بارىمىزگە بەلگىلى، ەلباسى "تۋعان جەر" باعدارلاماسىن قولعا الۋدى ۇسىندى. بۇل باستاماسى تۋرالى نۇرسۇلتان نازارباەۆ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىندا جازادى.

"پاتريوتيزم كىندىك قانىڭ تامعان جەرىڭە، وسكەن اۋىلىڭا، قالاڭ مەن وڭىرىڭە، ياعني تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى. سول سەبەپتى، مەن "تۋعان جەر" باعدارلاماسىن قولعا الۋدى ۇسىنامىن. ونىڭ اۋقىمى ىزىنشە وپ-وڭاي كەڭەيىپ، "تۋعان ەلگە" ۇلاسادى.ماسەلەن، "اۋىلىم – ءانىم" اتتى ءاندى ايتقاندا، "تۋعان جەرىن سۇيە الماعان، سۇيە الار ما تۋعان ەلىن" دەپ شىرقايتىن ەدىك قوي. باجايلاپ قاراساق، بۇل – ماعىناسى وتە تەرەڭ سوزدەر", — دەيدى مەملەكەت باسشىسى.

ەلباسى باعدارلامانىڭ نەلىكتەن "تۋعان جەر" دەپ اتالاتىنىنا دا كەڭىرەك توقتالىپ وتكەن بولاتىن.

 "ادام بالاسى – شەكسىز زەردەنىڭ عانا ەمەس، عاجايىپ سەزىمنىڭ يەسى. تۋعان جەر – اركىمنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن، باۋىرىندا ەڭبەكتەپ، قاز باسقان قاسيەتتى مەكەنى، تالاي جاننىڭ ءومىر-باقي تۇراتىن ولكەسى. ونى قايدا جۇرسە دە جۇرەگىنىڭ تۇبىندە الديلەپ وتپەيتىن جان بالاسى بولمايدى. تۋعان جەرگە، ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. بۇل كەز كەلگەن حالىقتى انشەيىن بىرىگە سالعان قاۋىم ەمەس، شىن مانىندەگى ۇلت ەتەتىن مادەني- گەنەتيكالىق كودىنىڭ نەگىزى", — دەيدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

مەملەكەت باسشىسى جاڭا باعدارلامانىڭ ءمانىن ءسوز ەتىپ، ءبىرىنشى، بۇل ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اۋقىمدى ولكەتانۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى، ەكولوگيانى جاقسارتۋعا جانە ەلدى مەكەندەردى اباتتاندىرۋعا باسا ءمان بەرۋدى، جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن مادەني نىسانداردى قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەيتىنىن ايتتى.

"ەكولوگيانى جاقسارتۋعا جانە ەلدى مەكەندەردى اباتتاندىرۋعا باسا ءمان بەرۋ" دەگەننەن شىعادى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىندە كەلەتىن بولساق، ماڭ،ىستاۋ وبلىسىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار از ەمەس، الايدا پروبلەمالار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىنداپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوندىقتان بۇل ماقالادا مەن ەڭ وزەكتى دەگەن ءۇش پروبلەماعا توقتالعاندى ءجون سانادىم.

ءوڭىردىڭ باستى ەكولوگيالىق پروبلەماسى رەتىندە «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىن ايتۋعا بولادى. ءبىر كەزدەرى مۇندا كاسپي ايماقتىق تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ءۇش زاۋىتىنان بارلىعى 105 ملن. توننادان استام قالدىقتارى جينالعان. ءوز كەزەگىندە بۇل جيىنتىق بەلسەندىگى 11,2 مىڭ كيۋري جانە 51,8 ملن. توننا ءالسىز راديواكتيۆتىك قالدىقدىڭ جينالۋىنا اكەپ سوقتى. ويپاتتىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە ارناۋلى جوبا جاساقتالماستان 1994 جىلعا دەيىن حيميالىق-گيدرومەتاللۋرگيالىق زاۋىتتىڭ قاتتى راديواكتيۆتى قالدىقتارى كومىلگەن.

