قازاقستانعا شەكەسىنەن قاراپ شۆەيتسارياعا ءبىر كۇندە تايىپ تۇرعان حراپۋنوۆ دەيتىن قۋتۇياقتىڭ الماتىعا اكىم بولىپ تۇرعان كەزىندە ءورىستىلدى باسىلىمدار جۇرتتى قاراداي باسىنىپ «ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ ىرگە تاسى قالانعانىنا 150 جىل تولدى» دەپ جامىراعان ەدى.  ونىمەن قويماي، الماتىنى  «الما-اتا» اتاۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كوتەرىپ جانە دۇرلىكتى. الگى دۇرمەككە ەرمەك سەركەباەۆ سياقتى تاباندى پىكىرى جوق «تارلاندارىمىزدىڭ» دا ىلەسە شاپقانى ەسىمىزدە. ءتىپتى، «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، مارقۇم الدان ايىمبەتوۆتاي اردا تۋعان اعامىز دا جاڭساق كەتىپ، «الماتا - المانىڭ اتاسى دەگەن ماعنانى بىلدىرەدى، سوندىقتان «الما-اتا» دۇرىس»  دەپ بۇرىسقا تارتقان بولاتىن. سول كەزدە، بيلىك تاپسىرماسا تۇرعان ورنىنان تابجىلمايتىن تاريحشىلارىمىز اياۋلى الماتىداي ءىرى شاھاردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەۋگە تىرىسقان قازاق ءباسپاسوزىن جەرەگە قاراتىپ، «المااتاشالارعا» دايكەتى جاۋاپ بەرمەگەن ەدى. ايتكەنمەندە، قاشاندا «ەشتەن كەش جاقسى».  مىنە، كەشەلى بەرمەن الماتىنىڭ جاسى مىڭ جىلدان اسىپ جىعىلعانى تۋرالى جاعىمدى جاڭالىق تاراي باستادى. بۇل جاڭالىقتى جاريا ەتۋگە عالىمدارىمىز جان-جاقتى دايارلىقپەن كەلىپتى.

قازاقستانعا شەكەسىنەن قاراپ شۆەيتسارياعا ءبىر كۇندە تايىپ تۇرعان حراپۋنوۆ دەيتىن قۋتۇياقتىڭ الماتىعا اكىم بولىپ تۇرعان كەزىندە ءورىستىلدى باسىلىمدار جۇرتتى قاراداي باسىنىپ «ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ ىرگە تاسى قالانعانىنا 150 جىل تولدى» دەپ جامىراعان ەدى.  ونىمەن قويماي، الماتىنى  «الما-اتا» اتاۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كوتەرىپ جانە دۇرلىكتى. الگى دۇرمەككە ەرمەك سەركەباەۆ سياقتى تاباندى پىكىرى جوق «تارلاندارىمىزدىڭ» دا ىلەسە شاپقانى ەسىمىزدە. ءتىپتى، «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، مارقۇم الدان ايىمبەتوۆتاي اردا تۋعان اعامىز دا جاڭساق كەتىپ، «الماتا - المانىڭ اتاسى دەگەن ماعنانى بىلدىرەدى، سوندىقتان «الما-اتا» دۇرىس»  دەپ بۇرىسقا تارتقان بولاتىن. سول كەزدە، بيلىك تاپسىرماسا تۇرعان ورنىنان تابجىلمايتىن تاريحشىلارىمىز اياۋلى الماتىداي ءىرى شاھاردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەۋگە تىرىسقان قازاق ءباسپاسوزىن جەرەگە قاراتىپ، «المااتاشالارعا» دايكەتى جاۋاپ بەرمەگەن ەدى. ايتكەنمەندە، قاشاندا «ەشتەن كەش جاقسى».  مىنە، كەشەلى بەرمەن الماتىنىڭ جاسى مىڭ جىلدان اسىپ جىعىلعانى تۋرالى جاعىمدى جاڭالىق تاراي باستادى. بۇل جاڭالىقتى جاريا ەتۋگە عالىمدارىمىز جان-جاقتى دايارلىقپەن كەلىپتى.

