قاراشا ايىنىڭ 4-ءشى جۇلدىزىندا «ايقىن» گازەتىنىڭ «پاراسات» ايدارىندا «وقۋلىقتاعى ولقىلىق (نەمەسە) ساراپتاماشىلار اي قاراي ما?» تاقىرىبىمەن سىن ماقالا جاريالاندى. ماقالا اۆتورلارى قازۇۋ-ءدىڭ عىلىم  فيلوسوفياسى جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتتەرى ش.س. رىسبەكوۆا، ق.ا. زاتوۆ، ق.م. بورباسوۆا جانە ءبىر مەكتەپ مۇعالىمى ت.ۋ. بەيسەنباي. ماقالادا كەنجەتاەۆ د.، ن.اسقاروۆ، ءا.سايلىباەۆ، ءو.تۇياقباەۆ (9 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ءدىنتانۋ» وقۋلىعى استانا «ارمان پۆ 2010 ج.213 بەت) اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ءدىنتانۋ» وقۋلىعىنداعى «ولقىلىقتاردى» سىنايدى.

سىن نەگىزىنەن ءمىننىڭ، ولقىلىقتىڭ تۇزەتىلۋى ءۇشىن ايتىلاتىندىعى ءمالىم. دەگەنمەن سىندى «پايدالى سىن» جانە «ساۋاتسىز سىن» دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. بۇعان نەگىز بولاتىن «قارابايىر» قازاقتىڭ «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن تۇجىرىمدى ءسوزى بار. دەمەك ءمىننىڭ تۇزەلۋىنە ءتۇزۋ سىن عانا پايدالى. بۇل بىرىنشىدەن. ەكىنشى سىن ايتۋشى ءبىر ەڭبەككە باعا بەرۋ ءۇشىن الدىمەن سول سالانىڭ مامانى بولۋى ءتيىس، ياكي سول سالادا وقۋلىق جازعان تاجىريبە يەسى بولۋى كەرەك.

قاراشا ايىنىڭ 4-ءشى جۇلدىزىندا «ايقىن» گازەتىنىڭ «پاراسات» ايدارىندا «وقۋلىقتاعى ولقىلىق (نەمەسە) ساراپتاماشىلار اي قاراي ما?» تاقىرىبىمەن سىن ماقالا جاريالاندى. ماقالا اۆتورلارى قازۇۋ-ءدىڭ عىلىم  فيلوسوفياسى جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتتەرى ش.س. رىسبەكوۆا، ق.ا. زاتوۆ، ق.م. بورباسوۆا جانە ءبىر مەكتەپ مۇعالىمى ت.ۋ. بەيسەنباي. ماقالادا كەنجەتاەۆ د.، ن.اسقاروۆ، ءا.سايلىباەۆ، ءو.تۇياقباەۆ (9 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ءدىنتانۋ» وقۋلىعى استانا «ارمان پۆ 2010 ج.213 بەت) اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن «ءدىنتانۋ» وقۋلىعىنداعى «ولقىلىقتاردى» سىنايدى.

سىن نەگىزىنەن ءمىننىڭ، ولقىلىقتىڭ تۇزەتىلۋى ءۇشىن ايتىلاتىندىعى ءمالىم. دەگەنمەن سىندى «پايدالى سىن» جانە «ساۋاتسىز سىن» دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. بۇعان نەگىز بولاتىن «قارابايىر» قازاقتىڭ «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن تۇجىرىمدى ءسوزى بار. دەمەك ءمىننىڭ تۇزەلۋىنە ءتۇزۋ سىن عانا پايدالى. بۇل بىرىنشىدەن. ەكىنشى سىن ايتۋشى ءبىر ەڭبەككە باعا بەرۋ ءۇشىن الدىمەن سول سالانىڭ مامانى بولۋى ءتيىس، ياكي سول سالادا وقۋلىق جازعان تاجىريبە يەسى بولۋى كەرەك.

ال ەندى مىنا ماقالا اۆتورلارىندا، قازۇۋ-ءنىڭ دوتسەنتتەرىندە وسى ەكى ەرەكشەلىكتىڭ ەكەۋى دە جوق. ياعني،  ولار مامان دا ەمەس،  ءدىنتانۋ وقۋلىعىن دا جازباعان. بىراق وسى سىنعا جاۋاپ جازۋ الدىندا (ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى) ق.بورباسوۆامەن تەلەفون ارقىلى بايلانىسقانىمدا، ع.ەسىموۆپەن اقىلداسقانىن، ول كىسىنىڭ كوپتەگەن ۇسىنىس ايتقانىن، سوپىلىق تۋرالى «نيۋانستاردى» كورسەتىپ بەرگەنىن جايىپ سالدى. بۇعان قوسا قولىمدا وسى ماقالا ءماتىنى ع.ەسىم اتىنان مينيستر باقىتجان تۇرسىنۇلى جۇماعۇلوۆقا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان مىڭبايعا سەناتورلىق مىنبەدەن جولدانعان حاتتارىنىڭ كوشىرمەسى بار. عاريفوللا شاكىرتتەرى، ۇستازدارىنىڭ وقۋ قۇرالىنىڭ «تىيىم» سالىنعانىنا نارازىلىقتارىن دا قوسا كورسەتىپتى. شىندىعىندا شاكىرتتەرىمەن جابىلىپ جازعان سىندى سەناتور مىرزا ءوز اتىنان جاريالاسا دا بولاتىن ەدى؟ مۇمكىن داۋىستى «ءار جەردەن» شىعارىپ قوعامدىق پىكىر تۋعىزعىسى كەلگەن بولۋى كەرەك.