 بۇل پروبلەمانى كەشەندى شەشۋ ماقساتىندا «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى جانە ءبىرىنشى كەزەڭىنىڭ جۇمىس جوباسىنىڭ  جوبالىق سمەتالىق قۇجاتتاماسى ازىرلەنىپ، مەملەكەتتىك ساراپتامانىڭ وڭ قورىتىندىسى الىنعان. ناتيجەسىندە، «قوشقار-اتا» قالدىقتار قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءى كەزەڭىنىڭ جۇمىس جوباسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ءتورت كۇنتىزبەلىك جىلعا 17 518,159 ملن. تەڭگە ءبولىندى.  ونىڭ ىشىندە 2017 جىلدىڭ II جارتىجىلدىعىنا – 3 738,786 ملن. تەڭگە; 2018 جىلى – 5 168,147 ملن. تەڭگە; 2019 جىلى – 5 426,304 ملن. تەڭگە; 2020 جىلى – 3 184,922  ملن. تەڭگە قارجىلاندىرۋ جونىندە ۇسىنىس ءوتىنىم بەرىلگەن. سونىمەن قاتار مۇنايلى اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىنە سايكەس، «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىندا ورنالاسقان يەسىز قاۋىپتى قالدىقتار رەسپۋبليكالىق مەنشىككە بەرىلدى. جاساندى كولدىڭ سۇيىق فازاسىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا اقتاۋ قالاسىنداعى كارىزدىك تازارتۋ عيماراتىنان (كوس-1) جىل سايىن تازالانعان 8,4  ملن. م3 سۋ قۇيىلادى. مۇنايلى اۋدانىنا قاراستى باسقۇدىق اۋىلىنىڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق، ەكولوگيالىق جاعدايىن جانە ميكروكليماتتىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە جالپى اۋماعى 8,2 گا تاجىريبەلىك جاسىل قورعانىش ايماعى قۇرىلىپ جاتىر. سونداي-اق، وسىعان ۇقساس ۇزىندىعى 3 كم جاسىل قورعانىش ايماعىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا.

شولەيتتەنۋگە قارسى اتقارىلعان جۇمىستاردى دا ايتىپ ءوتۋ قاجەت. ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى كوشپەلى قۇمدارمەن كۇرەس جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىرعاندى، ءاربىر تۇرعىندى مازالايتىندىعى ءسوزسىز. ايتا كەتۋ كەرەك، وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ءوڭىرىمىزدىڭ قارقىندى يگەرىلۋى قورشاعان ورتاعا تۇسەتىن انتروپوگەندىك فاكتوردىڭ سالماعىن ەسەلەي تۇسكەندىگى بەلگىلى. بيولوگيالىق الۋان-تۇرلىلىكتىڭ كەمۋى سونىڭ ءبىر كورىنىسى. وبلىسىمىزدىڭ ءىرى قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ جەر استى سۋ كوزدەرىنىڭ يگەرىلۋى، قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ قىسى-جازى جايىلىم رەتىندە پايدالانىلۋى، جانە دە جەرگىلىكتى  تۇرعىنداردىڭ ورمان رەسۋرستارىن وتىن رەتىندە پايدالانۋى قۇم سىلىمدەرىنىڭ كوشۋىنە اكەلدى. مۇنداي جاعداي قاراقيا اۋدانىنداعى «تۇيەسۋ»، ماڭعىستاۋ اۋدانىنداعى «بوستانقۇم» جانە «قىزىلقۇم» قۇم ماسسيۆتەرىندە كورىنىس الدى. اتالعان قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ ىرگەسىندە ورنالاسقان سەنەك، ۇشتاعان، تۇششىقۇدىق جانە شەبىر اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ سالدارلارىنىڭ كۋاسى بولدى.

2004 جىلدان باستاپ سەنەك، 2007 جىلدان ۇشتاعان، 2012 جىلدان تۇششىقۇدىق جانە دە 2016 جىلدان باستاپ شەبىر اۋىلىن كوشپەلى قۇمنان قورعاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل ۋاقىت اراسىندا 2910 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان تەرريتوريا قورشالىپ، فيتومەليوراتسيا-مەحانيكالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە قورشالعان اۋماقتىڭ وسىمدىك جامىلعىسى تولىقتاي قالپىنا كەلدى دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى.

