ەلدەگى جۇمىسسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن مەملەكەت قازىناسىنان 85 ميلليارد تەڭگە بولىنەدى.  بۇل تۋرالى ۇكىمەت باسشىسى باقىتجان ءابدىرۇلى ساعىنتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا بەلگىلى بولدى.

كەمشىلىگى كوپ كوممۋنيزم جۇيەسىنەن نارىق قاتىناستارىنا كوشۋ بارلىق ەلگە قيىنعا سوعاتىنى انىق. ماسەلەن بۇعان بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى تمد ەلدەرىندەگى جاعداي ايقىن دالەل. كسرو كۇيرەگەننەن كەيىن ءتۇرلى الاساپىران ۋاقىتتار باستان ءوتىپ، ازاماتتىق سوعىستارعا ۇلاسقان سىن ساتتەر دۇربەلەڭ تۋعىزعانى جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن قازاقستان وزگە وداقتاس ەلدەرگە قاراعاندا ابىروي-بەدەلىن ساقتاپ قالدى دەسە بولادى، ەلگە ينۆەستيتسيالىق قارجى قۇيىلىپ، جاڭا كاسىپورىندار قۇرىلۋدا، دامۋ بەلەستەرى باعىندىرىلۋدا. البەتتە، كىلتيپاندى تۇستار جوق دەسەك، ءوزىمىزدى الداعان بولامىز. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى.
بۇگىنگە دەيىن باسقا ماسەلەلەرگە كوبىرەك نازار اۋدارىلىپ، قازاقستان ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتۋ جايى قالتارىستا قالدى دەۋ دە جاڭساق پىكىر. وعان دالەل، كەيىنگى 16 جىلدا ەلدەگى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ەكى ەسەدەن استامعا، 13 پايىزدان 4,9%-عا تومەندەدى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا جاس قازاق ەلى ەۋروپا وداعىن (8,2%), ۋكراينانى (9,7%), قىرعىزستاندى (8%), برازيليانى (12%), رەسەيدى (5,6%) باسىپ وزىپ، اقش پەن ۇلىبريتانيامەن يىق تەڭەستىرەرلىك دارەجەگە جەتتى.
اتالعان دەرەكتەن ۇعاتىنىمىز، دامىعان مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا، بۇگىنگى تاڭدا ەلدە جۇمىسسىزدىق كولەمى ۋشىعىپ تۇرعان جوق. الايدا ۇكىمەت ەڭبەكپەن قامتۋ ماسەلەسىنە باستى مەجەنىڭ ءبىرى رەتىندە كوڭىل ءبولۋىن توقتاتقان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قاتارداعى جۇمىسپەن قامتۋ قادامدارى ەندىگى شاقتا ناتيجەلى اسۋعا ۇمتىلۋدا.
رەسمي سيپاتتاعى قاساڭ ءتىلدى جەڭىلدەتەر بولساق، «ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ» ۇعىمىنىڭ قاراپايىم ادامعا پايداسى قانداي؟ بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ەرتەڭگى كۇنگە سەنىمدى نىعايتىپ، كەلەشەككە جەتەلەيتىن تۇراقتى تابىس، ياعني ادام جۇمىسقا بارىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ەڭبەك ەتكەن سوڭ العان جالاقىسىنا بەرەشەكتەرىن تولەپ، بالا-شاعاسىن اسىرايدى، دەمالىسىنا دا قارجى جينايدى. مىنە وسىنداي ورنىقتى ءومىردى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋدى جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باعدارلاماسى باستى ۇستانىمى ەتەدى.
قازىرگى كەزدە قازاقستاندا، رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىق سانىن 8,8 ملن ادام قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە جۇمىسپەن قامتىلعان 8,4 ملن ادامنىڭ 2,1 ميلليونى ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعان جانە 296 مىڭىن ءوزىن ءونىمسىز جۇمىسپەن قامتىعان سانالادى. تارقاتا تۇسسەك، ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعاندارعا ادەتتەرگە جەكە كاسىپكەرلەر كىرىپ، ءونىمسىز قامتىلعاندارعا تۇراقتى تابىسى جوقتار جاتادى.
جاڭا جۇمىسپەن قامتۋ باعدارلاماسىنىڭ العاشقى كەزەكتە باعدارلاعانى دا وسى، سوڭعى سانات. بىردەن ەسكەرتەتىنى، مەملەكەت قوماقتى قارجى ءبولىپ وتىرعان تىڭ قۇجاتتا قۇرعاق ءسوز پەن بوس داقپىرتتان گورى، ناقتى شارالار كەشەنىنە باسىمدىق بەرىلگەن. تەك 2017 جىلى ءتيىستى تۇيتكىلدەردى تارقاتۋعا 85,3 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. بۇل قاراجات سوماسى ادامداردىڭ وقۋ شىعىنىن جابۋعا، نەسيەلەۋگە جانە دە كوشى-قونعا سەپتەسۋگە جۇمسالماق.
