ءۇشىنشى، جەرگىلىكتى بيلىك «تۋعان جەر» باع­دار­لا­ماسىن جيناقىلىقپەن جانە جۇيەلى­لىكپەن قولعا الۋعا ءتيىس.

بۇل جۇمىستى ءوز بەتىمەن جىبەرۋگە بولمايدى، مۇقيات ويلاستىرىپ، حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ قاجەت.

ن. نازارباەۆ، بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ

قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى — ايتەكە بي، حرومتاۋ جانە ىرعىز اۋداندارىن قوسىپ وتىرعان اقتوبە وبلىسىنداعى ءىرى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرى. قازىر «قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ اۋلاسىنان وتكەن جىلى اشىلعان باقتا 17 ءتۇرلى 500 مىڭعا جۋىق اعاش كوشەتى ءوسىپ تۇر.

تاڭسىق تۇقىم جانە ءتيىمدى ءادىس

اينالاسى جاپ-جاسىل تالىمباق الىستان كوزدىڭ جاۋىن الادى. مۇندا تال-تەرەك پەن اعاشتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. «قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى نۇرلان جۇماشەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى تالىمباقتا بوزقاراعان، قىتاي شاعانى، اق تەرەك، الما اعاشى، جۇپارگۇل، قاراعاش، قازاقستان تەرەگى، قىزىل قايىڭ، كوكتەرەك، قاراقات، ءسۇمبىل تەرەك، ۇيەڭكى، ءسان اعاشى، سىركە اعاشى، سونداي-اق شاڭگىش پەن شاعان وسەدى. بيىل مەكەمە 2400-دەن استام ءارتۇرلى  اعاش كوشەتىن ساتىپتى. ال بيىلعى جىلى مەكەمەگە مەملەكەتتەن 4 ميلليون تەڭگە قارجى بولىنگەن. ونىڭ كوپ بولىگى اعاش كوشەتتەرىن ەگۋ، كوگالداندىرۋعا، ءبىر بولىگى ءورت ءسوندىرۋ، جانار-جاعارمايعا جۇمسالعان.

- بىلتىرعا دەيىن اعاش كوشەتتەرى قارابۇتاقتىڭ قاسىنداعى قىزىلتۋ اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى تالىمباققا ەگىلدى. سول جەردە ءتۇرلى اعاشتاردىڭ، ساندىك بۇتالاردىڭ تۇقىمدارى سەۋىلىپ، كەلەسى جىلى وسكىن بولعاننان كەيىن دالالىققا ەگىلەتىن. بىلتىردان باستاپ ءبىز وسى مەكەمە اۋلاسىن ءبىر گەكتارعا دەيىن كەڭەيتىپ، قورشاپ، تالىمباق جاسادىق. قازىر وسى تالىمباقتا اعاش كوشەتتەرىنىڭ 17 ءتۇرى وسەدى. وتكەن جىلى ءبىز حرومتاۋ، ايتەكە بي، ىرعىز اۋداندارىنىڭ جاسىل بەلدەۋىنە وسى جەردەن اعاش كوشەتتەرىن اپارىپ ەكتىك. بيىلعى جىلى بوگەتساي ەلدى مەكەنىنىڭ اۋماعىنان 130 گەكتار جەر الىپ، ونىڭ 62 گەكتارىن شاۋىپ، سوعان اعاش كوشەتتەرىن دايىنداپ وتىرمىز. بۇگىنگە دەيىن شارۋاشىلىق جۇمىسشىلارى 300 گەكتار جەرگە اعاش كوشەتتەرىن ەگىپ، سول اۋماقتىڭ نۋ ورمان بولۋىنا بار كۇشىن سالىپ كەلەدى، — دەيدى مەكەمە باسشىسى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بيىل مەكەمەنىڭ جۇمىسشىلارى تالىمباقتا وسىرىلگەن اعاش كوشەتتەرىن ارالتوعاي اۋىلىنا كىرەبەرىستەگى جولدىڭ ەكى جاعىنا، بىلشىق ءبيدىڭ كەسەنەسى مەن اتاقتى اۋليە سارى يشان اتانىڭ قورىمىنىڭ اينالاسىنا، ايتەكە بي ەسكەرتكىشىنىڭ ماڭىنا ەگىپ بەرىپتى. كۇزدە قۇمقۇدىق پەن سارات اۋىلدارىنىڭ ماڭىنا تال-تەرەك ەكپەكشى.

-تالىمباقتا وسىرىلگەن اعاش كوشەتتەرىن ءبىز الدىمەن ءۇش اۋداننىڭ اۋماعىنا ەگەمىز. قالعانىن ساتۋعا قويامىز، سەبەبى مەكەمەگە قوسىمشا قارجى ءتۇسۋى كەرەك. كوبىنە ءبىزدىڭ مەكەمەدەن اعاش كوشەتتەرىن اۋدانداعى مەكەمەلەر مەن ۇجىمدار، مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار الادى. سونداي-اق اقتوبە قالاسى مەن اۋداندارداعى شارۋاشىلىقتار، كاسىپكەرلەر دە كەلىپ ساتىپ الادى, — دەيدى ن.جۇماشەۆ.

«قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى مەكەمە باسشىسى رەسەيدىڭ چەليابينسك قالاسىنان ءسان اعاشىنىڭ، ۋفادان الما اعاشىنىڭ، ورىنبور وبلىسىنان بوزقاراعاننىڭ، سونداي-اق قىزىلوردا قالاسىنان سىركە اعاشىنىڭ تۇقىمىن اكەلىپتى.

-ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق كوپ جىلدار بويى نەگىزىنەن قاراعاش وسىرۋمەن اينالىسىپ كەلدى. وتكەن جىلدان باستاپ تالىمباق شارۋاسى دۇرىس جولعا قويىلدى. كورشىلەس رەسەي مەن ەلىمىزدىڭ وزگە وبلىستارىنا ارنايى بارىپ، تالىمباققا ەرەكشە اعاش تۇقىمدارىن اكەلىپ ەكتىك. ولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وبلىستا بۇرىن-سوڭدى ەگىلمەگەن اعاش تۇرلەرى دە بار. قازىر، مىنە، سول اعاش كوشەتتەرى مەكەمە اۋلاسىندا جايقالىپ ءوسىپ تۇر, — دەيدى «قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسى باسشىسىنىڭ شارۋاشىلىق جونىندەگى ورىنباسارى قايراقباي سۇلەەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، بيىل تالىمباق اۋماعىنا 20 مىڭ بوزقاراعان، 10 مىڭ الما اعاشى، 300 مىڭ ءتۇپ قاراعاش، 20 مىڭ ءتۇپ جىلاۋىق تال، سونداي-اق ءسان اعاشى مەن كوكتەرەك، قازاقستان تەرەگى تۇقىمداي ەگىلگەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسى ارقىلى سۋارىلادى. ال كەيبىرەۋلەرىن مەكەمە جۇمىسشىلارى قولداپ سۋارادى. وتكەن جىلى تالىمباق اۋماعىنان ەكى ۇڭعىما قازىلعان.

 ورتكە قارسى تەحنيكا از…

بۇگىندە قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعىندا 34 مىڭ گەكتار جەر بار. ونىڭ 5 مىڭ گەكتارى — ورماندى القاپ. بيىلعى جىلى قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى ءوزىنىڭ قىزمەتىن باستاعانىنا 50 جىل تولىپتى. قازىر اتالعان مەكەمەدە 56 ادام جۇمىس ىستەيدى.

جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، شارۋاشىلىق ءۇش اۋداندى قامتىپ وتىر. قازىر ءار اۋماقتا ورمان قورىقشىسى، ورمان شەبەرى، ورمان ينجەنەرى جۇمىس جاسايدى.

— قولىمىزدان كەلگەنشە اۋىلداردى كوركەيتۋ، كوگالداندىرۋ باعىتىندا كوپ جۇمىستار جاساعىمىز كەلەدى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا اۋىلداعى اكىمشىلىك الدىنا، اۋدانداعى ساياباقتارعا، ەلدى مەكەندەر ماڭىنا قاراعاش، كوكتەرەك، ءسۇمبىل تەرەك، جىلاۋىق تال كوشەتتەرىن ەگۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بيىل تالدىساي اۋىلىنىڭ اۋماعىنا 5 مىڭ ءتۇپ قاراعاش، اۋىلعا كىرەبەرىس جولداعى ايتەكە بي ەسكەرتكىشىنىڭ اينالاسىنا 200 ءتۇپ ءارتۇرلى اعاش كوشەتتەرىن ەكتىك،— دەيدى شارۋاشىلىق باسشىسى ن.جۇماشەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، ورمان مەكەمەسىنىڭ جۇمىسى سان سالالى. ماسەلەن، مەكەمە ىشىندە ورمانداعى ءورتتى ءسوندىرۋ ستانتسياسى جۇمىس جاسايدى. وندا ون شاقتى ادام ەڭبەك ەتەدى.

