ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا اتاپ وتكەندەي جەرىمىزدەگى «قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى جەرلەرىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەس وتكىزىلىپ، «جالپىۇلتتىق 100 كيەلى نىساندار» ءتىزىمى دە جاسالدى. وسى كيەلى نىساندار تىزىمىنە سەمەي قالاسىنداعى بوگەنباي كوشەسىندەگى «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ مۇراجاي-ءۇيى» ەندى.

1944 جىلى العاشقىدا بۇل ءۇي «ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى» رەتىندە كورەرمەندەرگە ەسىگىن ايقارا اشقان ەدى.

1943 جىلى ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىقتى وتكىزۋگە بايلانىستى سەمەي وبلىسىنان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسىنا ءا.ءجۇسىپوۆ، عىلىمي حاتشىلىققا ق.مۇحامەدحانوۆ تاعايىندالدى. اباي مەرەيتويىنا دايىندىق جۇمىستارىنىڭ جوسپارى جاسالدى. اتقارىلاتىن شارالاردىڭ اۋقىمدىلىعىنا نازار اۋدارىلىپ، جاڭا عيماراتقا كوشىرۋ قاجەتتىلىگى جونىندە ماسەلە كوتەرىلدى: «مۋزەي - قازاقستانداعى تۇڭعىش ادەبيت مۋزەيى. ابايعا، ءتىپتى قازاق ادەبيەتى تاريحىنا بايلانىستى جۇمىس جۇرگىزەتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورنى دەپ قارايمىز. جاڭا ۇيگە كوشىرۋ وسىعان بايلانىستى. مۋزەي ءوزىنىڭ ەكسپوزيتسيالىق پلانىن وزگەرتىپ، كەڭەيتىپ اباي ءومىرىن، اباي تۇرمىسىن كورسەتۋ كەرەك»، - دەپ جازىلعان. جوسپارداعى شارالاردىڭ ىشىندە اباي مۇراجايىن كوميسسار كوشەسىندەگى ءانيار مولداباەۆ ۇيىنە كوشىرۋ، سول عيماراتتىڭ اۋلاسىن اباتتاندىرۋ، اباي داڭعىلىندا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جانە تاعى دا باسقا شارالار جۇزەگە اسادى. وسى كەزەڭدە اباي قۇنانباەۆقا قاتىستى ەستەلىكتەر، قولجازبالار، كىتاپتار، اقىنعا قاتىستى جادىگەرلەر جيناقتالىپ، ەكسپوزيتسيامەن قوسا قور، كىتاپحانا قۇرىلادى.

ال، 1967-1990 جىلدارى قالالىق بالالار كىتاپحاناسى بولسا، 1990 جىلى ءانيار مولداباەۆتىڭ ءۇيى اباي مۇراجايىنىڭ قاراماعىنا بەرىلىپ، جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. 1991-1995 جىلعا دەيىن اباي مۋزەيىنىڭ ۋاقىتشا ەكسپوزيتسياسى جاسالىپ، باس مۋزەي اشىلعانشا كورەرمەندەرىن قابىلدادى.

1995-1997 جىلدارى ارالىعىندا «الاش ارىستارى-م.اۋەزوۆ» مۋزەيىنىڭ كەشەندىك جوسپارى، مۋزەيدىڭ جاڭا ەكسپوزيتسياسى جاسالدى. 1997 جىلى 23 قىركۇيەكتە م.اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايىنىڭ «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» ءبولىمى رەتىندە اشىلدى. وسى جىلى الماتى قالاسىندا جازۋشى، اكادەميك م.اۋەزوۆتىڭ 100-جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ: «حالىقتىڭ ار-وجدانى، ونىڭ ويى مەن ارمانىنىڭ كورىنىسى بولعان «الاش» ۇيىمىنىڭ باسشىلارى قىزىلداردىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن كەزدە ولارمەن بىرگە مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تاعدىر ونى ەڭ اۋىر قاتەردەن امان الىپ قالدى، الايدا «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن تاعىلعان دالەلسىز ايىپتاۋ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دەرلىك قارا ەلەستەي قالماي قويدى. ...بۇل ەڭ بىرىنشىدەن، الاش باسشىلارى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اڭساپ جەتە الماي كەتكەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ارداقتاي ءبىلىپ، ونى قورعاپ، ساقتاي ءبىلۋ» [1. 5,6] - دەپ ايتقانداي، سەمەيدەگى «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» مۇراجايىنىڭ وسى ۇيدە اشىلۋى زاڭدى ەدى. سونداي-اق، «ابايدىڭ ادەبي مۋزەيىنىڭ» اشىلۋى تۋرالى العاشقى وي تاستاعان دا م.اۋەزوۆ ەدى. مۇراجاي ەكسپوزيتسياسى م.اۋەزوۆتىڭ سەمەيدەگى كەزەڭىنە، شىعارماشىلىعىنا، قوعامدىق قىزمەتىنە جانە الاش زيالىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قىزمەتىنە ارنالعان ءتورت بولىمنەن تۇردى. ياعني، وسى كيەلى نىساننىڭ قازاقتىڭ باس اقىنىنان باستاپ، م.اۋەزوۆ، الاش ارىستارىنا تىكەلەي قاتىسى بار.

