وسىدان سەگىز عاسىر بۇرىن شىڭعىس حان قۇرعان كوشپەندى حالىقتاردىڭ ۇلى مەملەكەتى تەك بۇگىنگى مونعولدارعا عانا تيەسىلى ەمەس. ول سول تۇستا جەكە-جەكە تايپالارعا ءبولىنىپ بيلىك قۇرعان، قازىرگى تاڭدا ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇراپ وتىرعان ءبىزدىڭ دە ورتاق تاريحىمىز. حان تەمۇجيننىڭ ءوزى دە ءبىر عانا رۋ، تايپا نەمەسە جالعىز ۇلتتىڭ بيلەۋشىسى ەمەس، جالپى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندىلەردىڭ قولباسشىسى بولعانى تاريحتان ءمالىم. سوندىقتان، وتارلىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساپ تاۋەلسىزدىك العان التى الاش ءۇشىن شىڭعىس حان قۇرعان كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن ۇلى مەملەكەتى تاريحىنان تاعىلىم الۋ پارىز بولماق.

وسىدان سەگىز عاسىر بۇرىن شىڭعىس حان قۇرعان كوشپەندى حالىقتاردىڭ ۇلى مەملەكەتى تەك بۇگىنگى مونعولدارعا عانا تيەسىلى ەمەس. ول سول تۇستا جەكە-جەكە تايپالارعا ءبولىنىپ بيلىك قۇرعان، قازىرگى تاڭدا ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇراپ وتىرعان ءبىزدىڭ دە ورتاق تاريحىمىز. حان تەمۇجيننىڭ ءوزى دە ءبىر عانا رۋ، تايپا نەمەسە جالعىز ۇلتتىڭ بيلەۋشىسى ەمەس، جالپى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندىلەردىڭ قولباسشىسى بولعانى تاريحتان ءمالىم. سوندىقتان، وتارلىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساپ تاۋەلسىزدىك العان التى الاش ءۇشىن شىڭعىس حان قۇرعان كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن ۇلى مەملەكەتى تاريحىنان تاعىلىم الۋ پارىز بولماق.

كوشپەندىلەر ەجەلدەن ەل تاۋەلسىزدىگى جايىنداعى ماسەلەگە وتە مۇقيات ءمان بەرگەن جانە ونى ەشقاشان جالپىلاما اڭگىمەگە اينالدىرماعان. كەرىسىنشە، ونى شىنايى ومىردەن تۋىنداتىپ ناقتى تاجىريبەگە سۇيەنگەن. ولار ەل تاۋەلسىزدىگىن باستاپقى، ورتاڭعى جانە جوعارى دەڭگەي دەپ ۇشكە بولگەن. ونىڭ العاشقىسى - وتباسىلىق دارەجەدە، ورتاڭعىسى - دوس، جاراندار اراسىندا، سوڭعىسى - ەلدىك، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلادى دەلىنگەن. سونىمەن قاتار  بەس ازاپ، جەتى قۇلدىراۋ، ءتورت قۇردىمنان تۇراتىن 16 قارا جازا دەگەن بولىپتى. ونىڭ 5 ازابىنا ويسىز سانقويلار، ءوز بايلىعىن وزگەگە قولدان بەرۋشىلەر، ءوز ەلىنىڭ دامۋىن تەجەگىش كەرىتارتپالار، بيلىكتى السىرەتىپ جاۋاپسىزدىققا جول بەرۋشىلەر، اعارتۋشىلىققا زەيىن قويماي كوز الدىنداعىنى عانا ويلايتىن اقىلسىزداردى جاتقىزعان.  ال، جەتى قۇلدىراۋعا مىنالار جاتقىزىلعان: ماسكۇنەمدىك پەن ەلىرمە ناۋقاسقا شالدىعۋ، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باعاسىن بىلمەي ابىرويىن توگىپ جەرمەن جەكسەن ەتۋ، ورىنسىز شىعىنعا جول بەرىپ مەملەكەت قازىناسىن توناۋ، بوتەن جۇرتقا كوزسىز ەلىكتەۋ، ورىنسىز قورقىنىش پەن ۇرەيگە بەرىلۋ، الەۋمەتتى سالعىرتتىققا يتەرمەلەۋ، سەرگەك وي مەن ءادىل ءسوزدى تۇنشىقتىرۋ. ءتورت قۇردىمعا - مەملەكەت ىشىندە الاۋىزدىق تۋدىرۋ، ۇكىمەت بيلىگىنە باعىنباۋ، ەل بايلىعىن تالان-تاراجعا سالىپ مەملەكەتتى بورىشقا باتىرۋ، حالىقتى ءوزارا وشتەستىرىپ سوعىستىرۋ جاتقىزىلعان.

شىڭعىس حاننىڭ «الدىمەن ءوز باسىڭدى، ودان كەيىن وتباسىڭدى تۇزەپ جونگە سال، سودان كەيىن بارىپ ەل-جۇرتىڭدى باسقارۋعا كىرىس!» - دەپ ايتقان ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى بار. بارلىعىن وزىنەن باستاۋدى، وزگەگە ۇلگى-ونەگە كورسەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتقان ۇلى حاننىڭ بۇل وسيەتىن قازاق بابالارىمىز كەزىندە «ۇيادان نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» - دەپ تۇجىرىمداعانى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك.