قازىر مەكەمە اۋلاسىندا ءورت جاعدايىندا ونى سوندىرۋگە ارنالعان تەحنيكالار، قۇرال-سايماندار تۇر. بارلىعى جۇمىس جاساۋعا جارامدى. الايدا بيىلعى جىلى مەكەمەدەگى تەحنيكالاردى جاڭارتۋعا، جوندەۋگە بيۋدجەتتەن قارجى از بولىنگەن.

«قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ مەحانيگى مارالبەك قوسجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، بيىل مەكەمە تەحنيكالارىن قايتا جاڭعىرتۋعا 700 مىڭ تەڭگە ءبولىنىپتى. ال بۇل قارجى مەكەمەدەگى بارلىق تەحنيكانى جوندەۋگە، ولارعا جاڭا بولشەكتەر الۋعا جەتپەيدى.

- سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىڭ قولداۋىنىڭ جانە قوسىمشا تابىس تابۋدىڭ ارقاسىندا شارۋاشىلىق تەحنيكالارى ءبىرشاما جاڭارتىلدى. قازىر ورمان شارۋاشىلىعى بويىنشا 4 «متز» تراكتور، ءبىر «دت-75» تراكتورى، ءبىر ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى، «ۋاز»، «نيۆا» جەڭىل كولىكتەرى، ءۇش سوقا، تۇقىم سەبەتىن قوسىمشا اگرەگاتتار بار. الايدا بۇلاردىڭ بارلىعىنا جىل سايىن قۇرال-بولشەكتەر سالۋعا، ولاردى جاڭارتۋعا قارجى جەتىسپەيدى, — دەيدى ول.

ايتا كەتۋ كەرەك، بيىل مەكەمە باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن ورمانداعى ءورتتى ءسوندىرۋ ستانتسياسى جۇمىسشىلارىنا جاڭا ارنايى كيىم الىنىپتى.

بۇگىنگى كۇنى ورماندى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا، جاز ايلارىندا ورتكە جول بەرمەۋگە بار كۇشىن سالىپ جاتقان مەكەمە قىزمەتكەرلەرى جۇمىس كەستەسىنە قاراماي ەڭبەك ەتۋدە. اسىرەسە شىلدە ايىندا ءورتتىڭ الدىن الۋ نەمەسە ءورت بولعان جاعدايدا دەرەۋ شارالار قابىلداۋ ءۇشىن جۇمىسشىلار كەزەكشىلىككە شىعۋعا ءماجبۇر. ويتكەنى ءورت — ءتىلسىز جاۋ. كەلەڭسىز جاعدايلار اياق استىنان ورىن الۋى مۇمكىن.

- وتكەن اپتادا قارابۇتاق اۋىلدىق وكرۋگى اكىمشىلىگىمەن بىرىگىپ، 20 ادام بولىپ اۋىل ماڭىندا بولعان ءورتتى سوندىردىك. تەحنيكانىڭ ازدىعىنا قاراماستان، مەكەمە جۇمىسشىلارى بار كۇشىن سالدى. ەگەر ءورتتى دەر كەزىندە سوندىرمەگەنىمىزدە ورماندى القاپتى دا شارپۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ءورت ءسوندىرۋ ستانتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى زور، — دەيدى نۇرلان جۇماشەۆ.

تالىمباقتا «جاسىل ەل» جاساعى جۇمىس جاسايدى

مەكەمە اۋلاسىنداعى تالىمباقتى ارالاعاندا «جاسىل ەل» جاساعىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن كوردىك. ولار اعاش كوشەتتەرىن سۋارىپ، ارامشوپتەرىن جۇلىپ، مەكەمە جۇمىسشىلارىنا كومەكتەسىپ ءجۇر.