بۇل ءۇيدىڭ تاريحىن تەرەڭىرەك زەردەلەيىك. «مەنىڭ اكەم ءانيار مولداباەۆ – ابايدىڭ تاربيەلەپ وسىرگەن ادامى. ءانيار توبىقتى انەت دەگەن رۋدىڭ قوجاباي دەگەن شارۋاسىنىڭ بالاسى. قوجاباي توسەك، جۇكاياق، تاعى باسقا زاتتارعا سۇيەكتەن ابىپ اشەكەي جاسايتىن قولى شەبەر ادام بولدى. سول ونەرىن كورگەن اباي قوجابايدى اۋلىنا كوشىرىپ الىپ، ۇساق جۇمىستار ىستەپ جۇرگەندە قوجاباي ءولىپ، ودان 3 بالا جەتىم قالادى. سونىڭ كىشىسى 2 جاسار ءانيار بولادى» [كپ-214/1] - دەپ باستالاتىن اباي مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتالعان ساپارعالي ءانيارۇلىنىڭ ەستەلىگىندە باياندالادى. وسى ەستەلىكتە ابايدىڭ قوجابايدىڭ ايەلىن ۇگىتتەپ كوندىرىپ، قوجابايدىڭ ءىنىسى مولدابايعا ءانياردى ەرتىپ سەمەيدەگى  ينتەرناتقا وقۋعا ورنالاستىرتادى. ءانيار سەمەيدە 4 جىل ورىسشا جاقسى وقىپ، تاشكەنت قالاسىنا وقۋعا كەتەدى. 1892 جىلى سەمەي قالاسىنداعى گوسۋدارستۆەننىي بانككە ءتىلماش بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. 1893 جىلى اباي اۋىلىنا كەلگەن ءانياردان ءجون سۇراعان اباي وعان سەمەي قالاسىنان ءۇي الۋعا جاردەمدەسەتىنىن ايتىپ، ماعاۋيا، كاكىتاي، عابدوللاعا وسى ماسەلەنى شەشۋدى تاپسىرعان. ولار انيارعا ءانياردىڭ ءوزى قاراستىرىپ جۇرگەن تاتار سلوبودكاسىنداعى كوپەس موسكۆيننىڭ ءۇيىن الىپ بەرگەن. اباي جاستايىنان جەتىم قالعان انيارعا وقۋ-بىلىمگە جول اشىپ، كەيىننەن تۇراتىن ءۇيدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءبىلىپ قول ۇشىن سوزۋى اقىننىڭ كورەگەندىگى. سول كەزەڭدە اباي وسى ءۇيدىڭ بۇگىنگى كۇندە تاريحي ورىنعا اينالاتىنىن ءبىلدى مە ەكەن؟!

كيەلى شاڭىراق تۋرالى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا م.اۋەزوۆ ءانياردى «دانيار قوندىباەۆ» دەگەن اتپەن سومداپ، ول جونىندە: «...ابىشتەر تۇسكەن ءۇيدىڭ يەلەرى بۇل قالانىڭ ساۋداگەرلەرىنەن دە، كوپ قازاق، نوعاي تۇرعىندارىنان دا باسقاراق، وزگەشە ادامدار. استى كىرپىش، ءۇستى اعاش، ىقشامدى جاڭا ءۇيدىڭ يەسى دانيار قوندىباەۆ – وقىعان قازاق.