دەمەك بۇل سىن، ءمىن تۇزەۋ ءۇشىن ەمەس، سۋبەكتيۆتى-پسيحولوگيالىق،  قازاقشا ايتقاندا «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەگەندەي ءبىزدىڭ وقۋلىقتى قارالاۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان اكتسيا. ايتپەسە، وبەكتيۆتىلىكتى ۇستانعان، ءوزىن عالىممىن دەيتىن قاۋىم، ءبىر قۇندىلىق تۋرالى ونىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن قاتار سالىستىرا كورسەتۋى ءتيىس ەدى.

ەندى، دوتسەنت-«دىنتانۋشىلارعا» ايتارىم، سىزدەردىڭ ۇستازدارىڭىزعا دەگەن ماحابباتقا قۇرمەتىم بار، بىراق ۇستازدارىڭىزدىڭ جازعان «وقۋلىعى» قوعام قاجەتتىلىگىن ەسكەرمەگەن، وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن نەگىزگە الماعان، سۇرانىسقا  جاۋاپ بەرمەيتىن شىعارما. مەن ع.ەسىم باستاعان اۆتورلاردىڭ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» وقۋلىعىمەن دە ساراپشىلاردىڭ قورىتىندىسىمەن دە تانىستىم. مامان رەتىندە ايتارىم، بۇل جەردە ساراپشىلار وبەكتيۆتى پىكىر بىلدىرگەن. وسى جەردە وقۋلىق «ساراپتاماشىلارىنىڭ اي قاراپ وتىرماعانىن» ايتا كەتۋىم كەرەك. سەبەبى، ع.ەسىمنىڭ سەناتورلىق الەۋەتىنەن ىقپاي وبەكتيۆتى سىن ايتىپ، پوزيتسياسىن وزگەرتۋىن تالاپ ەتۋلەرى بۇگىنگى قوعامدا ناعىز ەرلىك. ولاردى شىنايى قوعام جاناشىرلارى ەكەندىگىن كورسەتكەن جاۋاپكەرشىلىك يەسى ناعىز زيالى ماماندار دەگىم كەلەدى. ءوز باسىم  مامان رەتىندە ع.ەسىم «وقۋلىعىنا» پىكىر بىلدىرگەن ەمەسپىن. سەبەبى،  مەنسىز دە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتتەرىندە ءجيى سىنعا ۇشىراپ جاتتى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بولۋ و باستان تاربيەمدە جوق.

سونىمەن، ماقالاداعى كورسەتىلگەن «ولقىلىقتارعا» جاۋاپ بەرۋ، وقۋلىق اۆتورى ءارى مامان رەتىندە مورالدىق قۇقىم. ءدىن بۇگىنگى كۇنگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ باسىندا تۇر. قوعامدا دىنگە دەگەن سۇرانىس ارتقانى سونشا، ءدىن توڭىرەگىندەگى الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، تانىمدىق ماسەلەلەر قوردالانىپ قالدى. قوعامداعى جاستاردىڭ سىرت كەلبەتىندە ساقال، ورامال سياقتى وزگەرىستەر پايدا بولىپ، ءدىني تانىم ءوزىنىڭ قۇبىلىستىق كەلبەتىن كورسەتىپ وتىر. وتباسىندا جىكتەر پايدا بولا باستادى. قۇندىلىقتىق ترانسفورماتسيالار بەلەڭ الۋدا. بۇل وزگەرىستەردىڭ قوعامعا پايدالى بولۋى ءۇشىن بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە مەملەكەت تاراپىنان تانىمدىق كومپونەنتتەر ەنگىزىلۋى ءتيىس بولاتىن. سول سەبەپتەن، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ءدىندى ءپان رەتىندە وقىتۋ قوعامدىق قاجەتتىلىك.