توپ بريگاديرى ازامات جۇمابەكتىڭ ايتۋىنشا، بيىل اۋداندىق جاستارمەن جۇمىس جونىندەگى رەسۋرستىق ورتالىق «قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنە 9 جاس جىبەرگەن. ولاردىڭ دەنى — ستۋدەنتتەر.

 - مامىر ايىنان باستاپ وسى مەكەمەدە جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. ءوزىم اقتوبە قالاسىنداعى «تارلان» كوپسالالى كوللەدجىندە وقيمىن. اۋىلىمنىڭ كوركەيۋىنە ءوز ۇلەسىمدى قوسىپ، سونداي-اق جازعى دەمالىستا ازىن-اۋلاق قاراجات جيناعىم كەلدى. سول سەبەپتى قازىر «جاسىل ەل» جاساعىندا جۇمىس جاساپ ءجۇرمىن. توبىمدا 4 ەر بالا، 5 قىز بالا بار. ءبىز تالىمباقتاعى ورمان شەبەرلەرىمەن بىرگە اعاشتاردى سۋارىپ، ءشوپ جۇلىپ، تۇقىم سەبۋگە كومەكتەسەمىز. اي سايىن 55 مىڭ تەڭگە ەڭبەكاقى الامىز. ءوز اۋىلىڭدا ەڭبەك ەتكەنگە نە جەتسىن! — دەيدى ول.

ال وسى مەكەمەدە 11 جىلدان بەرى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ورمان قورىقشىسى باتىرعالي دۇيسەنالين شارۋاشىلىقتىڭ جۇمىس قارقىنى قازىر كۇشەيىپ جاتقانىن، ەڭبەككەرلەردىڭ ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا قوسىپ جاتقان ۇلەسى زور ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، مەكەمەدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى ۋاقىتپەن ساناسپاي، حالىق يگىلىگىنە جۇمىس ىستەپ ءجۇر.

- ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ءبىزدىڭ مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى وتە از. ولار اي سايىن نەبارى 32-40 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا ەڭبەكاقى الادى. ال ولاردىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسى كوپ، تىنىم تاپپايدى. كەي كەزدەرى بەلسەندى ەڭبەككەرلەرگە قوسىمشا سىياقى تولەنەدى. الايدا ولاردىڭ جاساپ جاتقان ەڭبەگى وراسان, — دەيدى مەكەمە باسشىسى ن.جۇماشەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، بيىل شارۋاشىلىق قارابۇتاق اۋىلىنداعى دارىگەرلىك امبۋلاتوريانىڭ اۋلاسىنان جەر الىپ، 18 مىڭ ءتۇپ كوكتەرەك، قازاقستان تەرەگى مەن ءسۇمبىل تەرەك ەگىپتى. اتالعان اۋماقتاعى جاسىل جەلەكتى كۇتىپ-باپتاۋ مەكەمەنىڭ ورمان قورىقشىسى عازيز كەرەەۆكە جۇكتەلگەن. 9 جىلدان بەرى اتالعان مەكەمەدە ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان عازيز امبۋلاتوريا اۋماعىنداعى تال-تەرەكتەردىڭ ءبارىن سۋارىپ، ولارعا كۇتىم جاسايدى.

— اۋىلدىق دارىگەرلىك امبۋلاتوريانىڭ باس دارىگەرى ساكەن نۇرجانوۆقا العىسىمىز شەكسىز. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى قابىلداپ، قولداۋ كورسەتتى. قازىر بۇل جەر جاسىل جەلەككە اينالدى. دارىگەرلىك امبۋلاتورياعا كەلگەن تۇرعىندار بىزگە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتادى، — دەيدى ن.جۇماشەۆ.

 جۇمىس كوپ، ماسەلە دە جوق ەمەس…

 ورمان مەكەمەسىنىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ جۇرگەنىمىزدە، ارالتوعايدان كەلگەن ەكى-ءۇش كىسى بىزگە قاراي جاقىندادى. سۇراسا كەلە ولاردىڭ ارالتوعاي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ەكەنىن بىلدىك. ولار مەكەمە باسشىسىنان جايىلىمدىق جانە شالعىندىق جەر سۇراي كەلىپتى.