«قازاقستان» قوناقۇيىنە جينالعان كەنتتانۋشىلار «ەۋرازيانىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلىق كەنتتەنۋى: الماتى قالاسىنىڭ قالىپتاسۋى، دامۋى جانە جاسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، الەمدىك مادەنيەت پەن تاريحتىڭ ولقى ءبىر تۇسىن جان سۇيسىنەرلىك جاڭالىقپەن تولتىردى. كونفەرەنتسياعا انگليا، گەرمانيا، يتاليا، بەلگيا، البانيا، تۇرىك، جاپون، كورەي، رەسەي، وزبەكستان جانە قىرعىزستان مەملەكەتتەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق كەنتتەنۋ ماسەلەسىن زەرتتەۋشى عالىمدارى قاتىسىپتى. كەڭ وتىرىپ كەڭەسكەن كەلەلى جيىننىڭ قورتىندىسىندا بۇگىنگى الماتى قالاسىنىڭ قابىرعاسى بۇدان مىڭ جىل بۇرىن قالانعانى انىقتالدى. وسىمەن ءسوز ءتامام. ەندى «الما-اتا» دەپ اۋىز اشاتىندار مەن «ۆەرنىي» دەپ بەدىرەيتىندەردى بەت قاراتپاۋعا ابدەن بولادى. الداعى كۇندەردىڭ شارۋاسى -  شىعىس شايىرلارى تامسانا جىرلاعان  تاراز بەن كيەلى تۇركىستاننىڭ مىڭ جىلدىقتارىن اتاپ وتكەنىمىزدەي الىس-جاقىنعا ساۋىن ايتىپ الماتىنىڭ دا الىستا قالعان داڭىقتى كۇندەرىن دۇنياعا پاش ەتەۋ.

«قازاقستان» قوناقۇيىندە وتكەن كونفەرەنتسيا ەندى قازاقستاننىڭ وزگە دە قالالارىندا جالعاسىن تابۋى كەرەك. مىسالى، قىزىلجاردا. سوسىن كەرەكۋدە، ت.ب.  قازاققا قالاش نان جەۋدى ۇيرەتىپ، قالا سالىپ  قاتارعا قوسقانداي تاناۋرايتىنداردىڭ تاۋانىن قايتاراتىن جولدىڭ ءبىرى - وسى. تاريحتى تارانشاسىنا سالىپ، سۇيرەتىپ اكەلگەن ەشكىم جوق. دۇنيە، زامان اۋىسپالى شىعار، بىراق زامانالار كوشىن كەۋدەسىنەن ورگىزگەن قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا جەرى ىقىلىمان بەرى ورنىندا. ەندەشە، ەلدى مەكەن، ەسكى جۇرتتىڭ ءبارى دە - قازاقتىكى. مىڭ جاسىڭمەن، ماڭگىلىكتەردەن ورالعان الماتى!

P.S. الماتىنىڭ جاسى مىڭعا كەلدى دەگەن قورتىنىدى جاسالعانىمەن مىنانداي دا قىزىقتى دەرەكتەر بار. بولاشاقتا ونى دا قاپەرگە العان ءجون بولار.

«قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا»  «الماتىنى ادام ەرتە زاماننان بەرى مەكەن­دەگەن. ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىن VII-III عاسىرلاردا ساق تايپالارى قونىستانعان. ساقتاردان كەيىن ساياسي باسشىلىققا يە بولعان ءۇي­سىن تايپالارى. ورتا عاسىردا ال­ماتى قازىرگى ءوزىنىڭ اتىمەن بەلگىلى بولعان. ال، جەتىسۋ ايماعى روسسياعا باعىنعان كەزدە مۇندا دۋلاتتاردىڭ «الماتى» اتتى قىستاعى بولدى. تەك 1854 جىلدان باستاپ، «ۆەرنوە» دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان ورىس بە­كىنىسى ورنىقتى. كەيىن ول ۆەرنىي قالاسى بولىپ اتالدى»  دەپ جازىلعان.

..............................................................................................................................

1990 جىلى «بۇل ديرحەم الماتۋدا باسىل­عان» دەگەن ارابشا جازۋى بار XIII عاسىردىڭ كونە تەڭگەسى تابىلدى ..................................................................................................................

X-IX عاسىرلاردا قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ اۋماعىندا  جەر ۇيلەردەن تۇراتىن ەلدى مەكەن­دەر بولعان.

..........................................................................................................................

IX-XIII عاسىرلارداعى ساز­دان جاسالعان زاتتار، XI-XII عاسىرداعى ۇستالاردىڭ شەبەرحا­ناسىنىڭ قالدىقتارى دا الماتىنىڭ ماڭىنداعى قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان.

............................................................................................................................

الماتىعا جاقىن جەرلەردىڭ بىرىندە  اقسۇيەك ساقتار مەن ءۇيسىن كوسەمدەرىنىڭ 47 قورعانى ساقتالعان. ەڭ ۇلكەن قور­عاننىڭ كولەمى - 100, ال بيىكتىگى 15 مەترگە جەتەدى. بۇل قورعاندار 2,500 - 3 000 جىل بۇرىن سالىنعان كورىنەدى.

«اباي-اقپارات»