ورتا دەڭگەيدەگى، ياعني، دوس-جاراندار اراسىنداعى تاۋەلسىزدىكتى كوشپەندىلەردىڭ كونە قاعيداسى بويىنشا بەس باعىتقا ءبولىپ وعان اسا ءمان بەرگەن ەكەن. ونى ءبىرىنشى - قاندا، ەكىنشىسى - ميدا، ءۇشىنشىسى - جۇرەكتە، ءتورتىنشىسى - ىستە، بەسىنشىسى - كەڭىستىكتە دەپ ايقىندايدى دا ءبارىن بىرىكتىرىپ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ تەتىگى دەپ اتايدى. كوپتەگەن جايلاردان اڭعارىلىپ وتىرعانداي، دوس-جاراندار نەمەسە ورتا دەڭگەي دەپ اتاعاندارى الەۋمەتتىك ورتا تاپتى مەڭزەيتىن سياقتى. دوس-جاراندار ءتورت ءىرى ولشەمگە ساي كەلىپ بارىپ ۇجىمداسادى ەكەن.  ايتالىق، ءبىرىنشىسى - بار بولۋ، ەكىنشىسى - ءومىر ءسۇرۋ، ءۇشىنشىسى - وتباسىن قۇرۋ، ءتورتىنشىسى - كوزگە ءتۇسۋ. بار بولۋ دەگەنى قيىن كەزدە قاستان تابىلۋ، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەك. ءومىر ءسۇرۋ دەگەنى ءوز اقىلىمەن، ساناسىمەن ىشكى قۋاتقا يە بولۋ دەگەن ماعىنادا. وتباسىن قۇرۋدىڭ ءمانى تۇسىنىكتى، ال، كوزگە ءتۇسۋ دەگەنى ءوزىنىڭ دارىن-قابىلەتىن، ارتىقشىلىعىن كورسەتۋدى مەڭزەپ وتىر. اتالمىش ءتورت ولشەم بەلگىلى ءبىر سىناققا باعىنعان. اتاپ ايتساق، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قانشالىقتى قامتاماسىز ەتە الىپ وتىر دەگەنگە. وسى ءتورت ولشەممەن قاتار كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ، ءبىلىم تاراتۋ، كۇش-قۋاتىن ارتتىرىپ ەلدى سىرتقى جاۋدان قورعاۋ دەگەن ماڭىزدى مىندەتتەر جۇكتەلگەن. مونعول تىلىندە «اندا» دەپ اتالعان وسىنداي توپتار تاريحي كەزەڭدە كوشپەندىلەر مەملەكەتىن ۇلى يمپەرياعا اينالۋىنا ەلەۋلى ءرول اتقارعان ۇيىمداستىرۋدىڭ ايىرىقشا ءبىر فورماسى بولعان.

شىڭعىس حان اسكەرىن وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق، تۇمەن، بۇمىن دەپ بولگەن بولسا، «اندا» فورماسىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى ودان وزگەشە بولعان. سوعىس تاكتيكاسىن جەتىك مەڭگەرگەن ۇلى قولباسشى بەيبىت كەزدە ەل باسقارۋدىڭ بارىنەن قيىن ەكەندىگىنە اسا ءمان بەرگەن. وعان تەمۇجيننىڭ «ات جالىندا قۇيعىتىپ ءجۇرىپ، الەمدى جاۋلاپ الۋ وڭاي. ال، اتتان ءتۇسىپ ەل باسقارۋ اسا كۇردەلى، وعان وزىق وي مەن دانا شەشىم كەرەك» دەگەن ءوز ءسوزى دالەل. سوندىقتان دا بولار، شارۋاشىلىق پەن ولكەلىك باسقارۋ جۇيەنى مۇلدەم وزگەشە باعىتتا ۇيىمداستىرعان. مىسالى، وت (گال), اۋلەت (شانداس), رۋ (وتوگ), ايماق  (ايماگ), ۇلىس (ۋلس), ەل (گۇرەن), ۇلى دەرجاۆا (يح ۋلس) دەگەن اتاۋلار اندا توبىنا قاتىستى پايدا بولعان ۇعىمدار ەدى.  گال - ون وتباسىنان، شانداس - ءجۇز ۇيدەن، وتوگ - مىڭ ۇيدەن،  ايماگ - تۇمەن وتباسىنان قۇرىلسا، ءجۇز مىڭ وتباسىن قۇرايتىن الەۋمەتتى ۇلىس دەپ اتاعان. وسىنىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى وتباسىنان باستالاتىندىعىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان.

بۇگىندە ءبىز تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني، مادەني دەڭگەيدە قاراستىرامىز. ال، سەگىز عاسىر بۇرىن مەملەكەت قۇرعان كوشپەندىلەر تاۋەلسىزدىكتى بەس اسىلعا بالاپ، اقىل، وتباسى، ۇلى جارعى، حان جانە حالىق دەپ ءبولىپ قاراستىرعان ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىساتىن اسىل قۇندىلىقتار سانالعان. اتالمىش قۇندىلىقتاردىڭ العاشقى ساتىسى رەتىندە وتباسى مەن وتاعاسىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ول ۇرپاعىن قورعاپ وسىرەدى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ تەتىگى وسى وشاقتان باستاۋ الادى دەلىنگەن. اسىلى، «وتان وتباسىنان باستالادى» دەپ قازاق اتا-بابالارىمىز تەگىن ايتپاسا كەرەك.

قۋاندىق شاماحايۇلى،  قر مادەنيەت قايراتكەرى.

«qogam.kz» سايتىنان