جازۋ رەفورمامىزدىڭ قارساڭىندا ءارتۇرلى جازۋلاردىڭ ءارتۇرلى ەرەكشەلىكتەرىن ساراپتاپ، ولاردىڭ ارتىق تۇستارىن قازاق جازۋىنا دا پايدالانا الساق جازۋىمىز كەمەلدەنە تۇسكەن بولار ەدى.

ازىرگى داۋىرىمىزدە ەڭ كەڭ تاراعان جازۋ ۇلگىسى - دىبىستىق ۇلگىدەگى جازۋ. ءبىزدىڭ ازىرگى قولدانىستاعى جازۋىمىز وسى ۇلگىگە ءتان. ياعني ءاربىر دىبىسقا ايىرىم-ايىرىم ءارىپ بەكىتىپ، دىبىستىڭ دىبىستالۋ رەتى بويىنشا سول ارىپتەردى جازىپ وتىرادى. بۇل ۇلگىدەگى جازۋلاردىڭ ارتىقشىلىعى: ءارىپ سانى از بولىپ، ساۋات اشۋعا جەڭىلدىك اكەلەدى. كەمشىلىگى: ادامداردىڭ بويىن «سوزدەر تەك قانا دىبىستاردىڭ جيىنتىعى» دەگەن ۇعىمعا ۇيرەتىپ تاستايدى داعى، سوزدەردىڭ قۇرامى، جاسالۋ جولدارى جانە ونىڭ تۇپكى ماعاناسى ەلەۋسىز قالىپ ۇمىتىلا باستايدى. سونان بارىپ جاڭا ءسوز، اتاۋ – تەرمين جاساۋعا كەلگەندە دارمەنسىزدىك تۋىلادى. «سوزدەر دىبىستاردىڭ جيىنتىعى» دەگەن مۇنداي جاڭساق ۇعىم دەندەي كەلە ءتىپتى كىرمە سوزدەرمەن ءتول سوزدەردى پارىقتاۋدان قالتىرۋعا دەيىن اپارادى. مىسالى، «ىقىلاس، راحىمەت، ۇستەل، كلاسس ... ...»

جازۋدىڭ جانە ءبىر ۇلگىسى ماعانالىق جازۋ: قىتاي جازۋى وسىعان جاتادى، مۇندا سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن وقىلۋىندا ەشقانداي بايلانىس بولمايدى، مىسالى، تىلىمىزدە جىلقىنى بىلدىرەتىن «ات» دەگەن سوزبەن ەسىمدى بىلدىرەتىن «ات» ءسوزى ايتىلۋى ۇقساس بولعاندىقتان ۇقساس جازىلادى، ال ماعانالىق جازۋدا بولسا ايتىلۋى ۇقساس بولعانىمەن ماعاناسى بولەك بولىپ تۇرسا، ولار ءارتۇرلى يەروگليفتەرمەن تاڭبالانادى. بۇل ۇلگىدەگى جازۋلاردىڭ كەمشىلىگى: يەروگليف سانى كوپ، ساۋات اشۋعا كەتەتىن ۋاقىتى ۇزاقتاۋ.

ارتىقشىلىقتارى: 1. ءار ءبىر ءسوزدىڭ دىبىسى ەمەس ماعاناسى كورنەكتىلەنەتىندىكتەن، ءتىل تۇراقتى بولادى، زامان الماسسا دا مادەنيەت جالعاسىم تابا بەرەدى: ءبىر يەروگليف نەشە مىڭ جىلدىڭ الدىندا قانداي ماعانا بەرگەن بولسا، ازىردە سول ماعانادا جۇمسالىپ تۇرادى، وزگەرىس بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ارعى-بەرگى وتكەن كەتكەنىن بوگەنايلاپ تاۋىپ الۋعا بولادى; 2. جازىلىم ايتىلىمدى مونوپوليالاپ المايدى: اۋىز ەكى تىلدە ءبىرىن ءبىرى تۇسىنە بەرمەيتىن ءتۇرلى اكتسەنتتەگى ادامدار جازۋعا كەلگەندە كەدەرگىسىز تۇسىنىسە بەرەدى، بىراق وقىعاندا جانە دە ءوز الدارىنا بولەك-بولەك اكتسەنتتەرىمەن وقيدى; 3. ءسوزدىڭ ەتيمونى، ماعاناسى، قۇرىلىمى ادامدارعا كوزۇيرەنشىك بولىپ كەتەتىندىكتەن جاڭا ءسوز تۋىنداتۋعا وتە ەپتى; 4. كىرمە سوزدەردى اسىلگى تىلدەگى دىبىستالۋى بويىنشا قابىلداۋ مۇمكىندىگى وتە ءالسىز بولادى.

تومەندە ماعانالىق جازۋ ۇلگىسىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن دىبىستىق جازۋ ۇلگىسىنە (جۇيەدەن قازاق جازۋىنا) پايدالانۋ جولدارىن قاراستىرىپ باعايىق.

