ءبىز كەشە قىرعىز جۇرتىنداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ قارساڭىنداعى قاربالاسقا تولى ناۋقان تۋرالى جازدىق. الاتاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى بىرتۋعانداردىڭ بابانوۆ دەيتىن بالاسى الماتىعا كەلىپ، ۇلكەن ساياساتتىڭ ۇلكەن اقساقالىنان باتا الىپ كەتكەنى تۋرالى از-كەم اڭگىمەلەدىك.

قىرعىزستاندا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قازان ايىندا وتەدى. قازىر سايىسكەرلەر سايلاۋ الدى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن ەل-ەلدى، جەر-جەردى ارالاپ ءجۇر.

قىرعىزداعى سايلاۋ ساياساتى

تاۋەلسىزدىكتىڭ 26-جىلىندا بەسىنشى پرەزيدەنتىن سايلايتىن ايىر قالپاق اعايىن ءوز كانديداتتارىن جاقسى تانيدى. ءبىرى – فراكتسيا دەپۋتاتى، ءبىرى – بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر، ەندى ءبىرى – بيزنەستىڭ وكىلى.

تەگىندە، ماناس جۇرتىنىڭ مەملەكەت باسقارعان مىرزالارى تاقتان نە ءوزى كەتەدى، نە حالىق كەتىرەدى.  بۇل تاجىربيەنىڭ ناتيجەسى زاماناۋي قىرعىز ەلىندە دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىردى. بيلىكتى مەنشىكتەپ الۋ، اۆتوريتارلىق جۇيە جاساۋ، تاقتى مۇراگەرگە تاپسىرۋ، بيلىكتى مارگينالداردىڭ مونوپولياسىنا اينالدىرۋ سەكىلدى پوست-كەڭەستىك ەلدەردىڭ كەيبىرىندە ورنىققان احۋالدان ايىر قالپاقتى اعايىنىمىز وسى الىس كەتكەن.

اسقار اقاەۆتى ماسكەۋگە قۋدى. قۇرمانبەك باكيەۆتى بەلارۋسسياعا قاشىردى. ۋاقىتشا ەل باسقارعان روزا وتىنباەۆا مەن ومىربەك تەكەباەۆ تاندەمى بيلىككە المازبەك اتامباەۆتى اكەلدى. الماز بايكە تابانداپ تۇرىپ 6 جىل ەل باسقاردى. ەندى بولمايتىنىن ءىشى سەزسە كەرەك، ءوز ەركىمەن سايلاۋدان باس تارتتى.

سايلاۋ سايلاۋداي-اق وتەر. قىرعىز جۇرتى ءوز ۇمىتكەرىن تاڭداي جاتار. دەيتۇرعانمەن سىرتقى ساياسي فاكتورلاردىڭ ىقپالى تۋرالى ۇمىتپاعان ءجون. سىرتقى كۇشتەرگە قىرعىزستاندى كىم باسقاراتىنى ماڭىزدى. سىرتقى ساياسي ىقپال – قىرعىزستاننىڭ كەلەشەكتەگى ينتەگراتسيالىق ارىپتەستىگى ءۇشىن قاجەت بولسا، ىقپال ەتۋشى كۇشتەر ءۇشىن –  ساياسي باسەكە. ورتالىق ازياداعى ەلدەرگە ىقپال ەتۋشى رولگە تالاس استىرتىن جۇرگىزىلە باستادى. ياعني، ساياسي باسەكە باستالدى. بۇگىن وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعايمىز.

قازىر قىرعىزداعى پرەزيدەنتتىك دودادا ەكى كانديتات توپ باستاپ كەلەدى. ءبىرى – قىرعىزستاننىڭ شوڭ وليگارحى، ەكس-پرەمەر-مينيستر ومىربەك بابانوۆ.

ساۋرانباي جيەنبەكوۆ – اتامباەۆتىڭ ادامى

بابانوۆتىڭ باستى قارسىلاسى – پرەمەر-مينيستر ساۋرانباي جيەنبەكوۆ.

بابانوۆ تۋرالى كەشە كەڭىنەن جازدىق. بار بىلگەن اقپاراتىمىزدى بولىستىك. ال ونىڭ نەگىزگى وپپونەنتى ساۋرانباي جيەنبەكوۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟

ساۋرانباي جيەنبەكوۆ – پرەزيدەنت اتامباەۆ چەمودانىنداعى كادر. قىرعىز ۇكىمەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ەل-جۇرتتىڭ ەسىندە قاتال ءام تالاپشىل باسشى رەتىندە كورىندى. ساۋرانبەك  جيەنبەكوۆ ءوز قاراماعىنداعى مينيسترلەردى ۇلكەن جيىنداردان ەس الدىرماي ەسىكتەن تەۋىپ شىعاراتىن ادەتىمەن ەستە قالدى.

سوتسيال دەموكراتتاردىڭ پارتياسىندا تىزىمدەلىپ تۇر. بابانوۆقا قاراعاندا جيەنبەكوۆتى ساياساتكەر ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى. ول قىرعىزدىڭ جوعارعى كەنەشىندە دەپۋتات بولدى، اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىن باسقاردى. وش قالاسىندا گۋبەرناتور بولدى. ودان ۇكىمەت مۇشەسى بولىپ سايلاندى. قىرعىز رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ تا كوردى. ۇكىمەتتى تىزگىندەدى.

ەندى سوتسيال دەموكراتيالىق پارتيا اتىنان پرەزيدەنتتىككە كانديدات بولىپ تىركەلدى. ءجاي كانديدات ەمەس، تاققا تاياۋ تۇرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى. ايتا كەتەيىك، سدپ – المازبەك اتامباەۆتىڭ پارتياسى.

المازبەكتىڭ ايلاسى قىرعىز تاعىن استىرتىن بيلەۋ مە؟

اۋەلدە جۇرت قىرعىزدىڭ كەلەسى پرەزيدەنتى تۇرمەدەگى تەكەباەۆ بولادى دەپ كۇتكەن. ول ءۇشىن تەكەباەۆتىڭ تەگەۋرىنى دە، ساياسي ىقپالى دا،  جەتەرلىك ەدى.

اياق استىنان جاۋ تاپتى. ونىسى – كەزىندە ۋاقىتشا ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعان وتىنباەۆا ەكەۋى ورتاعا الىپ سۇيرەپ ءجۇرىپ قىرعىز بيلىگىن ۇستاتقان المازبەك شارشەنوۆيچ بولىپ شىقتى.

تەكەباەۆ پەن اتامباەۆ تەكەتىرەسى – 2016 جىلعى قىرعىزستانداعى ەگەمەندىك مەيرامى كەزىندە باستالعان. بىشكەكتەگى باس الاڭدا وتىنباەۆا مەن تەكەباەۆتىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىن تەرىسكە شىعارىپ، تەكەباەۆ باسشىلىعىمەن جازىلعان كونستيتۋتسيانى وزگەرتەتىنىن ايتقان ەدى اتامباەۆ. ول ول ما، ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرىن سىبايلاس جەمقورلىقپەن اينالىستى، تۋىسقان-تۋعاندارىنا جاعداي جاسادى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. مىنە، جانجال وسىدان تۇتاندى.

راس، اقپاراتتىق مايداندا ومكەڭ اتامباەۆتى جەڭدى. بۇلتارتپاس فاكتىلەرمەن توپەلەگەن تەكەباەۆقا ءتىس باتىرۋدىڭ جالعىز جولى – قولداعى كوزىردى پايدالانۋ ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن المازبەك اتامباەۆ ومىربەك تەكەباەۆتىڭ سايلاۋداعى جولىن كەستى. تۇرمەگە جاپتى.

ال جيەنبەكوۆ – جۇمىستىڭ ادامى. يدەولوگ ەمەس. سوندا اتامباەۆ جيەنبەكوۆتىڭ قولىمەن قىرعىزداعى ءوزى باستاعان رەفورمالاردى ارمەن قاراي جۇرگىزە بەرمەك پە؟ ساياساتكەرلەر سويدەيدى.

«مەن سايلاۋعا قاتىسپايمىن. مۇراگەر دە قالدىرمايمىن. كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ كىم بولاتىنىن دا بىلمەيمىن. ونى قىرعىز حالقى سايلايدى»، – دەپ جۇرت الدىندا اقتارىلا سويلەگەن اتامباەۆتىڭ ايلاسى اشكەرە بولدى. ول پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر، ءوزىنىڭ پارتيالاسى، قول استىنداعى قىزمەتكەرى، ۇكىمەتىن باسقارعان جيەنبەكوۆتى قولدايتىنىن بايقاتتى.

اتامباەۆ سوچيگە نە ءۇشىن باردى؟

پرەزيدەنت اتامباەۆ بىرنەشە كۇن بۇرىن ۆلاديمير پۋتينمەن سوچيدە كەزدەسىپ، قىرعىز-ورىس قارىم-قاتىناستارىن تالقىلاپ قايتتى. سوچيدە ول كرەملدىڭ قولداۋىنا جۇگىندى دەيدى ساياساتكەرلەر.

ارينە، كەلەر ايدا بولاتىن پرەزيدەنت سايلاۋى ءسوز بولعانى انىق. ول تۋرالى رەسمي باق ءجوندى اقپارات تاراتپاعاندىقتان، انىق-قانىعىن ايتا المايمىز. دەيتۇرعانمەن، ەكى پرەزيدەنتتىڭ ەندىگى ايدا بولاتىن سايلاۋ تۋرالى سويلەسپەۋى مۇمكىن ەمەس.

ءاۋ باستا ورىس ءتىلىنىڭ مۇعالىمى بولىپ قىزمەت ەتكەن ساۋرانباي جيەنبەكوۆكە كرەملدىڭ كوزۋ ءتۇزۋ. پرەمەر-مينيستر بولىپ ءجۇرىپ ساۋرانباي جيەنبەكوۆ وزىنە كەرەكتى ۇپايدى جينادى.

ءيا، كرەمل جيەنبەكوۆتى قولداۋى ابدەن ءمۇمىن. ونىڭ باستى قارسىلاسى ومىربەك بابانوۆ تۋرالى ايتقان تەكەباەۆ ومىربەك بابانوۆتىڭ كانديداتۋراسىن كرەمل قۇپ كورمەيتىنىن ەمەۋرىنىمەن بىلدىرگەن بولاتىن.

«ومىربەك بابانوۆقا ماسكەۋدەگى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ كوڭىلى تولمايتىنى تۋرالى سىبىستار تاراپ ءجۇر»، -دەيدى ول.

راسىندا ەاەو ماسەلەلەرى ەكىباستان سىلتاۋ ەدى. انتۋراج. بىشكەكتەگى ساياساتكەر مارس ساريەۆ اتامباەۆتىڭ سوچيگە جاساعان ساپارىن ءپۋتيندى كوندىرۋدىڭ سوڭعى قارەكەتى دەپ باعالاپتى.

«ماسكەۋدىڭ قازىرگى نەيترالدى پوزيتسياسى سدپ كانديداتى جيەنبەكوۆكە كوڭىلى تولماعاندىقتان بولۋى دا مۇمكىن. اتامباەۆتىڭ سوچيگە كەلۋىنىڭ سىرى – ءپۋتيندى كوندىرۋ»، - دەيدى قىرعىز ساياساتكەرى.

وسى كەزدەسۋدەن كەيىن «سپۋتنيكتىڭ» قىرعىز قىزمەتىنە سۇحبات بەرگەن ۆلاديمير پۋتين اتامباەۆ پەن ونىڭ كومانداسى تۋرالى ايتتى.

«مەنىڭشە بۇل ايدان انىق. قىرعىزستان بۇرىنعىدان گورى ساياسي مىعىم مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. ساياساي دا، ەكونوميكالىق تا الەۋەتى مىقتى. مەنىڭشە ارمەن قاراي دا اتامباەۆ ورناتقان وسى بازادا جۇمىس جاساۋ كەرەك»، -دەدى پۋتين.

وسىلايشا، اتامباەۆتىڭ جولىن جالعايتىن كانديتاتتى قولداۋعا پۋتين كەتارى ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتتى.

«Kyrgyztoday.org» سايتى «اتامباەۆ پۋتيننەن كەرەكتى «باتا» الا الدى ما؟» اتتى ماقالا جاريالادى. «البەتتە، اتامباەۆ پەن ءپۋتيننىڭ كەزدەسۋىندەگى باستى ماسەلە سايلاۋ بولدى. بىشكەك تارابى بۇل كەزدەسۋدى كوپ كۇتتى. اتامباەۆتىڭ ميراسكەرى، ياعني اتامباەۆ ۇسىنعان كانديدات جەڭۋىنە كەپىلدىك الۋ. كەپىلدىك السا قىرعىزستاننىڭ رەسەيگە جاقىنداسۋ، لويالدى كۋرس ۇستانۋى سەكىلدى ماسەلەلەردى اتامباەۆ ءوز موينىنا جۇكتەيدى. بابانوۆقا قاراعاندا جيەنبەكوۆتىڭ كانديداتۋراسى اتامباەۆتىڭ ويىنىن جالعاستىرۋعا قولايلى. سوندىقتان ءپۋتيندى وسىعان سەندىرىپ كەلدى. ودان كەيىن تاعى ءبىر ماسەلە – پرەزيدەنتتىك سايلاۋدەن كەيىن بەيفورمالدى ليدەرلىكتى ساقتاپ قالۋعا ماسكەۋدەن كەپىلدىك الۋ»، - دەيدى ساياساتكەر اركادي دۋبنوۆ.

بابانوۆتى نازارباەۆ قولدادى

بۇل كەزدە ومىربەك بابانوۆ ۇلكەن ساياساتتاعى ۇلكەن اقساقالدىڭ اق باتاسىن الۋ ءۇشىن الماتىعا اسىعىپ جەتتى.

پرەزيدەنت نازارباەۆ ماڭىزدى كەزدەسۋ وتكىزۋ ءۇشىن الماتىعا ارنايى كەلدى. بابانوۆقا قولداۋ كەرەك. ول قولداۋدى الىس-جاقىن شەتەلدەن ىزدەۋدى ءجون كورسە كەرەك. قازاقستانعا كەلدى. الماتىدا، الاتاۋدىڭ ەتەگىندە پرەزيدەنت نازارباەۆپەن كەزدەستى.

«قازىر قىرعىزستان ەل پرەزيدەنتىن سايلاۋ ناۋقانى الدىندا تۇر. بۇل – كەز-كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى كەزەڭ. مەن قىرعىزستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى بارلىق پرەزيدەنتتەرىمەن جەمىستى جۇمىس جاساۋعا تىرىستىم. قىرعىز حالقى سەنىم ءبىلدىرىپ، جاڭادان سايلايتىن كەلەسى پرەزيدەنتپەن دە ءوزارا ءتيىمدى ءىس-قيمىل قالىپتاستىراتىن بولامىز»، – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

ارينە، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگىنەن ۇمىتكەر بابانوۆ نازارباەۆپەن تەكتەن-تەك كەزدەسكەن جوق. اقىل سۇرايدى، جول ىزدەيدى. جانە قولداۋ كورسەتۋىن قالايدى.

بۇعان نارازى بولعان قىرعىز ۇكىمەتى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نارازىلىق نوتاسىن تاپسىردى. «قىرعىزستاننىڭ ىشكى شارۋاسىنا ارالاسىپ جاتىرسىزدار. سايلاۋعا ىقپال ەتىپ جاتىرسىزدار» دەپ، وكپەلەرىن جەتكىزدى.

ەسەسىنە، قايرات ءابدىراحمانوۆ باسقاراتىن مينيسترلىك رەسمي بىشكەككە قارسى نوتا جىبەردى. استانا بىشكەكتىڭ مۇنداي رەاكتسياسىن ەكى ەل اراسىنداعى "وداقتىق قارىم-قاتىناستار تۋرالى شارتقا تۇبەگەيلى قايشى كەلەدى" دەپ سيپاتتايدى. پرەزيدەنت نازارباەۆ كورشى ەلدەگى پرەزيدەنتتىككە كانديدات ساياساتكەرمەن كەزدەسۋ ارقىلى سايلاۋ پروتسەسىنە ىقپال ەتپەك بولدى دەگەن دولباردى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى "ويدان شىعارىلعان تۇجىرىمدار" دەپ اتادى. ىزىنشە، قىرعىز جاعى دا ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەندىگىن ايتىپ، اقتارىلدى. ياعني، "بابانوۆتىڭ باسقا ەلدە مەملەكەت باسشىسىمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسۋى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىى  "سايلاۋ تۋرالى" زاڭىنا قايشى كەلمەيدى دەدى رەسمي بىشكەك تاراپى.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ساياسي باسەكەلەستىك

قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستان بولەك ساياسي ويىندار وينالا باستاعانىن وسى جولعى قىرعىز سايلاۋىنان انىق كورۋگە بولادى. ءيا، كرەمل مەن اتامباەۆتىڭ كانديداتى جيەنبەكوۆپەن ەمەس، ونىڭ باستى قارسىلاسى ومىربەك بابانوۆپەن كەزدەسكەن نازارباەۆ، وسىلايشا كرەملدىڭ كانديداتىن قولدامايتىنىن ءبىلدىردى.

قىزىعى اتامباەۆ پەن پۋتين كەزدەسۋى ادەتتەگىدەي كرەملدە، ماسكەۋدە وتكەن جوق، سوچيدە بولدى. نازارباەۆ پەن بابانوۆ كەزدەسۋى دە اقوردانىڭ اق سارايىندا ەمەس، الماتىدا ءوتتى.

ساياسي ىقپال ەتۋ – ورتالىق ازياداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا اقوردا مەن كرەملدىڭ اراسىندا جۇرەتىنىن كوردىك.

سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، كوپ جالتاقتايتىن استانا ساياساتى وزگەرە باستادى. پىكىر قايشىلىعى بولسا، ونىسىن اشىق ءبىلدىرىپ ءجۇر. مىسالى، وتكەن جىلعى تۇركيا-رەسەي اراسىنداعى ۇشاق داۋى كەزىندە دە استانا كرەملدىڭ پوزيتسياسىن قولداعان جوق. بەيتاراپ پوزيتسيا ۇستاندى. رەسەيدىڭ اسكەري جاراعىنا مۇقتاج ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى تاۋلى قاراباق جانجالىندا رەسەي مەن قازاقستان پىكىرى ەكى جارىلعانىن بىلەسىزدەر. رەسەي ارمەنياعا جاقتاساتىنىن ىمداپ جەتكىزسە، استانا ءازىربايجاندى اشىق قولداپ، ارمەنيانى ايىپتادى.

ەندى، مىنە، قىرعىزدىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى كىم بولادى دەگەندە، ەكى تاراپ ەكى كانديداتتى قولدايتىنىن ەپتەپ اڭعارتتى. بۇل كرەمل مەن اقوردا اراسىندا ساياسي باسەكەلەستىك بەلەڭ الا باستاعىنىن ويعا سالسا كەرەك.

ءسويتىپ قىرعىز پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەر بابانوۆ پەن جيەنبەكوۆ تۋرالى بىلگەنىمىزدى ايتتىق، ال ەندى،  نازارباەۆتىڭ باتاسىن الىپ كەتكەن بابانوۆ پرەزيدەنت بولا الا ما؟ جوق الدە، كرەملدىڭ قوجايىنى قولداعان جيەنبەكوۆ جەڭە مە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى الداعى قازان ايىندا بەلگىلى بولماق.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz