ديىرمەننىڭ تاسىنداي شىر اينالعان دۇنيەدە ءار ۇلت تاۋمەندىلىكتەن، قۇلدىقتان، مويىندى قاجار وتارشىلدىق قامىتتان ازات بولۋدى اڭسايدى. باسقالاردى بىلمەيمىن، شىعىسىندا ايداھارداي ىسىلداپ، باتىسىندا ايۋداي اقىرعان الپاۋىت ەلدەرمەن قوڭسى قونعان قازاق ەلىنىڭ جۇرەگىنە بۇل اڭساردىڭ قارلىعاشى ۇيالاعالى 300 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. سول قارلىعاش ءۇش عاسىر بويى «الاش بالاسى دەربەس ەل بولسا ەكەن» دەپ شىرىلدادى. بالا كەزدەن ەستىپ وسكەن ءبىر ءتامسىلدى ەسىڭىزگە الىڭىزشى... ايداھار قۇز باسىنداعى قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا شابۋىل جاسايدى. سول كەزدە جۇدىرىقتاي عانا بايقۇس قۇس ايداھارعا ايبات شەگىپ، ءوزى تاجالدىڭ اۋزىندا كەتە بارادى. بالاپاندارى، ءيا، ءيا بالاپاندارى باتىر قارلىعاشتىڭ شەيىتتىگىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالادى... «قازاقتى ەگەمەندى ەل ەتەم» دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي تەر توككەن، قان كەشكەن الاشتىڭ وعلاندارى جايلى تولعانسام بولدى، سول ءبىر قارلىعاش شىرىلداپ، كوز الدىمدا ۇشىپ جۇرگەندەي بولادى.

ماڭگىلىك ۇستانىم: پارىز

ادام – يدەيانىڭ قۇلى. ادام پەندە بولعاندىقتان ولەدى، وشەدى، قايتىس بولادى. ال، اق جولىنداعى، حاق جولىنداعى يدەيا ەشقاشان ولمەك ەمەس. سول ۇلى ۇلتتىق يدەيانىڭ قۇلى بولۋ – ءار الاش بالاسىنىڭ ارمانى بولۋى ءتيىس. قازىر كوپتەگەن ازاماتتارىمىز ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ ىرگەتاسىن قالاعان الاش يدەياسى ءبىر-اق كۇندە، پاتشا تاعىنان قۇلاعاننان كەيىن اياق استى قاينار سياقتى بۇر-سارق ەتىپ شىعا كەلگەن سەكىلدى ەلەستەتەدى. ورىستىڭ وتارشىل جۇيەسىن تالقانداماق بولعان حان كەنەنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنە، ابايدىڭ ازات ويلى پايىمدارىنا ۇڭىلسەڭىز «الاشتىق ازات ەل» يدەياسى سان عاسىر بۇرىن باستالعانىن بايقايسىز. الاشوردا زيالىلارى سول ءبىر حالىق كوكەيىندەگى اسىل ارماندى تاريح ساحناسىنا الىپ شىقتى. بۇل يدەيا 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقساننان باستاپ، 1920 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنا دەيىن، بار بولعانى 711 كۇن ساياسي ساحنادا ءومىر ءسۇردى. سول 711 كۇندەگى ۇستانىم بۇكىل ۇلتتىڭ عۇمىرلىق تەمىرقازىعىنا اينالدى.

ول قانداي ۇستانىمدار ەدى؟

الاشورداشىلاردىڭ ءبىرىنشى ۇستانىمى – جەر ماسەلەسى...

«ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەپ ءجۇرىپ، ءاليحان بوكەيحان جەر ءۇشىن كۇرەستى. «جەر، جەر جانە جەر». جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى» دەۋى بەكەر ەمەس. جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكەمەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. وسى ۇستانىمنىڭ ارقاسىندا التاي مەن اتىراۋعا، سىر مەن ارقاعا دەيىنگى ۇلان-عايىر اتىراپ قازاق ۇلتىنا تيەسىلى ەكەنىن ەڭ العاش الاشورداشى ءالىمحان ەرمەكوۆ عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ بەردى. 1920 جىلى 14-24 تامىز ارالىعىندا لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىن بەكىتىپ، ناتيجەسىندە اۆتونوميالى ەلگە اينالدىق. سول اۆتونوميانىڭ تەرريتورياسىنا 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العان كەزدە يە بولىپ قالدىق.