بىراق، العاشقى ءدىنتانۋ فاكۋلتاتيۆىنىڭ باعدارلاماسىن دايىنداۋ ءۇشىن جينالعان اۆتورلار باس قوسقان جيىندا بولمادىم، حابارىم دا جوق ەدى. كەيىننەن، ع.ەسىم باستاعان توپ قۇرىلىپ،  باعدارلاما جاسالىپتى. كەزىندە ءوز  اتىمنان دا باعدارلاما ۇسىنعانمىن. بىراق، مينيسترلىكتە ع.ەسىم «باعدارلاماسى» بەكىتىلگەندىكتەن، سول باعدارلاما نەگىزىندە التەرناتيۆتى تۇردە وقۋلىق جازۋىما بولاتىندىعى ايتىلدى. بيىل قازان ايىندا سول باعدارلاما، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز نەگىزىندە وزگەرتىلىپ، تولىقتىرىلدى. قولىڭىزداعى «ءدىنتانۋ» وقۋلىعى سول الدىڭعى باعدارلاما نەگىزىندە جازىلدى. ع.ەسىم باستاعان توپتىڭ باعدارلاماسى مەن «ءدىنتانۋ» وقۋلىعىنىڭ باعدارلاماسىن سالىستىرىپ قاراساڭىزدار ءبىر باعدارلاما نەگىزىندە  جازىلعان ەكى وقۋلىق ەكەنىنە كوزدەرىڭىز جەتەدى. سوندىقتان باعدارلاماسىز وقۋلىق جازىلمايدى. ياعني، «ناقتىلى باعدارلاماعا نەگىزدەلمەگەن» دەگەن سىنىڭىز ورىنسىز.

ءى-تاراۋدىڭ اتاۋىنداعى «ءدىن تۋرالى جالپى تۇسىنىك»  دەگەندەگى «جالپى» ءسوزى اۋىزەكى، جالپىلاما ءسوز دەپسىزدەر». بۇل «جالپى»، جالقى كاتەگوريالىق دەڭگەيدەگى، قازاق سوزدىك قورىندا بار، اۋىزەكى ەمەس، ۇعىمدىق سالماعى بار انىقتاۋىش ءسوز. ونىڭ ۇستىنە وسى «ءسوز»  تاراۋدىڭ مازمۇنىن اشىپ تۇر. ع.ەسىم حاتىندا «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» 9 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ «دۇنيەتانىمىن» قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان - ءپان» دەپتى. مەنىڭشە بۇل وقۋلىقتىڭ وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىنان بۇرىن، ءدىني تانىمىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ءدىني تانىمدا، قازاقتىڭ ءسوزىن «قارابايىر»، «اۋىزەكى» دەپ بولمەي، تۇسىنىكتىلىك دەڭگەيىنە كوڭىل بولىنەدى.

ءىى-تاراۋداعى «الەمدىك دىندەر مەن مادەنيەتتەر» مازمۇنىندا ۇلتتىق، تاريحي دىندەر مەن الەمدىك دىندەر ارالاسىپ كەتكەن دەپسىز. سىزدەرگە ايتارىم، دىندەردىڭ كلاسسيفيكاتسياسىن قايتا قاراپ شىعۋلارىڭىزدى وتىنەمىن، ۇلتتىق، الەمدىك دىندەر بار. ال تاريحي ءدىن دەگەندى سەناتور مەن قازۇۋ ءدىنتانۋ كافەدراسى مۇعالىمدەرىنەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. كەز كەلگەن ءدىن تاريحي. تاريحي ەمەس ءدىن بولمايدى. ءدىن ادامزات قوعامى بار بولعاننان بەرى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

ءىىى-ءىV تاراۋلاردا «قازاقستانداعى ءداستۇرلى دىندەر مەن كەيىننەن پايدا بولعان دىندەردى كورسەتتىك.V-تاراۋدىڭ تاقىرىبى «قازاق توپىراعىنان شىققان ايگىلى ءدىن عۇلامالارى». ەكى تاقىرىپتا تاراۋ مازمۇنى مەن ساعات جۇيەسىنە قاراي مالىمەت بەرىلگەن. بۇل مالىمەتتەر قايتالاۋ ەمەس، تاقىرىپقا ساي،  تولىقتىرۋلار ەكەندىگىن ايتا كەتۋىم كەرەك. سەبەبى، بۇل شىعارما، عىلىمي زەرتتەۋ، مونوگرافيا ەمەس، بۇل وقۋلىق. وقۋلىق ساعاتتىق كولەم، پەداگوگيكالىق-مەتودولوگيالىق تالاپتار، وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرى ەسكەرىلىپ، ءار تاقىرىپ، بەس بەتتىك قالىپتان اسپاۋى شارت. وسى شارت نەگىزىندە ساعاتتىق، تاقىرىپتىق قاجەتتى مالىمەتتەر تاراۋلارداعى تاقىرىپتارعا بولىنگەن. بۇل جۇيەسىزدىك ەمەس، وقۋلىقتى جازۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق تالابى ەكەندىگىن باسا ايتقىم كەلەدى. سەبەبى، مونوگرافيالىق زەرتتەۋ مەن وقۋلىق جازۋدىڭ تالابى ەكى باسقا. سىزدەر عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا ەمەس، وقۋلىققا سىن جازىپ وتىرعانىڭىزدى ۇمىتىپ كەتكەنسىزدەر. وقۋلىق - عىلىمي نەگىزدەلگەن مالىمەتتەردى  وقۋشىعا قالاي، قانداي ادىستەرمەن جەتكىزۋگە دەن قويادى.

