قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستاتيستيكا اگەنتتىگى ءوزىنىڭ ۆەب-سايتىندا 2009 جىلعى اتىشۋلى، داۋلى ساناقتىڭ قىسقاشا قورىتىندىلارىن جاريالادى. وسىعان وراي بىزدەر ساناقتىڭ دەرەكتەرىن تالداپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستاتيستيكا اگەنتتىگى ءوزىنىڭ ۆەب-سايتىندا 2009 جىلعى اتىشۋلى، داۋلى ساناقتىڭ قىسقاشا قورىتىندىلارىن جاريالادى. وسىعان وراي بىزدەر ساناقتىڭ دەرەكتەرىن تالداپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز.

«قىسقاشا قورىتىندىلاردى» تالداۋ بارىسىندا «ساناقشىلاردىڭ» ۇلت پەن مەملەكەت ءۇشىن زور ماڭىزى بار ناۋقاننىڭ تاريحي جانە ساياسي استارلارىن «ۇمىتىپ» كەتكەنى بايقالادى. مىسالى، قازاقستاندا وسىعان دەيىن 9 ساناقتىڭ (1897, 1926, 1937, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 1999 جىلدارى) وتكەنى بەلگىلى. وتكەن جىلعى ۇلتتىق ساناق قازاقتىڭ جاڭا تاريحىنداعى ونىنشى ناۋقان بولىپ وتىر. وسى ساناقتاردىڭ سەگىزىن وتارشىلار وتكىزسە، ەكەۋى عانا تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا وتكىزىلدى. وسى ون ساناقتىڭ بارلىعى دا داۋسىز بولمادى. 1926 جىلعى ساناق يمپەريانىڭ قۇلاپ، ازامات سوعىسى، اشتىق پەن حالىقتىڭ باسقا ەلدەرگە جاپىرىلا كوشۋىنەن كەيىن وتكىزىلگەنى بەلگىلى. ول ساناقتىڭ ناتيجەلەرىنە ساياسات تا، ساناقشىلاردىڭ دۇرىس تاجىربيەسىنىڭ بولماۋى دا تەرىس اسەرىن تيگىزدى. وتكەن ون ساناقتىڭ ەكەۋى - 1937 مەن 1939 جج. - «ۇرلانعان» ساناقتار بولىپ ەسەپتەلەدى. اشتىق پەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ سالدارىنان كسرو حالقىنىڭ كەمىگەنىن كورگەن ستالين بۇل ساناقتاردىڭ «ناتيجەلەرىن» جاريالاۋعا تىيىم سالادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الاساپىرانىندا كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا قىرىق ميلليونعا دەيىن حالقىنان ايرىلعان كەڭەس ۇكىمەتى قورقا-قورقا كەلەسى ساناقتى تەك 1959 جىلى وتكىزدى. ونىڭ دا دەرەكتەرىنە مامانداردىڭ ايتارى كوپ. باسقاعا قاراعاندا «دۇرىس»، «تازا» ءوتتى دەپ 1970, 1979 جانە 1989 جىلعى ساناقتاردى اتاي الامىز. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە وتكەن 1999 جىلعى ساناقتى ورىستار «ءبىزدىڭ سانىمىزدى ادەيى كەمىتتى» دەپ مويىنداماسا، 2009 جىلعى ناۋقاندى وسى سەبەپتى قازاق كوپشىلىگى مويىنداماي وتىر.

سوعان بايلانىستى بولار، ءبىزدىڭ ساناقشىلار 2009 جىلدىڭ دەرەكتەرىن تەك 1959 جىلدان كەيىن وتكىزىلگەن ساناقتاردىڭ دەرەكتەرىمەن عانا سالىستىرۋدى ءجون ساناپتى. ونداعىسى قازاقتار ستالينيزم قىلمىستارىنا نازار اۋدارماسىن، ماسەلەنى ساياسيلاندىرمايىق دەگەنى بولار...