تىلىمىزدەگى «ىشتان» ءسوزى اۋەلدە «ءىش + تون» ياعني «ىشتەن كىيەتىن تون» دەگەندى بىلدىرەتىن ءسوز ەدى. ەندى وسى ءسوز ءوز ەتيمونى بويىنشا «ءىشتون» بولىپ جازىلسا قۇپ بولار ەدى، جازىلىمدا «ءىشتون» بولىپ جازىلعانىمەن وقىعاندا «ىشتان» دەپ وقي بەرۋگە بولا بەرەدى، مۇنى وسى ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ وزگەرىس بارىسى، ياعني باستاپتا «ءىش» جانە «تون» دەگەن سوزدەردەن بىرىگىپ، كەيىن كەلە «ىشتان» بولىپ دىبىستالىپ كەتكەندىگى دالەلدەپ تۇر.

«بۇگىن» ءسوزى «بۇل كۇن» دەگەن سوزدەردەن جاسالعاندىقتان «بۇكۇن» دەپ جازىلسا اسىلگى ەتيمونىنا ءبىرشاما تايار ەدى، ال وقىعاندا اۋىز ەكى ءتىلدىڭ ەركىنە ساي «بۇگىن» دەپ وقي بەرۋ ەشقانداي ءبىر تىلدىك نورمالارعا قيعاش كەلمەس ەدى.

ازىرگى قولدانىستاعى جازۋىمىز سوزدەردى وتە ءدال بەينەلەيتىن جازۋ، سوزدەرىمىزدىڭ باسىم كوپ ساندىسىنىڭ وقىلۋى جانە ەتيمونى جازىلىمدا اسا دۇرىس بەينەلەنگەن. ەتيمونىنا ءمان بەرە كەلە وزگەرتىپ جازۋعا تۋرا كەلەتىن سوزدەر سانى وتە از، ارينە كەيبىر سوزدەردى ەتيمونىنا سالىپ جازۋ لايىقتى بولا قويمايدى. مىسالى، «مويىن» ءسوزىنىڭ ەتيمونى «بوي +ىن» ەدى دەپ ونى «بويىن» دەپ جازامىز دەۋگە كەلمەيدى. دەسەدە ىڭعايعا كونەتىن ءىشىنىرا سوزدەردى ەتيمونى بويىنشا جازاتىن بولساق وندا قازاق جازۋى تەك دىبىستاردى عانا تاڭبالايتىن دىبىستىق جۇيەدەگى جازۋ ۇلگىسىنەن اسىپ ءوتىپ، ءارى ماعانانى ءارى دىبىستى ءبىر ۋاقىتتا بەينەلەۋگە قاۋقارلى كەمەلدەنە تۇسكەن جازۋ ۇلگىسى بولىپ شىعار ەدى. بۇل بەينە استىقتى ازىق رەتىندە پايدالانۋدان ءوتىپ، ونى تۇقىم رەتىندە دە پايدالانۋدى قولعا العانمەن تارىزدەس بولار ەدى. ماقساتىمىزدا وسى: قازاق جازۋى «ماعانالىق ءارى دىبىستىق ۇلگىنى قامتيتىن جازۋ» دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرا الساق، قازاق جازۋىن جاي عانا ارىپتەر تىزبەگى دەگەن ۇعىمنان (ياعني 42 ءارىپتى بىلسە بولدى، قازاق ءتىلىن بىلگەنگە ەسەپ دەگەن ءتارىزدى كوزقاراستاردان) ارىلتىپ، ادامداردى كۇندەلىكتى جازۋ – سىزۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ سان قاتپارلى ماعانالارىن كوزبەن كورىپ كوڭىلمەن توقي وتىرۋعا بەيىمدەۋگە جول اشىلار ەدى.

قوسىمشا: ماقالاعا كوپ قاتىسى بولماسا دا، ءوزىم قاتارلاس وقىرمانداردىڭ قۇرمەتى ءۇشىن تومەندەگى ينتەرنەت ماتەريالدارىمەن ورتاقتاسپاقپىن:

ازيا اتاۋى - بالقان تۇبەگىندەگى بايىرعى حالىقتار بوسفور بۇعازىنىڭ شىعىس جاعىن «Asu» دەپ اتاعان ەكەن، وسى «Asu» ءسوزى ۋاقىت وتە كەلە اسيا – ازيا بولىپ قالىپتاسىپتى.

ەۆروپا اتاۋى - تاياۋ شىعىستىڭ بايىرعى ءبىر حالىقتارى كۇن باتىستى «ءارىب» دەيدى ەكەن، سولار بوسفور بۇعازىنىڭ باتىسىن «ءارىب» دەپ اتاپ كەتىپتى، ورتا ازياداعى كەيبىر ۇلتتار، وزبەك – ۇيعىر حالىقتارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن «باتىس» دەگەندى «عارىپ» دەپ ايتاتىن ادەت بار. وسى «ءارىب» وزگەرىسكە تۇسە كەلە كەيىن «ەۆروپا» بولىپ قالىپتاسىپتى.

افريكا اتاۋى - مىسىردى جەڭىپ، باسىپ الىپ بەرگەن افريكا اتتى گەنارالىن ماراپاتتاۋ ءۇشىن ءريمنىڭ يمپەراتورى تسەزار سول گەنارالىنىڭ اتىن افريكا قۇرلىعىنا بەرىپتى.

ءۋاليحان عابيدەنۇلى

Abai.kz