ءVى تاراۋ «قازاقستان - دىنارالىق تاتۋلىق ورنالاسقان ەل» دەپ اتالادى. وسىنداي تاتۋلىقتىڭ  ءتۇپ نەگىزى اتا-بابالارىمىزدىڭ ءدىني تۇسىنىگى مەن تانىمىنان، مەنتاليتەتىنەن تۋىندايتىندىعىن ساۋاتتى ادام جوققا شىعارا المايدى. وسى تاراۋدا قازاقتىڭ تاريحي ساناسى تۇتاستىقتا كورسەتىلىپ، وتكەنى، بۇگىن جانە بولاشاعى بىرلىكتە ۇسىنىلدى. تاڭىرلىك پەن يسلام اراسىنداعى سينتەز، ۇندەسۋ، ۇيلەسۋدەن تۇركىلىك مۇسىلماندىق تۇسىنىك قالىپتاسقاندىعى كورسەتىلدى. ءاربىر حالىقتىڭ ءدىني تۇسىنىگى مەن تانىمى سول ەلدىڭ دۇنيەتانىمدىق، مادەني، پسيحولوگيالىق قاباتتارىنا نەگىزدەلەتىندىگى قاجەتتى مالىمەتتەر ارقىلى ءتۇسىندىرىلدى. سوندىقتان قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنداعى نەگىزگى پلاتفورما ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم ەكەندىگى، بۇل تۇركى يسلام مادەنيەتىنە جول اشقان تۇعىرناما بولعاندىعى ايتىلدى. شىندىعىندا تۇركىلىك مونيزم مەن يسلامدىق تاۋحيد اراسىنداعى ورتاق نەگىزدەر مازمۇندىق  ترانسفورماتسياعا جول اشتى. وسىنىڭ نەگىزىندە العاشقى تۇرىك سوپىلىق مەكتەپتەر قالىپتاستى. «سەن مەن دەگەن حالايىقتان قاشتىم، كاپىر دە بولسا بەرمە ازار» دەگەن ياساۋي سياقتى دالا دانالارى دۇنيەگە كەلدى. بارشا تۇركى حالىقتارى سياقتى قازاقتار دا وسى جول ارقىلى مۇسىلمان بولدى.

وقۋلىقتا شىڭعىس حان مەن ەلباسى ساياساتى  اراسىندا ەشقانداي ۇقساستىق نەمەسە سالىستىرۋ تۋرالى نيەت جوق. ايتپاقشى سەناتور مىرزا «حاكىم اباي» اتتى كىتابىندا ءوزىن «گەرمەنەۆتيك» رەتىندە كورسەتىپ ەدى. سوندىقتان ماتىندەگى «نيەت» ماسەلەسىن تۇسىنبەگەندىكتەن ەمەس، نيەتى قارالاۋعا نەگىز ىزدەۋ ەكەندىگى انىق بولىپ وتىر. جالپى ءبىرىنشى سىندارىڭىز سىن كوتەرمەيدى. وندا ەشقانداي تەوريالىق، ادىستەمەلىك، نۇسقاۋلىق، پەداگوگيكالىق توسىن وي، ۇتىمدى ۇسىنىس تا جوق. بۇل سىندارىڭىزدان بىزگە ەشقانداي پايدا بولمادى.

ەندى ەكىنشى سىندارىڭىزعا كەلەيىك. «وقۋلىقتىڭ ءستيلى قارابايىر» دەپسىز. وقۋلىقتىڭ ءستيلى قازاقتىڭ قاراپايىم ءتىلى. وقۋلىق شارتى تۇسىنىكتى، وقۋشىعا جەتكىلىكتى بولۋ. ءبىز سىزدەر ويلاعانداي «نەعۇرلىم تۇسىنىكسىز بولسا، سوعۇرلىم تەرەڭ فيلوسوفيا» جازۋدى ماقسات ەتپەدىك. تاعى دا قايتالايمىن، بۇل وقۋلىق ءدىنتانۋ ءۇشىن جازىلىپ وتىر، دۇنيەتانۋ ءۇشىن ەمەس. ءار سويلەمدى  جۇلىپ، ءۇزىپ «مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» - دەپ سۇرايسىزدار... مەنىڭ ايتپاعىم «سويلەمدەردى ءوز ورنىنا قويىپ، كونتەكست ىشىندە تۇتاس وقىڭىزدار، سوسىن، «ءبىر اۋدارىپ» وقي سالماي،  كوڭىل قويىپ مۇقيات وقىڭىزدار; بۇل وقۋلىقتا 9 سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن عانا ەمەس، سىزدەر ءۇشىن دە پايدالى مالىمەتتەر بار. ءدىن تۋرالى سىدىرتىپ وقي سالىپ، ءبىر اۋدارىپ پىكىر ايتۋعا بولمايدى. ول وتە نازىك، تەرەڭ ءبىلىم، سابىر مەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.