الاشوردانىڭ ەكىنشى ۇستانىمى «جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەگەن ۇرانمەن استاسىپ جاتتى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك» بولاتىن.

وسى ءبىر تۇستا ءبىر قىزىق دەرەك ايتا كەتەيىك. 1950 جىلدارعا دەيىن اراب امىرلىكتەرى ارتتا قالعان ەلدەردىڭ ساپىندا بولدى. اعىلشىن وتارلاۋشىلارىنىڭ ءوزى ەشتەڭە جوق بولعاندىقتان، امالسىز بۇل اۋماقتى تاستاپ كەرى قايتتى. اعىلشىنداردىڭ كەتۋىن كۇتىپ تۇرعانداي 1950 جىلى قۇمدى ساحارادان مۇناي اتقىلادى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى 1970 جىلدارعا قاراي الەمدەگى ەكونوميكاسى باي ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. ياعني، جەر استىنداعى بايلىق اراب ۇلتىنىڭ ىرىزعىسىنا اينالدى. ءدال سول سەكىلدى قازاقستان ازات ەل بولعاننان كەيىن مۇناي باعاسى قىمباتتاپ، تاسىمىز ورگە دومالاي باستادى ەمەس پە؟. دەمەك، اتا-بابالارىمىز، سوسىن الاش زيالىلارى بىزگە اماناتتاپ كەتكەن جەردىڭ يگىلىگىن قازاق كورۋى، مەملەكەتىمىز بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سەكىلدى دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋى ءتيىس ەدى.

اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا قايتا ورالايىق. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك» بولاتىن. بۇل ءۇشىنشى ۇستانىم بويىنشا، الاشورداشىلار تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. ەڭ وكىنىشتىسى سول، وسى ەكونميكالىق تاۋەلسىزدىككە ءالى قول جەتكىزە الماي كەلەمىز. تۇسىنە بىلگەن ادامعا اباي حاكىمنىڭ ءوزى: «وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى، كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە ۇيقىڭ» دەمەي مە؟ الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي اعامىز «كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ» دەگەن كىتابىندا ۇلى اقىننىڭ وسى ولەڭىن تالداپ، «بۇل جەردە اباي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى مەڭزەپ تۇر» دەيدى. ارىدان اباي، بەرىدەن ءاليحان اڭساعان سول ءبىر ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە ەرتەڭگى ۇرپاق جەتەرىنە سەنگىمىز كەلەدى.

الاشورداشىلاردىڭ ءتورتىنشى ۇستانىمى، «قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك» دەگەن يدەيامەن بەكىدى. ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا ءبىزدىڭ ەلدە «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى» ءتيىس بولاتىن. شىندىعىن ايتايىق، قازىر قازاق بالاسى وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى وسى ۇستانىم جولىندا كۇرەسىپ كەلەدى. ول كۇرەس ءبىر ساتكە بولسىن توقتاماق ەمەس.

بەسىنشى ۇستانىم: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى. الاش زيالىلارى بۇل ارمانعا جەتە المادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ءسوزسىز، الاش بالاسى بۇل جولى ەل بولماسا دا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنىن ءوزى العان دەربەس مەملەكەت بولادى», – دەگەنىن ءار قازاق بىلەدى. الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الماعانىمەن، تاۋەلسىزدىككە توتە جول سالىپ بەردى. سوندا دا مۇستافا شوقايدىڭ ءبىر ءسوزىن تىلگە تيەك ەتە كەتەيىك: «رەسەي رەۆوليۋتسياسى كيلىكپەگەندە، قازىر قازاق مەملەكەتى تۇركيا، باتىستاعى، شىعىستاعى وزگە مىقتى ەلدەر سياقتى بولار ەدى»... بۇل ارينە، ءبىزدىڭ ءبىر كەم دۇنيەمىز...