حالىق ساناقتارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ سانى

ادام، پايىزبەن

*  دەرەكتەر بايقوڭىر قالاسىن قوسا قايتا ەسەپتەلگەن

جوعارىداعى كستەدە كورسەتىلگەن دەرەكتەردى تالداپ كورەلىك. 2009 جىلعى ساناق دەرەكتەرىنە سەنسەك، ەل تۇرعىندارىنىڭ سانى 16009597 ادامعا جەتىپتى. 1959 جىلمەن سالىستىرعاندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى  6705796 ادامعا وسكەن ەكەن. نەگىزىنەن بۇل ءوسىم سوعىستان كەيىن قازاقتاردىڭ جانتالاسقان دەموگرافيالىق ءدۇمپۋى  مەن كوممۋنيزم قۇرىلىستارىنا، تىڭ يگەرۋگە كوپتەپ اكەلىنگەن كومسومولدار مەن قىلمىسكەرلەردىڭ ارقاسىندا پايدا بولدى. قازاقستاندىقتاردىڭ سانى تەك كسرو ىدىراپ، ورىستىلدىلەردىڭ ءوز وتاندارىنا جاپىرىلا كوشۋى كەزىندە عانا تومەندەدى. 1989 جىلعى حالىق سانى 1999 جىلى 1251043 ادامعا كەمىگەنىن كورەمىز. وتكەن ون جىلدا قازاقستان حالقى 1989 جىلعى ساندىق دەڭگەيىنە قايتا جەتتى. نەگىزىنەن بۇل ءوسىم - قازاق حالقىنىڭ ءوسىمى بولىپ تابىلاتىنى ەشكىمنىڭ داۋىن تۋعىزباس.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - ۋربانيزاتسيا ۇدەرىستەرى. 1959 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن ەلىمىزدەگى قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى تۇراقتى تۇردە ۇلعايىپ كەلگەن. كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان كەزدە ورىستىلدىلەردىڭ كوپتەپ كوشۋى قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بالانسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. قالالاردا «بوساعان» ورىنعا قۇلدىراعان قازاق اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى كەلە باستادى. قيسىنعا سالساق، اۋىلدىقتاردىڭ سانى كەمىپ، قالالىقتاردىڭ ۇلەسى ۇلعايۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا، ءىس جۇزىندە ولاي بولمادى. قازاقستانداعى ءبىراز قالالاردىڭ مارتەبەسى كەنت دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەدى. وسى سەبەپتى بولار اۋىل-قالا بالانسى اسا ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسپەدى. 1989 جىلى ەل تۇرعىندارىنىڭ 57,1 پايىزى قالالاردا تۇرسا، بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ ۇلەسى 54,1 پايىزعا دەيىن تومەندەدى.

حالىق سانىنىڭ وزگەرۋى ء(وسۋى +, كەمۋى-)**

ادام

** الدىڭعى ساناق وتكەن جىلعا

تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە - ايماق-ايماقتارداعى دەموگرافيالىق وزگەرىستەر. 1999 جىلدان بەرى وتكەن ون جىلدا رەسپۋبليكا حالقى 6,9 پايىزعا وسكەنى انىق. ايماقتارداعى دەموگرافيالىق وزگەرىستەر بىردەي بولعان جاعدايدا وبلىستاردىڭ بارلىعىندا حالىق سانى وسى شامادا ءوسۋى ءتيىس ەدى. الايدا، ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنداعى جاعدايدىڭ بىردەي ەمەس ەكەنى حاق.

1999-2009 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ 7 وبلىسى، الماتى جانە استانا قالالارى تۇرعىندارىنىڭ سانى ارتقان. ءوسىم، بايقاپ وتىرساق، نەگىزىنەن قازاقتار مەكەندەگەن ايماقتاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر. مىسالى، وسى كەزەڭدە اقتوبە وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 11 پايىزعا، الماتى وبلىسى - 16,1, اتىراۋ وبلىسى - 15,9, جامبىل وبلىسى - 3,4, قىزىلوردا وبلىسى - 8,6, ماڭعىستاۋ وبلىسى - 54,3, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى - 24,8, استانا قالاسى 86,7 جانە الماتى قالاسى 20,8 پايىزعا وسكەن. بۇل قاتاردا ايرىقشا كوزگە تۇسەتىن ايماق - ماڭعىستاۋ وبلىسى. ونداعى دەموگرافيالىق ءوسىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەموگرافيالىق بەلسەندىلىگى مەن ورالمانداردىڭ كوپتەپ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى تۇسىنىكتى دۇنيە بولار.

وڭىرلەردەگى حالىق سانى جانە ورنالاسۋى

ءدال وسى كەزەڭدە ورىستىلدىلەردىڭ سانى مولداۋ اقمولا وبلىسى حالقىنىڭ سانى 10,9 پايىزعا، باتىس قازاقستان - 2,9, قاراعاندى وبلىسى - 4,9, قوستاناي وبلىسى - 12,9, كەرەكۋ وبلىسى - 8, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى - 17,8, شىعىس قازاقستان وبلىسى - 8,8 پايىزعا ازايعان. ياعني بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسى - وڭىرلەردىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق دامۋىنا حالىق سانىنىڭ كەمۋىنىڭ كەرى اسەرىن تيگىزبەۋى بولىپ تابىلادى. بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن ادام سانى ازايعان وبلىستاردا ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىندايتىن  دەموگرافيالىق جانە ميگراتسيالىق ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت. ورالمانداردىڭ نەگىزگى لەگى وڭتۇستىك ايماقتارعا ەمەس، ءدال وسى سولتۇستىك وڭىرلەرگە بۇرىلۋى ابزال.

ءوڭىر-وڭىردەگى ۋربانيزاتسيالىق ۇدەرىستەر دە ءار-ءتۇرلى دەڭگەيدە دامۋدا. سوڭعى ون جىلدا ايماقتارداعى قالا حالقىنىڭ سانى تەك اقتوبە، باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا عانا وسكەن. قالعان ايماقتاردا، كەرىسىنشە، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى ارتىپ وتىر ەكەن.

وڭىرلەردەگى حالىق سانى جانە ورنالاسۋى

كەلەسى ماقالا قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق جاعدايى تۋرالى بولماق...

«اباي-اقپارات»