«ۇشىنشىدەن، ءدىن بىلىمىنە قاتىستى (تەوريالىق) كەمشىلىكتەر» دەپ ءوز  كەمشىلىكتەرىڭىزدى ءتىزىپ كورسەتىپسىزدەر. بىرىنشىدەن «7 بەتتەگى ءۇزىپ العان تسيتاتا، انىقتاما ەمەس». ونى ءوز ورنىنا قويىپ،  الدىڭعى سويلەمدەرمەن بايلانىستىرىپ وقىڭىزدار. «ءدىن مەن ءدىني ناسيحاتتى»، «سالت سانا مەن ءدىندى»، «تازا ءدىن مەن تازا ەمەس ءدىندى» شاتاستىردى، «اتەيستىك، تەولوگيالىق جانە ءدىن ءبىلىم» سالالارىنىڭ ارا جىگىن اشا بىلمەگەن» دەپ ايتىپسىزدار.

حوش، سىزدەر سوندا ءدىندى قۇرعاق مادەنيەتپەن، سالت-داستۇرمەن، ومىرمەن بايلانىسسىز قاراعاندا نە ۇتاسىزدار؟ ودان قوعامعا قانداي پايدا؟ ەگەر جاساعان عىلىمىڭىز، جازعان كىتابىڭىز قوعامدىق قاجەتتىلىكتى نەگىزگە الماسا، ودان نە پايدا؟ سوندا كىتاپتى كىم ءۇشىن جازاسىزدار؟

ءدىن بۇگىن قوعامدا رەالدى قۇبىلىس. ءدىني تىرشىلىك جانداندى. ءدىني تانىم  پليۋرالدى فورمادا تىرشىلىگىن سەزدىرىپ كەلەدى. سوندا دا ۇستازدارىڭىزدىڭ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» «وقۋلىعىنداعىداي» قوعامداعى ءدىننىڭ رەالدى بولمىسىن كورمەستەن ياكي كوزگە ىلمەستەن، جالپى «دىنتانۋشىلىق» ياعني، ءدىندى قۇدايسىز ينستيتۋت رەتىندە ۇسىنۋىمىز كەرەك پە؟

جوق،  ءبىز بۇگىن كەشەگى پوزيتيۆيستىك تۇرعىدان جىكتەلگەن ءدىن تۋرالى مالىمەتتى، ايتەۋىر عىلىم ەكەن دەپ، وتكەننىڭ قاتەلىگىن قايتالاي المايمىز. كەشەگى عىلىمعا دا، دىنگە دە بۇگىن سول قالپىندا قاراۋ -  قوعامدىق كەڭىستىك ءۇشىن دە ۋاقىت تۇرعىسىنان دا سوراقىلىقتىڭ ەڭ شىڭى، قيانات. ءبىز زايىرلىلىقتىڭ دا، عىلىمنىڭ دا مۇمكىندىكتەرىمەن  پايدالانىپ قوعام جاستارىنا وقۋلىق جازىپ بەردىك. وسىنى بىلە تۇرا كورە الماساڭىزدار، بۇل كۇنشىلدىك ەمەي نەمەنە؟ مەن بۇل جەردە سىزدەردىڭ قوعامعا دەگەن جاناشىرلىقتارىڭىزدى كورە الماي وتىرمىن. سىزدەردىكى جەكە باستىڭ قامى عانا ما دەگەن وي كەلەدى.

«... سوپىلىقتىڭ تابيعاتىن تۇسىنۋدە ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەرگەن. ءبىر عانا مىسال، وقۋلىقتىڭ 93-بەتىندە «مەدينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت»-دەپ ءسىرا اتەيستىك، كەڭەستىك زاماندا ءورىس العان، تۇرمىستا ايتىلىپ جۇرگەن تەڭەۋدى 9-سىنىپ وقۋشىلارىنا نە ماقساتپەن ۇسىنعان» دەپسىزدەر. سەناتور-ءدىنتانۋشى، ءبىر كافەدرانىڭ دوتسەنتتەرىنىڭ ورەسى وسىنداي بولسا، وندا ولار ستۋدەنتتەرگە نە وقىتىپ ءجۇر دەگەن وي مازالايدى.   سىزدەر ءدىنتانۋ كافەدراسى دوتسەنتتەرى بولساڭىزدار، وندا يسلام دىنىنەن، ونىڭ تاريحىنان، مادەنيەتىمىزدەگى ورنىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتىڭىزدار. جوعارىدا سىزدەر ايتقانداي، «مەدينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت» تىركەسى كەڭەستىك، اتەيستىك كەزەڭدە ءورىس العان تىركەس ەمەس. ول تۋرالى ءحىۇ ع. سۇلتان مازمۋد حازيني ءوزىنىڭ «جاۋاحير-ۋل ابرار مين امۋاجيل بيحار» ەڭبەگىندە «مادينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت» دەپ جازىپ كەتكەن. ناۆوي، شامسي، فيزۋلي، ماقتىمقۇلى فيراعي، قازاق جىراۋلارى، زار زامان اقىندارى ايتىپ كەتكەن. قايتا ءدال وسى تەڭەۋدىڭ كەڭەستىك اتەيستىك زاماندا حالىقتىڭ ءدىني ساناسىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنا ىقپال ەتكەندىگى ءمالىم. سوسىن، ءدال وسى تىركەس، سوپىلىقتىڭ تابيعاتىن اشىپ تۇرعانىن ايتا كەتەيىن. سوپىلىق ءىلىمى - حيكمەت، ياعني،  قۇت ءىلىمى. ونىڭ باستاۋى حز.مۇحاممەد پايعامباردان باستاۋ الادى. ياساۋي وسى ءىلىمدى ارىستان باب ارقىلى «قۇرما ءسيمۆوليزمى» نەگىزىندە تىكەلەي مۇحاممەد پايعامباردان الادى. بۇل سيمۆوليزم سوپىلىق ءىلىمنىڭ ياساۋيگە دەيىنگى رۋحاني، تاريحي ساباقتاستىعىن كورسەتەتىن بەينەلى سانانىڭ كورىنىسى. سوسىن وسى تىركەس قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ تابيعاتى مەن ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن تۇجىرىمدى، تاريحي سانامەن ۇندەسەتىن شىندىق. وسىلاردىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ - رەۆوليۋتسيا، سىرتتان كەلىپ ءدىني تانىمىن تىقپالاپ جاتقان ۋاحابيلەردىڭ تەندەنتسياسى. بۇل تاريحي ساباقتاستىق ەمەس،  قوعامداعى ديلەمما، بۇل ديالەكتيكالىق قايشىلىق اكەلەدى.

ع. ەسىم شاكىرتتەرى «پايعامبارلار مەن اۋليەلەردى تەڭ قاراستىرۋ يسلام ءدىنى بويىنشا دۇرىس قاعيدا ما؟» -دەپ سۇراۋلى سويلەم جاساسا، «سەناتور-ءدىنتانۋشى» حاتىندا «وقۋلىق اۆتورلارى قۇران كارىمدەگى يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيداسىنا قايشى پىكىر ۇسىنعان. ولار اۋليە مەن پايعامباردى تەڭ قاراستىرعان». مىسالى، «مەدينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭقىستاۋدا ءپىر بەكەت»-دەيدى (93ب.)» دەپ باتىل قادام جاساپتى. دۇرىس قوي،  اكادەميك پەن دوتسەنتتەر اراسىندا ايىرماشىلىق بولۋى كەرەك. نەگىزىنەن، وڭدى سولدى نەگىزسىز سىناي بەرگەنشە بىلمەگەنىن سۇراعان دوتسەنتتەردىكى دۇرىس.

ءسىز «مەدينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭقىستاۋدا ءپىر بەكەت» دەگەن تىركەستە، پايعامبار مەن اۋليە تەڭەستىرىلگەن دەپ، گەرمەنەۆتيكالىق كوممەنتاري جاساپسىز. بۇل تىركەستە ياساۋيگە دە بەكەت اتاعا دا «راسۋل» انىقتاماسى بەرىلمەگەن. بۇل تىركەس حالىقتىڭ ءدىني ساناسىنىڭ كورىنىسى. وندا ءمادينا، تۇركىستان، ماڭقىستاۋ دەگەن كەڭىستىك اتاۋلارى كورسەتىلگەن. ءاربىر كەڭىستىك ءوز ۋاقىتىمەن تۇتاس تۇر.  حالىق سوڭعى پايعامبار ءمادينادا، ونى ۇلگى العان، تۇركىستاندا ياساۋي، ونى جالعاستىرۋشى ماڭقىستاۋدا ءپىر بەكەت دەپ كورسەتىپ تۇر. بۇل جەردەگى حالىقتىڭ ءدىني ساناسىندا دا ءوزارا تەڭدىكتى ەمەس، حيكمەت ءىلىمىنىڭ ساباقتاستىعى كورسەتىلگەن. بۇل تۇسىنىكتەر يسلام نەگىزدەرىنە قايشى ەمەس. ءداستۇرلى ءدىني تانىم ارقىلى تۇسىندىرىلگەن تاريحي ساناعا سىڭگەن وسى تۇسىنىكتەر نەگىزىنەن پايعامبار توڭىرەگىندە قالىپتاسىپ دامىعان، سەبەبى، قۇراندا پايعامبار تۋرالى «ەڭ كوركەم ۇلگى» دەيدى. بارلىق عۇلاما، اۋليە، دانا، حاكىم بارلىعى پايعامبارعا قاراپ ساپ تۇزەگەن. ال يسلام ءدىني نەگىزدەرى «سەنىم، عيبادات (قۇلشىلىق) جانە مورال (احلاق)دان تۇرادى. يسلام ءدىني نەگىزىندە سەنىمدە، عيباداتتا، احلاقتا، تابليعدا، تاربيەدە، مۋامالاتتا دا نەگىزگى ۇلگى - حز.مۇحاممەد پايعامبار. مۇحاممەدتى «ۇلگى» رەتىندە وعان ماحابباتپەن بەرىلگەن حالىق ساناسىنداعى تۇجىرىمدى، ديالەكتيكالىق تۇرعىدان جوققا شىعارۋ ءۇردىسى كەشەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ سوقپاعىمەن كەلمەسكە كەتكەن دەپ جۇرسەك سىزدە ءالى ساقتالعان ەكەن عوي. سوندا عاريفوللا اعا وسىنداي ءدىني ساناسى بار، وتكەن تاريحى، تاعىلىمى بار قازاق حالقى اداسىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با! بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى. ءبىرتۇتاس قازاق حالقى بۇل جونىندە ءسىز ايتقانداي ساۋاتسىز ەمەس. مەنىڭشە ءسىز بۇل جەردە كوپكە توپىراق شاشىپ وتىرسىز. ەشقاشان قانشا اكادەميك، سەناتور بولساڭىز دا، ءوزىڭىزدى حالىقتان جوعارى قويماڭىز.