سونىمەن جۇمىس ىزدەگەن جانعا نە ۇسىنىلماق؟ باعدارلامادا ءتورت باعىتتى قامتۋ كوزدەلگەن. ءبىرىنشىسى – تەحنيكالىق-كاسىبي بىلىممەن جانە قىسقا مەرزىمدەگى كاسىبي وقۋمەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل جەردە ەشقانداي ماماندىق مەڭگەرمەگەن، ءبىلىمى مەكتەپ قابىرعاسىنان ءارى اسپاعان ادامدارعا نازار اۋدارىلماق. اعىمداعى جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدەن وتپەگەن جانە وقۋ ورىندارىنا تۇسپەگەن مەكتەپ تۇلەكتەرى ءۇشىن تەگىن كاسىبي جانە تەحنيكالىق ءبىلىم قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. قاجەتتى ەرەجەلەر قابىلدانىپ، ۇبت-دان وتپەگەن وقۋشىلاردىڭ تىزىمدەرى انىقتالعان. 320-عا جۋىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى مەن كوللەدجدەردىڭ جانە وقۋ ورتالىقتارىنىڭ تىزبەسى بەكىتىلگەن. 21 مىڭعا جۋىق جاس تولقىن وكىلى باعدارلاما ەسەبىنەن 2,5 جىلعا، وقۋىن جانە شاكىرتاقىسىن تولەي وتىرىپ، سونداي-اق، جول شىعىنىن وتەۋ، بىرجولعى ىستىق تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى تەحنيكالىق-كاسىبي وقۋعا جولدانادى. وقۋىن تۇگەسكەن جانە جۇمىسشى ماماندىعىن يەلەنگەن جاس ازاماتتارعا وقىپ جاتقاننىڭ كەزدىڭ وزىندە تۇراقتى جۇمىس تابۋ مۇمكىندىگى بار. سەبەبى، ەلىمىزدە ەنگىزىلۋدەگى دۋالدىق وقۋ جۇيەسىن ۇتىمدى قولدانا العان جانە ءوزىن ۇزدىك قىرىنان تانىتقان ستۋدەنتتەر ءۇشىن تاجىريبەدە شىڭدالعان جەرىندە جۇمىستا قالىپ قويۋى عاجاپ ەمەس.
تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك دۇنيە، اعىمداعى جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە كاسىپتەر مەن داعدىلار تۇرعىسىندا جۇمىسشى كادرلاردى كاسىبي وقىتۋ باستالدى. بۇگىنگى تاڭدا قىسقا مەرزىمدى كۋرستارعا 27,7 مىڭ ادام جىبەرىلگەن. بۇل تۇستا دا وزىنە قاجەت كادرلاردى دايارلاۋعا بەيىم كاسىپورىندار ورتاق ىسكە تىكەلەي اتسالىسادى.
ەكىنشى باعىت بيزنەسپەن اينالىسقىسى كەلەتىن، دەگەنمەن باستاپقى سالىمدى قايدان الاتىنىن بىلمەيتىندەر ءۇشىن تاماشا مۇمكىندىك. بۇل باعىتتا جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ مۇرات ەتىلگەن. بىرىنشىدەن، كاسىبىن ەندى باستاعاندارعا باعدارلاما قاتىسۋشىلارىن كاسىپكەرلىك داعدىلارعا وقىتۋعا، بيزنەس-جوبالارىن قولداۋعا ارنالعان «باستاۋ-بيزنەس» جوباسى ىسكە قوسىلعان. ەكىنشىدەن، وقۋدان وتكەننەن كەيىن اۋىلدىق جەرمەن قاتار، قالادا دا شاعىن نەسيە الۋعا بولادى. شارتتارى قولجەتىمدى نەسيەنىڭ جوعارعى سوماسى 18 ملن تەڭگەگە دەيىن، مەرزىمى 5 جىلعا دەيىن، ال مال شارۋاشىلىعىمەن نەمەسە اۋىلشارۋاشىلىعى كووپەراتيۆىن قۇرۋمەن اينالىسقان جاعدايدا 7 جىلعا دەيىن ايقىندالعان جانە دە تۇپكى قارىز الۋشىعا جىلدىق نەسيە مولشەرلەمەسى 6%-دان اسپايتىنداي بەلگىلەنگەن. كەپىلدەندىرۋ تەتىگى دە ەنگىزىلگەن: باستاۋىش كاسىپكەرلەرگە 85% جانە كاسىبى قىزمەت ەتىپ تۇرعان بيزنەس يەلەرىنە 50% ماڭايىندا. بۇگىندە كاسىپكەرلىك نەگىزدەرىنە وقىتۋمەن 7 834 ادام قامتىلىپ، جىل باسىنان 3 مىڭنان استام شاعىن نەسيە بەرىلگەن.
ءۇشىنشى باعىت – نازارداعى بوس جۇمىس ورىندارىنا ورنالاستىرۋ ارقىلى ەڭبەك نارىعىن دامىتۋ. اتالمىش باعىت اياسىندا جۇمىسسىز جانە ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعان جانداردى جۇمىسپەن قامتۋعا جاردەمدەسۋدە 213 مىڭنان استام ادام ەڭبەكپەن قامتىلىپ، الەۋمەتتىك جۇمىس ورىندارىنا 18 مىڭ ادام، قوعامدىق جۇمىستارعا 61 مىڭعا جۋىق ادام جىبەرىلسە، 15 مىڭ جاس مامان جاستار تاجىريبەسىنە جولدانعان. 120 مىڭداي ازامات بولسا، جۇمىس بەرۋشىلەردەگى بوس ورىندارعا جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىقتارى ارقىلى تۇرعىزىلعان.
ءتورتىنشى باعىتتا بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدە تاڭسىق بولعان، الايدا ەۋروپا مەن اقش اۋماعىندا تابىستىلىعىن دالەلدەگەن ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ۇتقىرلىعى نىساناعا الىنعان. قاراپايىم تىلمەن تارجىمالاعاندا، جۇمىس بار وڭىرگە قونىس اۋدارۋ.
مىسالعا، امەريكا ءۇشىن ادامداردىڭ جۇمىس ىزدەپ ءبىر شتاتتان ەكىنشىسىنە كوشۋى قالىپتى جاعداي. وسى ورايدا ول ەلدە كوشكەن ادامنىڭ باسپانامەن قامتىلىپ، كولىك شىعىندارىنىڭ جابىلۋى مىندەتتى ەمەس. كوبىنەسە جاڭا قونىسقا ورنالاسقان جاندار تۇرعىن ۇيدەن بالالارى وقيتىن مەكتەپكە دەيىنگى تۇرمىس ماسەلەلەرىن وزدەرىن شەشىپ جاتادى. قازاقستاندا بولسا، ازاماتتار وزگەشە جايتقا بوي ۇيرەتكەنشە مەملەكەت قولتىقتان دەمەپ جىبەرۋدى ءجون ساناپ وتىر.
بىرىنشىدەن، حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭىرلەر انىقتالىپ (ەلدىڭ وڭتۇستىگى), كادر تاپشىلىعى بايقالعان وبلىستار (سولتۇستىك-ورتالىق ايماقتار) احۋالى تارازىلاندى. ەكىنشىدەن، كوشى-قون كەزىندە قارجىلاي كومەك قاراستىرىلىپ، ادامداردىڭ باستاپقى بەيىمدەلۋى مەن جول پۇلى، جۇك تاسىمالى سىندى شىعىندار جابىلادى. ۇشىنشىدەن، وسى ماقساتتا وڭىرارالىق بوس جۇمىس ورىندارى جارمەڭكەلەرى وتكىزىلەدى. بيىل كوشتى قابىلدايتىن وڭىرلەردەگى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ اتسالىسۋىمەن وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ جانە الماتى وبلىستارىندا وڭىرارالىق بوس جۇمىس ورىندارى جارمەڭكەلەرى شىمىلدىعىن ءتۇرىپ ۇلگەردى. تورتىنشىدەن، كوشۋ جايلى شەشىمدى جۇمىس ىزدەۋشى جان ءوزى دەربەس قابىلدايدى، ماجبۇرلەپ، مىندەتتەۋ جوق. قازىردە 442 وتباسى تۇرعىلىقتى جەرىن اۋىستىرىپ، ەڭبەكپەن قامتىلعان.
وسى تۇستان قايىرساق، باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى ماكروەكونوميكالىق ناتيجەلەرى دە بايقالۋدا. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 2017 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 4,9 پايىزدى قۇراپ، 2016 جىلدىڭ سايكەس مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا 0,2% از ەكەنىن اڭعارتتى. 15-28 جاس ارالىعىنداعى جاس بۋىنعا قاتىستى جۇمىسسىزدىق 0,5%-عا ازايسا (4,4%-دان 3,9%-عا دەيىن), ايەلدەر اراسىندا 0,2%-عا (5,7%-دان 5,5%-عا دەيىن) تومەندەدى.

Abai.kz