— ارالتوعاي اۋىلى قارابۇتاقتان 18 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ حالقىنىڭ 90 پايىزى مالمەن كۇن كورىپ وتىر. شارۋا قوجالىقتارىنىڭ سانى دا كوپ. ءبىز سياقتى قاراپايىم ادامدار قازىر مالىن ورىسكە جىبەرە الماي وتىر. سەبەبى اۋىل ماڭىندا جايىلىمدىق جەر جوق. ءشوپ شاباتىن دا جەر تاپپايسىڭ. كوپ اۋماقتى جەكە شارۋاشىلىقتار جالعا العان. ولار ءبىزدى ءوز مەنشىگىندەگى جەرىنە كىرگىزبەيدى. مالىمىزدى وتكەلدەن وتكىزىپ جىبەرسەك، اۋرۋعا ۇشىرايدى، ۇيگە جەتكەنشە ءالى قۇرىپ، بىتەدى. مۇنى ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق. امالىمىز بولماعان سوڭ، نۇرلان جۇماشەۆقا كەلىپ، شارۋاشىلىق اۋماعىنان جەر سۇراۋعا كەلدىك، — دەيدى ارالتوعايلىق راشيد قۋانىشەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى ارالتوعايدا ءبىر بۋما ءشوپتىڭ باعاسى 200 تەڭگە تۇرادى. ال بۇعان قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى.

— زاڭ بويىنشا شارۋاشىلىق مەنشىگىندەگى اۋماققا كىرگەن نەمەسە رۇقساتسىز مالىن جىبەرگەن تۇرعىندارعا ايىپپۇل تولەتەمىز. ال بۇل جىگىتتەر امالى جوق بولعان سوڭ بىزگە كەلىپ وتىر. ولار ءبىزدىڭ اۋماقتان ۋاقىتشا جايىلىمدىق نەمەسە شابىندىق جەر السا، مەملەكەتكە سالىق تولەيدى، — دەيدى نۇرلان جۇماشەۆ.

بيىل مەكەمە قىزمەتكەرلەرى اۋىلداعى ساياباققا 100 ءتۇپ كوكتەرەك پەن اق تەرەك ەگىپتى. قازىر ساياباق اۋماعىندا جاسىل جەلەك جايقالىپ تۇر.

اۋىل تۇرعىنى ماعريپا قايىرباەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل ساياباق سوناۋ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنان كەيىنگى ۋاقىتتا سالىنعان. ساياباققا العاش رەت اعاش ەگىپ، اۋىل كوشەلەرىنە كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن سوعىس ارداگەرى، جىراۋ زاكاريا شوقاەۆ. ول مايداننان جارالانىپ ەلگە كەلگەن سوڭ اۋىلداعى قىز-كەلىنشەكتەردى جيناپ وسى ساياباققا اعاش كوشەتتەرىن ەگىپتى

- سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ەلدە ەر-ازاماتتار از بولدى. ول كەزدە ءبىز جاسپىز. ءالى ەسىمدە، زاكاريا شوقاەۆ دەگەن كىسى ساياباقتىڭ ءتورت بۇرىشىنان قۇدىق قازدىرىپ، قىز-كەلىنشەكتەرگە اعاشتاردى سۋارتاتىن. ول كىسى مايداندا جۇرگەندە ەكى قۇلاعىنان ايىرىلعان، ەشتەڭە ەستىمەيتىن. ۇجىمشارداعى ۇلكەندەر جاعى سول كىسىگە قاعازعا جازىپ بەرىپ، جىر ايتقىزاتىن. مىنە، سول كىسى ەڭ العاش تال-تەرەك ەككەن ساياباق وسى ەدى. زاكاريا شوقاەۆتىڭ قارابۇتاق ورمان شارۋاشىلىعىنا قوسقان ۇلەسى زور, — دەيدى كەيۋانا.

جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە جەتكەن ماعريپا اجە الداعى ۋاقىتتا وسى ساياباققا زاكاريا شوقاەۆتىڭ ەسىمى بەرىلسە دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. كەيۋانانىڭ ايتۋىنشا، ول كىسىنىڭ ۇرپاقتارى اقتوبە قالاسىندا تۇرادى.

داناگۇل قازيحان

Abai.kz