...بۇنى وسىدان ون ەكى، ون ءۇش جىل بۇرىن قالاعا ورىس وقۋىنا ينتەرناتقا بەرگىزگەن اباي ەدى» - دەيدى[3. 48]. ياعني، سەمەي قالاسىنا ات باسىن تىرەگەن اباي جانە ونىڭ بالالارى وسى ۇيگە ءجيى كەلىپ تۇرعان. ال، ءارحام ىسقاقۇلى «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىگىندە: «اباي سەمەيگە كەلىپتى دەپ ەستىدىم، بارىپ جولىعىپ قايتايىق دەدى. ...اباي ءانياردىڭ ۇيىندە ەكەن، كەلىپ سالەم بەرىپ وتىرعان سوڭ اباي باياعى دوستىق بەتىمەن اڭگىمە ايتىپ، نۇركەدەن ەلدىڭ، مالدىڭ ءجايىن سۇراپ، كەشكە دەيىن ۇزاق وتىردىق» [4. 131]- دەپ ەسكە الادى.

«ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق،

ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق.

ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر،

دۋمان-ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق» -

دەگەن اباي ءوز بالالارىنان باستاپ، اۋلىنداعى، سەمەي قالاسىنا كەلگەندە تالاپتى جاستارعا دەيىن مول تاعىلىم بەرىپ وتىرعان. اقىننىڭ الدىنا قويعان ماقساتى وسى ۇيدە دە جۇزەگە اسقانداي.

سەمەيگە اباي كەلسە بىزدە دۋمان،

ءان سالىپ بوسامايمىز ايقاي-شۋدان.

باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ،

سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ جولىن قۋعان.

تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي سويلەپ،

وزگەلەر وتىرادى اۋزىن بۋعان

ءبىر بارساڭ ماجىلىسىنەن كەتكىڭ كەلمەس،

حاكىمدەي اپلاتون اڭىراپ تۇرعان،-

دەپ ابايدىڭ شاكىرتى، ايىرىلماس ادال دوسى، اقىن كوكباي جىرلاعانداي بۇل ۇيدە دە تالاي قىزىقتى ءماجىلىس، تالاي پىكىر-تالاستار وتكەن. تالاي تاريحي ولەڭدەر مەن داستانداردىڭ ومىرگە كەلىپ، تالقىلانعان، باتىس، شىعىس ادەبيەتىمەن تالاي قازاق بالاسىنىڭ تانىسقان ورنى دەۋگە دە بولادى. اباي قايتىس بولعاننان كەيىن دە بۇل ءۇي – اباي ۇرپاقتارى ءجيى كەلىپ تۇرعان ءۇي.

ابايدىڭ اسىل مۇراسىن امان ساقتاپ، بۇكىل حالىققا تارالۋىنا، شىعۋىنا دا وسى ءۇيدىڭ دە، الاشتىڭ كوسەمى بولعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا قاتىسى بار. 1904 جىلى اباي قايتىس بولعاننان كەيىن ءا.بوكەيحان ومبىدان ونىڭ بالالارىنا حات جولدايدى. ولاردان اكەسىنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، جاريالاۋدى، قاجەت بولسا كومەگىن ايامايتىنىن جازعان. 1906 جىلى كاكىتاي ىسقاقۇلى مەن تۋراعۇل اباي شىعارمالارىن جيناپ، كاكىتاي جازۋى مارجانداي مۇرسەيىت مولداعا اقىن ولەڭدەرىن كوشىرتىپ، جيناقتى شىعارۋ تۋرالى پەتەربۋرگتەگى ي.بوراگانسكي باسپاسىمەن شارت جاساسادى. كاكىتاي كوررەكتورلىق مىندەتتى ءوز موينىنا الادى. باسپادان شىققان ءبىر باسپا تاباق قاعازدى سەمەيدەگى ءانيار ۇيىنە جىبەرىپ تۇرادى. ءانيار كاكىتايعا جەتكىزىپ بەرەتىنى جونىندە ءا.ىسقاقۇلىنىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىگىندە اشىپ ايتىلعان. سونىمەن قاتار، الاش قايراتكەرى م.دۋلاتوۆ: «1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتاسىندا ءھام ونان كەيىن سەمەيدەگى گەوگرافيچەسكي وبششەستۆونىڭ شىعارعان ءبىر كىتابىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ابايدىڭ ءتارجىما ءحالىن جازادى ءھام كەشىكپەي كىتابى دا باسىلاتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى. بىراق تەز شىقپادى. 1909 جىلى ابايدىڭ بالالارى ءھام ىنىلەرىنىڭ ريزالىعى ءھام ءاليحاننىڭ ىجداھاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتە بۋراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇل كۇنى قولىمىزداعى كىتاپ – سول ءبىرىنشى باسپاسى» [189,190] – دەسە، ا.بايتۇرسىنوۆ: «قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جارقىراپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى تەرەڭ» - دەيدى.

بۇل قاراشاڭىراقتا ابايدان باستاپ كوكباي جاناتايۇلى، تۋراعۇل ابايۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەردىڭ ءىزى قالعان.

الاش ارىستارى شىعارعان «قازاق» گازەتىندەگى «وردا گەربى (تاڭباسى) ماقالاسىندا م.دۋلاتوۆ: «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنا ءۇي سۇگرەتىن ورناتۋدا مىناداي ماعىنالار بار ەدى: كيىز ءۇي – كيىز تۋىرلىقتى قازاق حالقى. ءۇيدىڭ تۇندىگى اشىق، ەسىگى جابىق بولۋىنداعى ماعىنا: تۇندىك جارىق بەرەتىن جول، ەسىك ءتۇرلى زاتتار كىرەتىن جول دەگەندىك. جارىق جولى اشىق، ەركىن بولسىن، ءتۇرلى زاتتار كىرەتىن جول ەسىگى ەركىن بولماسىن دەلىنگەن ەدى. تۇندىكتەن تۇسەتىن جارىققا ونەر-عىلىم ەنگىزىلگەن ەدى. تۇندىك كۇنباتىس جاعىنان اشىلۋى ونەر-عىلىم ەۋروپا جاعىندا كۇشتى بولعان سەبەپتى قازاق ىشىندە ەۋروپا عىلىم-ءبىلىمى تاراسىن دەگەنى ەدى. ءۇيدىڭ ەسىگى قازاق دەگەن سوزدەن جاسالعان. ونداعى ماعىنا «قازاق» گازەتى قازاق جۇرتىنا ءارى مادەنيەت ەسىگى بولسىن، ءارى سىرت جۇرت جاعىنان كۇزەتشى بولسىن دەلىنگەن ەدى»، [347,348] – دەپ الاش كوشباسشىلارىنىڭ ۇيگە قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن اڭعارتادى.

الاش قىزى اتانعان گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ بالالىق كەزەڭى ءانيار ۇيىندە ءوتۋىنىڭ ءوزى بۇل ءۇي جايىندا كوپ دەرەكتەر بەرەدى. «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى كىتاپتاقا ەنگەن «قازاقتىڭ ءاليحانى ەسىمدە!» ماقالاسىندا: «اكەم مىرجاقىپ اعاسى ءاليحاندى ءوزى «الەكە» دەيتىن دە، مەنىڭ ءتىلىم شىققاننان بەرى «اتەكە» دەگىزگەن.

...اتەكەمدى مەن بەس جاسىمنان جاقسى بىلەمىن. ەكى ءۇيىمىز سەمەيدەگى كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى انيار مولداباەۆ دەگەن اقساقالدىڭ (بانك چينوۆنيگى) بىزگە بوساتىپ بەرگەن مەكەنجايىندا تۇردىق، ءبىزدىڭ ءۇي ءىشى بۇل كىسىلەرمەن تىعىز بايلانىستا  بولدى، مەن اتامدى دا، بالالارى: ساپاش، نۇرىش، مۇقىش، كۇلاشتارىنا شەيىن  بىلەمىن» [6. 261] - دەپ تەبىرەنەدى. ال، «كەشەگى ءسوز – «ويان، قازاق!»، بۇگىنگى ءسوز – «ويلان، قازاق» اتتى گ.مىرجاقىپقىزى مەن اقىن ش.ساريەۆ اراسىنداعى بولعان اڭگىمەسىندە كيەلى شاڭىراقتىڭ تاريحى كەڭىنەن باياندالادى. ءانياردىڭ الاشوردا باسشىلارى ا.بايتۇرسىنوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ح.دوسمۋحامەدوۆ، ءا.ەرمەكوۆتەرمەن ارالاسىپ، جۇمىس جاساعانى، سونداي-اق، م.تىنىشباەۆ، ب.سۇلەەۆ، س.بوكەيحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، س.تورايعىروۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.ساتباەۆتاردىڭ وسى ۇيگە كەلگەندەرى تۋرالى تولعانادى. وسى ءۇيدىڭ جاتىن ورىن عانا ەمەس، ءتول ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ جارشىسى بولعان، اباي قۇنانبايۇلى جانە ءومىر تاۋقىمەتىن كورگەن قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمدەرىن بايلانىستىرعان قاراشاڭىراق ەكەنىنە تاعى دا كوزىمىزدى جەتكىزەدى.

«ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحاني سونشا، جاقىندارىمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن-كۇنگە ارتىلار» [5,191] - دەگەن م.دۋلاتوۆ ءسوزى ويعا ورالادى. ابايعا باس ءيىپ، ولەڭدەرىن ۇران قىپ، قازاقتىڭ ماقتانىشى، جارىق جۇلدىزىنداي كورگەن الاشتىڭ الىپتارى تالاي ماقالا جازىپ، ولەڭ ارنادى. سەمەيگە كەلگەن قوناق، اقىن، مەملەكەت باسشىلارى، الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارى بۇل شاڭىراققا تاعزىم ەتپەي كەتپەيدى. ءانيار شاڭىراعىنان اباي شاڭىراعىنا، ودان الاش ارىستارى شىڭىراعىنا اينالعان كيەلى نىسان بۇگىنگى كۇندە تاريحي-مادەني، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا اينالعان. مۋزەي بۇگىنگى تاڭدا تەك كورەمە كورۋ ورنى عانا ەمەس، مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋدىڭ كوممۋنيكاتسيالىق ورتالىعى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، مۇندا عىلىمي-تانىمدىق لەكتسيالار، ساباقتار، ەكسكۋرسيالار، ادەبي كەشتەر وتكىزىلەدى. وتكىزىلەتىن شارالاردا ابايدان باستاپ، اقىن شاكىرتتەرى، الاش ارىستارى، م.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، قوعامدىق قىزمەتتەرى جان-جاقتى ايتىلىپ، تاريحي قۇجاتتارمەن، جادىگەرلەرمەن  دالەلدى تۇردە كورسەتىلەدى. مۋزەيدىڭ نەگىزگى كورەرمەندەرىنىڭ ءبىرى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قاۋىمى بولعاندىقتان سول كەزەڭدەگى جادىگەرلەردى كوزبەن كورىپ، سول ولكە ءۇي تاريحىنا بايلانىستى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋلەرىنە دە كومەكتەسەدى. ولاي بولسا ولكەمىزدىڭ تاريحىن زەردەلەيتىن، مادەني قۇندىلىقتارىمىزعا يە بولاتىن ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور.

بيىلعى جىلى «الاش ارىستارى – م.اۋەزوۆ» مۋزەيى قايتا جوندەلىپ، جاڭا ەكسپوزيتسياسىن كورەرمەن قاۋىمعا ۇسىنادى.  جاڭا تىڭ دەرەكتەرمەن تولىققان، ەكى قاباتتى مۋزەي ەكسپوزيتسياسى كورەرمەندەرگە تاريحي كەزەڭدەردەن تاعىلىمدى سىر شەرتەدى.

راۋشان ەلەكەنوۆا،

ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى»

مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە

ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنىڭ

عىلىمي قىزمەتكەرى

ماقالادا پايدالانىلعان دەرەك كوزدەرى:

1. م.اۋەزوۆ –حح عاسىردىڭ ۇلى جازۋشىسى جانە گۋمانيست. الماتى، «عىلىم»، 1997 .5,6 بەت.
2. «ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ قورى. كپ-214/1
3. م.اۋەزوۆ. «اباي جولى» 4-كىتاپ. الماتى: جازۋشى، 2002. 48 بەت.
4. م.ارحامقىزى. «ۇلى ابايعا ادالدىق»(ەستەلىكتەر، ماقالالار، سۋرەتتى شەجىرەلەر).سەمەي: «سەمەي پەچات»، 2002.، 131, 171 بەتتەر.
5. م.دۋلاتۇلى. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 2 توم. الماتى، «مەكتەپ»،2003. 189,191, 347-348ب.
6. گ.مىرجاقىپقىزى. «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى». الماتى; مەكتەپ، 2012. 261, 342,343بەتتەر