الاش زيالىلارى قازاق ساناسىنا وسى ءبىر بەس ۇستانىمدى شەگەلەۋ ارقىلى ءوز پارىزدارىن وتەدى دەپ بىلەمىن.

سانا تەرەزەسى: قارىز

ۆ.و.كليۋچەۆسكي: «ادامنىڭ ىعىنا جىعىلمايتىن كىسىلەردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى، ءبىرىنشىسى وزگەنىڭ سوزىنەن، ءوزىنىڭ پىكىرىن تاباتىندار، ەكىنشىسى ءوزىنىڭ پىكىرىندە وزگەنىڭ پىكىرىن قايتالايتىندار» دەپتى. وسىعان دەيىن تاپتاۋرىن بولىپ، ايتىلا ايتىلا جاۋىر بولعان پىكىرلەردى قايتالاۋدان اۋلاقپىز. بىراق، بۇگىنگى قازاق بالاسى وزگەنىڭ (وزگە دەپ وتىرعانىم دا ءوز عالىمدارىمىز) سوزىنەن ءوز پىكىرىن قالىپتاستىراتىنداي، ءسوز تالاستىرا قالسا، كەز-كەلگەن ادامدى تۇقىرتاتىنداي دەڭگەيگە جەتتى. ولار مىناۋ ۇلى دالانىڭ توسىندەگى «جەر-جۇرەك» تەك قازاقتىڭ بالاسى ءۇشىن سوعىپ تۇرعانىن جاقسى بىلەدى. ولار سوناۋ التاي مەن اتىراۋعا، سىر مەن ارقاعا دەيىنگى ۇلان-عايىر اتىراپ وزدەرىنىڭ مەنشىگى ەكەنىن تۇيسىنەدى. ولار ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بۇ قازاقتىڭ الەمگە اتوي سالاتىنىنا سەنەدى. ولار سول سەبەپتى ءبىرتۇتاس قازاقتى سۇيەدى...

وسى ءبىر ەسسىز سۇيىسپەنشىلىك، ۇلتقا دەگەن ۇلى ماحاببات قاشان، قاي ۋاقىتتان، قانداي جاعدايدا پايدا بولدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرۋ وتە قيىن... حاق تاعالا قازاق دەگەن ۇلتتى جاراتقالى بەرى ءبىز وسى ءبىر ولكەنى، وسى ءبىر ۇلتتى سۇيەتىن سەكىلدىمىز. بىراق، بىراق، سان عاسىرلىق ەزگىنى كورگەن قازاق ۇلتىنىڭ سانا-تەرەزەسىن الاش وعلاندارى، الاش وقىعاندارى اشىپ بەرمەگەندە ءبىز قازاقتى وسىنشالىق دارەجەدە سۇيەر مە ەدىك؟!

«ۇلتىنىڭ سانا-تەرەزەسىن الاش وعلاندارى، الاش وقىعاندارى اشىپ بەرمەگەندە» دەدىك قوي... بۇل ءسوز «ءبىز حات تانىمايتىن قاراڭعى ەل بولدىق» دەگەندى بىلدىرمەيدى.

«ەۋروپا مادەنيەتتىمىن دەپ ماقتانعانىمەن، مادەنيەتى ونەرىندە عانا، ال مىنەزى حايۋاندىق ساپارىنان قايتقان جوق»، – دەيدى ءاليحان بوكەيحانوۆ. وسى ءبىر سوزدەن-اق، ءبىراز جايتتىڭ بەت پەردەسىن سىپىرۋعا بولاتىن سەكىلدى. قازاق حالقى بۇگىنگە دەيىن «ورىس قازاققا قارا تانىتتى، ءبىلىم، عىلىم باتىستان جەتتى» دەگەن قاساڭ ويمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. وتارشىل رەسەيدىڭ «بۇراتانا حالىققا» جانى اشۋى مۇمكىن بە؟ جو، جوق، ايتا كورمەڭىز، ءبىر عانا اشتىقپەن قازاق حالقىن قىرىپ جىبەرمەك بولعان جۇيە الاش بالاسىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا تالپىنباسى حاق.