ەلدى مەكەندەردى كوشپەلى قۇمداردان قورعاۋ جۇمىستارى الدىمەن «تۇيەسۋ» قۇم ماسسيۆىندە (سەنەك اۋىلى) 2004 جىلدارى باستالدى. 2008 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى الماتى قالاسىنىڭ گەوگرافيا ينستيتۋتى اتقاردى. اۋماقتاعى 440 گەكتار جەردەگى قۇم قوزعالىسى توقتاتىلدى. 2009-2013 جىلدارى اۋماقتا 300 گەكتار قۇم توقتاتۋ ءىس شارالارىن ىسكە اسىردى. «بوستانقۇم» قۇم سىلەمىندە (ۇشتاعان اۋىلى) 2007-2010 جىلدار ارالىعىندا اۋقىمدى قۇم توقتاتۋ شارالارى ىسكە اسىرىلدى. ناتيجەسىندە تۇرعىلىقتى جەر ماڭايىنداعى 530 گەكتار اۋماقتىق قۇم ءماسسيۆى تۇراقتاندى. 2011-2013 جىلدار ارالىعىندا 300 گەكتار اۋماقتىڭ قۇم توقتاتۋ ءىس شارالارى ىسكە اسىرىلدى. 2011 جىلدىڭ اياعىندا قىزىلقۇمدا (تۇششىقۇدىق اۋىلى) قۇم توقتاتۋ جوباسى باستالدى. جوبا 640 گەكتار جەر اۋماعىنىن قامتيدى. 2011-2013 جىلدار ارالىعىندا 300 گەكتار اۋماقتا تۇششىقۇدىق ەلدى مەكەنىن كوشپەلى قۇمنان قورعاۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىردى. 2016 جىلى قۇم توقتاتۋ جۇمىستارى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ شەبىر اۋىلىندا باستالىپ جالعاسىن تابۋدا.

تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە، كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگياسىن قورعاۋ بويىنشا اتقارىلعان جۇمىستار جايى. تەڭىزدە مۇنايدىڭ توگiلۋىنiڭ الدىن الۋ جانە ونى جويۋ جونiندەگi وڭىرلىك جوسپارى ازىرلەنىپ وبلىس اكىمدىگىنىڭ 09.08.2016 جىلىعى № 249 قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى. سونىمەن قاتار، جەر ءۇستى وزەن سۋلارى وبلىس بويىنشا جوق ەكەنى بەلگىلى. ال وبلىس اۋماعى جەر استى سۋ رەسۋرستارىمەن جانە دە كاسپي تەڭىزى ايدىنىمەن قامتىلعان.

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات رەسۋرستاردى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭعىستاۋ بولىگىن قورعاۋ اياسىندا ءبىرشاما جۇمىستار اتقاردى. اتاپ ايتقاندا، 1399,5 قاشىقتىقتى قۇرايتىن تۇرىكمەنستان شەكارىسىنان اتىراۋ وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن سۋ قورعاۋ ايماقتارى مەن بەلدەۋلەرى ورنالاستىرىلدى. جىل سايىن ەكولوگيالىق زەرتتەۋ زەرتحاناسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تەڭىز پورتىنىڭ جانە دە مۇناي كەن ورىندارىنىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىنا تەحنوگەندى اسەرلەرىن كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. وسى جىل اياسىندا ەكولوگيالىق زەرتتەۋ زەرتحاناسى گيدروبيولوگيا بولىمىمەن تولىسىپ كاسپي تەڭىزىنىڭ گيدروفلورا جانە گيدروفاۋنا جاعدايىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدى. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندى ەسەبى ەكولوگيا دەپارتامەنتى، گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ ينسپەكتسياسى جانە دە ماماندىرىلعان تابيعاتتى قورعاۋ پروكۋراتۋراسىنا انىقتالعان ەكولوگيالىق بۇزۋشىلىقتاردى جويۋعا شارا قولدانۋعا جىبەرىلىپ وتىرادى.

جىلدا حالىقارالىق كاسپي كۇنى قارساڭىنا وبلىستا مەرەكەلىك ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلادى، سونىمەن قاتار كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنداعى مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرىمەن  جانە دە حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمدارمەن كاسپي تەڭىزىنىڭ بيورەسۋرستارىن قورعاۋ ماسەلەسىنىڭ اياسىندا ءتۇرلى شارالار وتكىزىلىپ كەلەدى.

دايىنداعان نۇربول وقۋوۆ،

قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz