنىپ كەتكەن. «ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ بەينەسى دەپ قاراۋعا ۇيات، اسقان جاۋاپسىزدىقپەن قۇيىلعان مۇسىندەرگە كوزىمدى ۇيرەتكىم كەلمەيدى. جەزقازعان ەكەن دەپ، جارىمجان ءمۇسىن جاساي سالۋعا بولمايدى عوي»، - دەپ ولارعا ءتۇسىندىرىپ، ايتتىم. ءسويتىپ بارىپ، ءمۇسىندى ورنىنان قوزعادىق. ايتپاقشى، وسى داۋ-دامايدىڭ اياسىندا، قالاداعى 9 مەكتەپتىڭ اتىن اۋىستىرىپ جىبەرگەنىم بايقالماي كەتكەن سياقتى. ايتەۋىر، ءبىر قۋاناتىنىم، الاش ارىستارىن ايتپاعاندا، قايرات رىسقۇلبەكوۆ، مۇستافا شوقاي سياقتى مىقتىلارىمىزدىڭ ەسىمىن مەكتەپتەرگە بەرگىزدىك. جاسىراتىنى جوق، ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءبىر جەرگە بەرۋ تۇرماق، ەسكە الۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ تۇر ەمەس پە؟

- عارىشكەرلەرگە دەگەن پەيىلىڭىزدى بۋلۆارعا اتاۋىن بەرۋمەن ءبىلدىردى دەپ جاتىر دەيدى. شىنىمەن، سولاي بولعانى ما؟

- ماسەلە مىنادا. قالانىڭ قاق ورتاسىندا، جەلەگى جايقالعان، ۇيلەرى ساۋلەتتى دەگەن ءساندى كوشەمىز بار. ورىس اقىنى نەكراسوۆتىڭ اتىندا. جاڭاعى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەسكەرتكىشى دە وسى كوشەنىڭ بويىندا تۇر. بىلسەڭىزدەر، بۇل كوشەنىڭ اتاۋىن جەرگىلىكتى اعايىن تالاي جىلدان بەرى اۋىستىرا الماي جۇرگەن. اۋىستىرا سالايىن دەسە، ورىستىلدىلەر ۇلارداي شۋلايدى. جەلتوقسان دەپ وزگەرتەيىك دەگەندە دە، ءورىستىلدى اعايىننان قايمىعىپ، جىلى جاۋىپ قويا سالعان. 1994 جىلى كوشەنى نەكراسوۆتان «الىپ»، ساكەنگە «بەرەيىك» دەسە، وندا دا «ورىس جازۋشىسىنىڭ جەكجات-جۇراعاتتارى» قارسى شىعىپ، كوشە اتاۋىن ساقتاپ قالادى. نەكراسوۆتىڭ اتىندا كوشە بار دەمەسەڭ، بۇل جەردە نەكراسوۆ بولماعان دا، ەش قاتىسى جوق قوي، قاراپ تۇرساق. سودان بارىپ، سول كەزدەگى عارىشكەرلەر بۋلۆارىنا ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەسىمىن بەرە سالادى. بۇل جەردە ايتايىن دەپ وتىرعانىم، ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى ءبىر بولەك، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 25 جىلدىعى ءبىر بولەك، عارىشقا ادام بالاسى ۇشقانىنىڭ 50 جىلدىعىنا ارنايى باعدارلاما دايىنداپ جاتىرمىز. سەبەبى نە دەسەڭىز، باياعىدان جەزقازعاننىڭ «عارىش گاۆانى» دەگەن جاقسى ءيميدجى بولعان. ءارى عارىش يگەرۋ دەگەن ايماقتىق ەمەس، حالىقارالىق جوبا عوي... ساپارلارىنان ساۋ ورالىپ، وسى ماڭعا قونعان عارىشكەرلەردىڭ بارلىعى الگى بۋلۆارعا تال ەگىپ، اتى-ءجونىن جازىپ كەتكەن. سول ءداستۇر ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. بۋلۆاردا لەونوۆتان باستاپ، مۇساباەۆقا دەيىن عارىشكەرلەردىڭ تالدارى ءتىزىلىپ تۇر. وسى قيسىنعا سالىپ، ءبىز نەكراسوۆ كوشەسىنە سەيفۋلليننىڭ اتىن بەرگىزىپ، ال بۋلۆارعا بۇرىنعى اتاۋىن (عارىشكەرلەر بۋلۆارى) قايتاردىق.

- ءبارى دۇرىس-اۋ، بىراق «توبەمىزدەن زىمىران سىنىعى تۇسپەسە ەكەن» دەپ تىلەيتىن جۇرتتىڭ تىلەگى باسقا سياقتى ەمەس پە؟

- اۋانى بىلعايدى، جەردى لاستايدى ەكەن دەپ، عارىشتى يگەرۋدى توقتاتىپ تاستاۋعا بولمايدى عوي. ەكولوگيامىز ناشارلاپ كەتتى دەپ، وندا بايقوڭىر ايلاعىن جاۋىپ تاستايىق، اگەنتتىكتى تاراتايىق. بۇل ەندى تىم قارابايىر تۇسىنىك. عارىشتى نەگە قازاق بالاسى يگەرمەسكە؟! بايقوڭىر عارىش ايلاعىن ءومىر بويى رەسەيلىكتەر ءوز يەلىگىندە ۇستايدى دەپ ايتا المايمىن. ونى تۇبىندە قازاق ءوزى يگەرەتىن، ءوزى باسقاراتىن كۇن بولادى. ول ءۇشىن بۇگىنگى جاستاردىڭ، جەتكىنشەكتەردىڭ عارىشقا دەگەن قۇرمەتىن، ىقىلاسىن وياتۋىمىز قاجەت. ونىڭ جولدارى كوپ: بىرەۋى - تىم قۇرىسا ءبىر كوشەگە «عارىشكەرلەر» اتىن بەرۋ. بۇل ءسوز اۋەلى بالانىڭ ساناسىنا سىڭەدى. سودان كەيىن، بالكىم، ارمانىنا اينالار. ءبىز بالانىڭ ارمانىنا مۇمكىندىك جاساۋىمىز قاجەت. ارينە، ەكولوگيالىق  تالاپتاردى، قاۋىپسىزدىك شارالارىن كۇشەيتپەسە، بولمايدى. ونى مەن دە جاقسى تۇسىنەمىن.

ايتپاقشى، «سەيفۋللين كوشەسىن نەكراسوۆ كوشەسىنىڭ جالعاسى رەتىندە جارتى كوشەگە بەرگىزدى» دەگەن پىكىرگە قارسى ءۋاجىڭىز بار ما؟

ەشقانداي دا جالعاسى ەمەس، ۇزىننان-ۇزاق جاتقان كوشەگە ساكەننىڭ اتىن بەردىك. بىراق، وزدەرىڭىز كەلسەڭىزدەر دە كورەسىزدەر، بۇل كوشەنىڭ بۇرالاڭدارى كوپ. سول بۇرىلىستىڭ بىرىنە نەكراسوۆتىڭ اتىن قالدىرا بەرەيىك دەپ ءوزىم ايتتىم. سوندىقتان، بۇل ايىپتاۋ نەگىزسىز دەپ بىلەمىن. مىنە، قىزمەتىمە كىرىسكەنىمە 2 ايدىڭ ءجۇزى بولدى. وسى ارالىقتا 100 ملن. تەڭگەگە جول، جارىقتاندىرۋ سياقتى كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جونگە كەلتىرۋدى باستاپ جاتىرمىز. ارينە، ءىس ناتيجەسىن الداعى ۋاقىت كورسەتەر. دەگەنمەن، اكىم تەك قانا كوممۋنالدىق-شارۋاشىلىق ماسەلەلەرگە ماڭىز بەرۋى كەرەك دەگەن وي دۇرىس ەمەس. اكىم بولساڭ، رۋحاني جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى قاتار الىپ ءجۇر. ال، اتىنا زاتى ساي ەمەس، شالا-پۇلا «تاستى» قويا سالۋمەن، قايتا ءبىز ۇلتىمىزدى ازعىنداتامىز. وسىنى تۇسىنسەك نەتتى، اعايىن...

وركەن كەنجەبەك،

«حالىق ءسوزى»