بىرىنشىدەن، قازاق حالقى ۇندىستەر سەكىلدى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى قاجەت ەدى. ول ءۇشىن وتارشىل رەسەي بيلىگى (پاتشا ءھام كەڭەستىك) ەڭ الدىمەن شوقىندىرۋ، اشتىق، سوسىن تىڭ يگەرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىردى. دىننەن ايرىلعان ۇلت، دىلدەن ايرىلادى، ۇلتتىعىن جوعالتادى. پاتشالىق رەسەي شوقىندىرۋ ساياساتتىن جۇزەگە اسىرادى دەگەن نيەتپەن قازاق بالالارىن ەۋروپاشا وقىتتى. بىراق، سول «ميسسيونەر» بالالارى ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ كەتتى. ولار قازاق بالاسىنىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بەت الدى.

مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆ: «باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەپ ۇرانداتىپ، قازاقتىڭ ءالىپبيىن جازدى. سول احاڭدار: «بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولماقشى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولماقشى» دەپ قازاق حالقىنا ۇل بولار ۇرپاققا ارناپ، ءبىلىم رەفورماسىن جاسادى. بۇل شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ ساعىن سىندىردى.

ەكىنشىدەن، قازاقتى جويۋدىڭ كەزەكتى كەزەڭىن كەڭەس وكىمەتى قولىنا الدى. ەلدىڭ قولىنداعى بار بايلىقتى تارتىپ الىپ، ءبىر ۇلتتى قاساقانا قىرۋدىڭ جوسپارىن جاسادى. قازاقتىڭ 1/3-ءىن قىرعان اشارشىلىق كەزىندە الاش زيالىلارى تاعى دا اتقا قوندى. «اشتارعا كومەك» كوميتەتىن قۇرىپ، قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي ەلگە كومەك قولىن سوزدى، شاماسى جەتكەنشە وتارلاۋشى جۇيەگە تويتارىس بەرمەك بولدى. جەر بەتىنەن قازاقتى جويىپ جىبەرۋ ماقساتىندا جاسالعان سول ناۋبەتتەن امان قالعان ازاماتتىڭ ءبارى الاشورداعا راحمەت جاۋدىرۋعا ءتيىستى.

1934 جىلى كليمەنت ۆوروشيلوۆ (كسرو-نىڭ قورعانىس حالىق كوميسسارى) ۆكپ(ب) ءحVىى سەزىندە: «نان كەرەك بولعان سوڭ ءبىز اشتىقتى ادەيى جاسادىق. ناتيجەسىندە جۇمىس ىستەي المايتىن شارۋالار مەن كۋلاكتار اشارشىلىقتان ءولىپ، تاپ رەتىندە جويىلدى» دەپ مالىمدەدى. وسىدان-اق، كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاققا دەگەن كوزقاراسىنىڭ قاندايلىق دارەجەدە «كەرەمەت» بولعانىن اڭعارامىز. وسىدان-اق، وتارشىل جۇيە ەشقاشان دا «حايۋاندىق ساپارىنان قايتپايتىنىن» بايقاتادى.

وتارلاۋشى ەل ەكى مارتە (1921-1922, 1930-1933) اشارشىلىق جاساپ، دەگەنىنە جەتىپ، قازاقتىڭ دالاسىن بوساتتى. ەندى قالعان جۇتقىنشاقتاعى قازاقتى قىلقىتا سالاتىن «تىڭ يگەرۋ» ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ەدى. «تىڭ يگەرۋدىڭ» قارقىندىلىعى سونشالىق، 1954-1962 جىلدارى قازاق دالاسىنا 2 ملن ادام كوشىپ كەلدى. 1897 جىلعى ساناق بويىنشا ەل حالقىنىڭ 85 پايىزىن قۇراعان ۇلت 1962 جىلى 29 پايىزعا دا جەتپەي قالدى. ءدال وسى كەزدە تاعى دا الاشوردانىڭ رۋحى ايبات شەكتى. بۇل بىراق، رەسمي دالەلدەنبەگەن دەرەك. ەل ىشىندە اۋەزوۆ باستاعان قازاق جازۋشىلارى 1953-1954 جىلدارى سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا «تىڭ يگەرۋ باستالدى. ەڭبەك كۇشى قاجەت. قىتايداعى قازاقتاردى ەلگە الدىرايىق» دەپ قول جيناپتى-مىس» دەگەن اڭگىمەنى ءجيى ەستيمىز. ەگەر دە، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جان جولداسى بولعان، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ جولىندا ءالىمحان ەرمەكوۆتەي ايانباي ەڭبەك ەتكەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ەرلىگى راس بولسا، الاشوردا يدەياسى «تىڭ يگەرۋ» كەزىندە دە «ۇلتتىعىمىزدىڭ تىڭىنا» تۇرەن سالعان بولىپ شىعادى. سەبەبى، 1955-1963 جىلدار ارالىعىندا قىتايدان كەلگەن قازاقتار بۇگىنگى قازاقتىعىمىزدىڭ ساقتالۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى.

اۋەزوۆ دەگەندە ەسكە تۇسەدى... ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتاردىڭ ۇلى يدەياسى 1938 جىلدان كەيىن اۋەزوۆ ارقىلى قازاق دالاسىنا كەڭ تاراپ، ۇلتتىڭ كوكىرەك سارايىنا ۇيالاپ قالدى. سول اۋەزوۆتىڭ شاكىرتتەرى ءيسى قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋعا دەگەن اڭسارىن ءاردايىم ۇلتتىڭ ەسىنە سالىپ وتىردى. بۇل ساباقتاستىق قازىر دە ۇزىلە قويعان جوق.

بۇدان شىعاتىن ءبىر-اق قورىتىندى بار. قازىر قارا تانيتىن ءار قازاق ۇلتتىڭ كوزىن اشقان احاڭدارعا قارىزدار! اشتىق ناۋبەتتەن امان قالعانداردىڭ ءار ۇرپاعى الاش زيالىلارىنا – بورىشكەر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ابايدىڭ جولى» دەپ قازاقتىڭ جولىن كورسەتكەن مۇقاڭدارعا، ماعجاندارعا، جۇسىپبەكتەرگە – بەرەشەكپىز. ول قارىز، ول بورىش، ول بەرەشەك قايتسەك قايتادى؟ بۇل سۇراق قازىر ءار الاش بالاسىنىڭ كوكەيىندە تۇرۋ ءتيىس.

ءتۇيىن ورنىنا...

«ءوز كۇشىنە سەنبەگەن حالىق تا، ادام دا ەشقاشان ءومىر بايگەسىن الا المايدى» دەيدى ءاليحان بوكەيحان. قازاق ۇلتى وزىنە تيەسىلى بايگەگە، ولجاعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سان قيلى تاعدىردى باستان كەشتى. سول كەزدە ۇلتىمىز تاعى دا ءاليحاننىڭ: «تالاس-تارتىس جوق بولسا، ءومىر اباقتىعا اينالار ەدى» دەگەن قاناتتى سوزىنەن كۇش الدى. جوعارىدا ايتقان ءتامسىلدى قايتادان ەسكە الىڭىزشى. ءبىز سول تامسىلدەگى ءتىرى قالعان بالاپاندار سەكىلدىمىز... ول بالاپاندار قازىر قارلىعاش ەمەس، قىرانعا اينالىپ ۇلگەردى. مەنىڭ ويىمشا، ول قىراندار «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن ءاليحان ءسوزىنىڭ ءمانىن تەرەڭ تۇسىنەتىنىنە سەنگىم كەلەدى.

Abai.kz