تاعى دا ءبىر عىلىمي نەگىزى جوق سىندارىڭىزعا توقتالايىن. ياساۋي ءىلىمى حال ءىلىمى، ونىڭ ۇستانىمى عاشىقتىق، مۇراتى (يدەياسى) ديدار. اللا مەن ادام اراسىنداعى ۇندەستىك،  ونىڭ ارىنىڭ قانشالىقتى تازالىعىنا بايلانىستى. سوندىقتان بۇل ءىلىمدى ار تۇزەيتىن ءىلىم، حيكمەت دەيدى.  ادامنىڭ كوڭىلى (جۇرەگى) تانىمنىڭ وبەكتىسى. سوندىقتان اباي «ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى» دەيدى. ياساۋي سالعان جولمەن ءوزىن تاپقان ابايدىڭ ماحاببات، عاشىقتىق تۇسىنىگى اراسىندا تۇتاستىق بار، ساباقتاستىق بار. سىزدەر ايتقانداي اراجىگىن اشاتىن «ايىرماشىلىق» جوق.  سوپىلىق تانىمدا ماعشۇق پەن عاشىق، ياعني، وبەكتى مەن سۋبەكتى ءبىرتۇتاس. ال ەندى سىزدەردىڭ «ياساۋي ادامنىڭ جاراتۋشىعا عاشىقتىعىن ايتادى، ال اباي بولسا جاراتۋشىنىڭ ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقاندىعىن ايتادى» توڭىرەگىندەگى سىندارىڭىز، ايتەۋىر «جازا سالۋ» پسيحولوگياسىمەن، قارالاۋ اكتسياسى ىشىندەگى دولبار. ابايدى قايتا وقىڭىزدار!  ابايدىڭ «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە «ءسۇي» سول اللانى جاننان ءتاتتى»-دەگەن جولدارىن تۇتاس قاراستىرساڭىز اداسپايسىزدار. جالپى يسلام فيلوسوفياسى تۇتاستىققا، بىرلىككە باۋليدى.

سوسىن «ءحال ءىلىمىنىڭ 9-سىنىپ وقۋشىلارىنا قاجەتى قانشا؟»-دەپ سۇرايسىزدار. ءحال ءىلىمىنىڭ ءمانى - ادام. ءدىنتانۋ وقۋلىعىنىڭ ماقساتى دا، ءدىننىڭ ءمانى دە ادام. سوندا 9-سىنىپ وقۋشىلارىن سول ماننەن ماقۇرىم قىلعىلارىڭىز كەلە مە؟ ءدىنتانۋ ماقساتى وقۋشىنى جان-جاقتى مورالدىق يگىلىكتەرمەن، ار ارقىلى توزىمدىلىككە، وزگەگە ماحابباتپەن،  تولەرانتتىلىقپەن قاراۋدى ۇيرەتۋ.بۇل جەردەگى  ە سانعا، ە ساپاعا قىزمەت ەتپەيتىن سىزدەردىڭ «فيلوسوفيالىق تالداۋلارىڭىزدان» وقۋشىعا ەشقانداي پايدا جوق.

«سۇراقتار مەن تاپسىرمالارعا» قاتىستى ءتورتىنشى سىنىڭىز دا سىن كوتەرمەيدى. بۇل جەردەگى سۇراقتار، سىزدەردىڭ ماقالاداعى سۇراقتارىڭىزدان الدەقايدا ءماندى. سەبەبى بۇل سۇراقتار ومىردەن الىنعان، ءدىنتانۋ پانىنە،  پانارالىق قاتىناستارىن، ءدىننىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق تانىمدىق اسپەكتىسىنە، ءدىن مەن مادەنيەت، ادەبيەت، تاريح، ونەر، گەوگرافيا، ەكونوميكا، فيلوسوفيا اراسىنداعى بايلانىستى كورسەتەتىن سۇراقتار. وقۋشى ءدىندى سوندا دۇرىس، ناقتى ءارى ومىرگە قاجەتتى قۇبىلىس رەتىندە قابىلدايتىن بولادى.

«وقۋلىقتا نەگىزىنەن تاڭىرشىلدىك پەن سوپىلىققا مولشەردەن تىس كوڭىل بولىنگەن. «اسىرە ناسيحاتتالعان...» دەگەن سىندارىڭىز دا ورىنسىز. وقۋلىقتا تاڭىرشىلدىككە «ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ  كونە ءدىنى» تاقىرىبىمەن 3 بەت (29-32 قاراڭىز); «تۇركى سوپىلىق دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى» تاقىرىبىمەن 4 بەت (2121-124 قاراڭىز); «ءياساۋيدىڭ حيكمەت ءىلىمى» (193-196 قاراڭىز) 4 بەتتىك كولەم بەرىلگەن. بۇل «اسىرە ناسيحاتتاۋ» دەگەنگە نەگىز بولا المايدى.

تاڭىرلىك - ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم نەگىزى. ال ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم يسلامدى قابىلداۋىمىزدىڭ نەگىزگى تۇعىرناماسى. بۇلار تاريحي ساباقتاستىق ىشىندە قارالعان. وتكەندى جوققا شىعارۋ - بۇگىنى مەن بولاشاعىن تاعدىر تالكەگىنە سالۋمەن تەڭ. بۇل تاڭىرشىلدىكتى جانداندىرۋ ەمەس، تاريحقا قۇرمەت. سوسىن تاريحتى ەسكە الۋ، جادىندا ۇستاۋ ارحايزمگە ەمەس، يستوريزمگە ءتان نارسە. بۇل يستوريتسيزمگە قاراعاندا، الدە قايدا ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز. ال، سىندارىڭىزدا ۇلتتىق مۇددەدەن ءوز مۇددەلەرىڭىزدى جوعارى قويىپسىزدار.

سوسىن وقۋلىقتا سوپىلىق تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرۋ، بۇگىنگى قوعام وقۋشىسىنىڭ قازاق ءدىني ساناسىنىڭ تاريحىن ءبىلۋى، ونىڭ مورالدىق قۇقى. سەبەبى، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە - وسى ياساۋي ءىلىمى جاتىر. ءبىز بۇل جەردە قازىرگى سوپىلىق تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمىز جوق.  تاريحتاعى، ءدىني ساناداعى، تازا ياساۋي جولى تۋرالى ايتتىق. تاعى ءبىر ايتارىم سوپىلىق كونفەسسيا ەمەس. ول يسلامنىڭ ىشكى ءمانى. مورالدىق نەگىزى.

عاريفوللا اعا، مەن تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت اشىلعان «تەولوگيا جانە ەركىن ويلاۋ» شيفرى بويىنشا «فيلوسوف-ءدىنتانۋشى جانە اراب ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى» ماماندىعىن الدىم. سوسىن شەتەلدە (انكارادا) «ءدىن عىلىمدارى جانە فيلوسوفياسى» بولىمىندە «يسلام فيلوسوفياسى» باعىتى بويىنشا ماگيستراتۋرا، كەيىننەن دوكتورانتۋرا (رھD) باعدارلاماسىن ءبىتىردىم. سوندىقتان يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن سىزگە جانە قازۇۋ- «دوتسەنتتەرىنە» ۇيرەتۋگە، بىلدىرۋگە، دۇرىس تانىتۋعا جارايمىن. بۇل ارينە، امبيتسيالىق مەنمەندىك ەمەس. بۇل وسى سالا بويىنشا ءاربىر تانىمدىق، پسيحولوگيالىق، تەولوگيالىق، قۇقىقتىق جانە فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردىڭ ءمانىن سىزدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تەرەڭ مەڭگەرگەن مامان ەكەندىگىمنىڭ مەندەگى پسيحولوگيالىق كورسەتكىشى.

عاريفوللا اعا، ءسىز دە مەن دە وسى سالادا «وقۋلىق» جازدىق. مامان رەتىندە ءوز وقۋلىعىمنىڭ ىشىندەگى بارلىق مالىمەتكە ار الدىندا اللاعا، سوت الدىندا حالىققا جاۋاپ بەرەمىن. ال ءسىزدىڭ «وقۋلىقتاعى» ساۋاتسىزدىقتار تۋرالى سىزبەن كەز كەلگەن پلاتفورمادا، سەناتتا، ماجىلىستە «بەتپە-بەت» بولسىن، قاي جەردە پىكىر تالاستىرامىن دەسەڭىز مەن دايىنمىن. بىراق، قوعامنىڭ جازىعى جوق. ونسىزدا قاي جولدىڭ اقيقات ەكەنىن بىلە الماي دال بولىپ وتىرعاندا، قوعامدا فيتنا شىعارماڭىز. ال، شاكىرتتەرىڭىزدى «ءدىنتانۋ» سالاسى بويىنشا ا.ياساۋي اتىنداعى  حالىقارالىق قازاق تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «بىلىكتىلىك ارتتىرۋ ينستيتۋتىنا» (يپك) ءبىر ايلىق تەگىن كۋرسقا جىبەرىڭىز.

قۇرمەتپەن، كەنجەتاي دوساي تۇرسىنبايۇلى, فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ تۇركولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

«اباي-اقپارات»