تاقىرىپتىڭ ءوزى، ءبىر قاراعاندا، قۇلاققا توساڭ ەستىلۋى مۇمكىن: ەڭبەك ءسوزى قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولعانى سونداي، ونى ارنايى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. دەگەنمەندە، وسى ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك دەگەن نيەتتەمىز.

بۇل ءسوز قازاق مادەنيەتىنە ۇعىم رەتىندە قاي ۋاقىتتا كىردى؟ قاي كەزدەن باستاپ بۇل ءسوز قازاق مادەنيەتى ءۇشىن اكتۋالدى بولا باستادى؟ بۇل سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرۋىمىز - الداعى بولار جەمىستى اڭگىمەنىڭ العىشارتى. اۋەلى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە ەڭبەك ءسوزى بىرنەشە ماعىنا بەرەدى ەكەن. ءبىرىشى ماعىناسى: ادامنىڭ ءوز قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان قاراكەتى، جۇمىس، ءىس; ەكىنشى ماعىناسى: باس سۇيەگى قاتايماعان جاس ءسابيدىڭ توبەسىندەگى بىلقىلداپ تۇراتىن جەرى. ازىرگە سەمانتيكالىق جاعىنان ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوقپىز، - بۇرىننان تانىس نارسەلەر. بىراق، ءبىز ىزدەگەن ماعىنا وسى ەڭبەك ءسوزى تۋدىرىپ تۇرعان ەڭبەكتە  دەگەن ەتىستىكتەن باستالادى. بۇل ەتىستىكتىڭ دە ەكى ماعىناسى بار ەكەن. ءبىرىنشىسى مىناداي ماعىنالىق بىرلىكتەرگە يە : تىزەرلەپ، ەتپەتتەي ءجۇرۋ; ەڭكەيىپ بوي تاسالاي بۇعىپ ءجۇرۋ; جانە اۋىسپالى ءتۇرى: جورعالاۋ، ورمەلەۋ، تىرمىسۋ. ەكىنشىسى، ادەتتەگى ءبىز قابىلداپ ۇيرەگەن: ەڭبەك ەتۋ، ارەكەتتەنۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ەندى قادىم زاماننان بىزگە بەلگىلى ءبىر اقپارات جەتكىزىپ، كول-كوسىر ماعىنا تۋدىرىپ تۇرعان وسى ءسوزدى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ابايلاپ، ەپپەن پايدالانىپ كورەلىك.

 

تاقىرىپتىڭ ءوزى، ءبىر قاراعاندا، قۇلاققا توساڭ ەستىلۋى مۇمكىن: ەڭبەك ءسوزى قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولعانى سونداي، ونى ارنايى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. دەگەنمەندە، وسى ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك دەگەن نيەتتەمىز.

بۇل ءسوز قازاق مادەنيەتىنە ۇعىم رەتىندە قاي ۋاقىتتا كىردى؟ قاي كەزدەن باستاپ بۇل ءسوز قازاق مادەنيەتى ءۇشىن اكتۋالدى بولا باستادى؟ بۇل سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرۋىمىز - الداعى بولار جەمىستى اڭگىمەنىڭ العىشارتى. اۋەلى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە ەڭبەك ءسوزى بىرنەشە ماعىنا بەرەدى ەكەن. ءبىرىشى ماعىناسى: ادامنىڭ ءوز قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان قاراكەتى، جۇمىس، ءىس; ەكىنشى ماعىناسى: باس سۇيەگى قاتايماعان جاس ءسابيدىڭ توبەسىندەگى بىلقىلداپ تۇراتىن جەرى. ازىرگە سەمانتيكالىق جاعىنان ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوقپىز، - بۇرىننان تانىس نارسەلەر. بىراق، ءبىز ىزدەگەن ماعىنا وسى ەڭبەك ءسوزى تۋدىرىپ تۇرعان ەڭبەكتە  دەگەن ەتىستىكتەن باستالادى. بۇل ەتىستىكتىڭ دە ەكى ماعىناسى بار ەكەن. ءبىرىنشىسى مىناداي ماعىنالىق بىرلىكتەرگە يە : تىزەرلەپ، ەتپەتتەي ءجۇرۋ; ەڭكەيىپ بوي تاسالاي بۇعىپ ءجۇرۋ; جانە اۋىسپالى ءتۇرى: جورعالاۋ، ورمەلەۋ، تىرمىسۋ. ەكىنشىسى، ادەتتەگى ءبىز قابىلداپ ۇيرەگەن: ەڭبەك ەتۋ، ارەكەتتەنۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ەندى قادىم زاماننان بىزگە بەلگىلى ءبىر اقپارات جەتكىزىپ، كول-كوسىر ماعىنا تۋدىرىپ تۇرعان وسى ءسوزدى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ابايلاپ، ەپپەن پايدالانىپ كورەلىك.

 

ءا دەگەندە ءبىز تاپتىشتەپ جازعان وسى ماعىنالىق جاعىنان ۇقساس، تۋىستاس سوزدەردىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق سەكىلدى. بىراق نازار سالىپ، ءجىتى ۇڭىلەر بولساق، اڭگىمەگە ارقاۋ بولار ءبىراز جايتتاردى بايقايمىز. ەندى وسى كوڭىلگە تۇيگەن ويلاردى ورتاعا سالايىق. الدىمەن، بۇل ءسوزدىڭ دۇنيەگە جاڭا كەلىپ، ادامنىڭ قان تامىرىنىڭ سوعىسىنداي بۇلكىلدەپ تۇرعان نارەستەنىڭ باس سۇيەگىمەن ماعىنالىق بايلانىسى ءبىراز ويعا جەتەلەيدى. ادەتتە جاس سابيگە قۇمارتىپ، قۇشىپ-ءسۇيىپ، قولعا العىسى كەلگەن ادامداردى «بايقا، ءالى ەڭبەگى قاتپاعان!» دەپ ەسكەرتىپ جاتادى. ءيا، «ەڭبەگى قاتپاعان»: ومىرگە ەندى كەلىپ، جارىق دۇنيەگە، تىرشىلىككە ءالى قالىپتاسا قويماعان ءسابي تۋرالى اڭگىمە. ومىرگە قۇمارتىپ، تىرشىلىكتىڭ ءدامىن العان نارەستە ەندى ءبىرازدان سوڭ ەڭبەكتەي باستايدى. ەڭبەكتەۋ بارىسىندا باس سۇيەگى قاتايىپ، ادام ساناتىنا كىرۋگە تالپىنادى. بالكىم، ىڭگالاپ جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقان ءسابيدىڭ ەڭ العاشقى ەڭبەگى دە وسى ەڭبەكتەۋدەن باستالاتىن شىعار... تىزەرلەپ، ەتپەتتەپ ءجۇرۋ, كەيىن بوي تاسالاي، بۇعىپ ءجۇرۋ ماعىناسىنا ۇلاساتىن ەڭبەكتەۋ ۇعىمىنىڭ ءانتونيمى - بوي جازۋ. بۇل ءسوز: ا) دەنەسىنىڭ قۇرىسقانىن تارقاتتى; ءا) دەم الدى، دەنەسىن سەرگىتتى; ب) كەڭشىلىك الدى، ەركىندىككە قول جەتكىزدى, -  دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى ەكەن. وسى ءوزارا قاراما-قارسى ۇعىمداردى سالىستىرا كەلىپ، ەڭبەكتىڭ ادامعا وڭاي تيمەيتىنىن اڭعارامىز: مۇندا جان قينالۋ/ەڭبەكتەۋ, جورعالاۋ، ورمەلەۋ، تىرمىسۋ /, ادامنىڭ تابيعي ەركىنە تۇساۋ سالۋ /بوي تاسالاپ، بۇعىپ ءجۇرۋ/ بار. بالكىم قاراپايىم پەندەنىڭ تابيعي تۇيسىكپەن ەڭبەكتەن قاشاتىنى دا وسىدان بولار. قالاي بولعاندا دا، وسى سوزدەردىڭ استارىنا ۇڭىلە وتىرىپ، ەڭبەكتىڭ ەركىندىك سۇيگىش، ءوز ەركىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋعا قۇمار، قالاعانىن ىستەۋگە بەيىل ادامعا بەرىلگەن ءبىر «جازا» ەكەنىن تۇيسىنەمىز. ءارى «بوي تاسالاي بۇعىپ، تىزەرلەي ەڭبەكتەپ جۇرگەن ادام عانا ءتۇپتىڭ تۇبىندە  ايتەۋىر ءبىر بوي جازادى» دەگەن دە ماعىنا شىعادى. «ەڭبەك ءتۇبى زەينەت» دەپ كەلەتىن قاناتتى ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنى دە وسىعان مەڭزەمەي مە؟!

ال وسىدان كەلىپ، «ادام نەدەن جازدى؟» نەمەسە: «نەدەن جازىقتى بولىپ قالدى؟» - دەگەن سۇيكىمسىز ساۋالدار باس كوتەرەدى. جاسىراتىنى جوق، ءبىز وسى كەزگە دەيىن - «ادامدى ادام ەتكەن ەڭبەك!» - دەگەن قاعيداتتتى ۇستاندىق. قاعيدا دۇرىس بولعانىمەن، ءتۇبى شيكى ەدى: بۇل قاعيداتتى تۋدىرعان ماركستىك-لەنيندىك فيلوسفيا بويىنشا ادامنىڭ ارعى تەگى مايمىل، ونى ادامعا اينالدىرعان ەڭبەك! - دەلىنەدى. /وسى جالعان قاعيداعا ىزا بولعان باۋىرجان مومىشۇلى: «سەندەر مايمىلدان جارالساڭدار، جارالعان شىعارسىڭدار،  - مەن بورىدەن جارالعام!»  دەپتى دەگەن ءسوز بار. / ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل قاعيدات قاسيەتتى كىتاپتاردان باستاۋ الادى. ءتاۋراتتا بۇل وقيعا بىلاي سۋرەتتەلەدى: ادام اتا مەن حاۋا انا جازىقتى بوپ، جىلان كەيپىندەگى شايتاننىڭ تىلىنە ەرىپ «جەمە!» دەگەن جەمىستى جەيدى. سوندا اللا تاعالا ءبارىن الدىنا الدىرىپ، اركىمگە ءتيىستى جازاسىن بەرىپتى. جىلانعا ادام اتا مەن حاۋا انانى ازعىرىپ، تۋرا جولدان تايدىرعانى ءۇشىن: ەندىگى جەردە قارنىڭمەن جورعالاپ بوق اسايسىڭ، - دەپ، جىلاندى اياقتان ايىرعان ەكەن. جىلاننىڭ تىلىنە ءبىرىنشى بولىپ ەرىپ، ءوزى جەگەنىمەن قويماي، ادام اتاعا دا جەگىزگەنى ءۇشىن حاۋا اناعا: سەنىڭ جازاڭدى ۇستەگەننىڭ ۇستىنە ۇستەي تۇسەمىن، ونى اتى - جۇكتىلىك، -  دەپتى. ادام اتاعا: سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى دەگەندەي، جۇماقتاعى شات-شادىمان ءومىردى كوتەرە الامادىڭ، ەندىگى جەردە نانىڭدى ماڭداي تەرىڭ تامشىلاپ ەڭبەكپەن تاباسىڭ، - دەپتى. وسى وي جۇيەسىن ۇزبەي جالعاستىرار بولساق، شىنىندا دا ەڭبەك ادام اتاعا بەرىلگەن «جازا». بىراق بۇل جازانىڭ انتروپولوگيادا زور ءمانىسى بار: وسى «جازا»، ياعني ەڭبەك ارقىلى عانا ادام ادام ساناتىندا بولادى ەكەن. سوندا ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ەڭبەك - ادامنىڭ جاراتىلىسىمەن بىتە قايناسقان ۇعىم بولىپ شىعادى. ابايدىڭ:

تاماعى توقتىق،

جۇمىسى جوقتىق،

ازدىرار ادام بالاسىن، -

دەپ  ايتۋىندا ءبىر ۇلكەن حيكمەت بار: ەبڭبەك ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلىپ،  جاراتىلىسىن انىقتاپ تۇرعاندىقتان دا ەڭبەك ەتپەگەن ادام بىردەن ازا باستايدى. سوندىقتان قۇدايدىڭ تاراپىنان بەرىلگەن بۇل «جازانىڭ» ادام بولمىسىنىڭ اشىلۋىنداعى ءرولى زور، وڭ ماعىناعا يە.

ال  قازاق مادەنيەتىندە ەڭبەك ۇعىمىنىڭ پايدا بولۋ قاي كەزەڭ دەگەن سۇراققا ءالىمىز كەلگەنشە جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنڭ «اباي قۇنانباەۆ» اتتى مونوگرافياسىندا بۇل ماسەلە تۋرالى: «وسىدان سوڭگى سان ولەڭىندە ابايدىڭ بۇرىن قازاق اقىندارى ايتپاعان ءبىر تاقىرىپ ەتىپ الاتىن اينىماس ويى - ەڭبەك تۋرالى بولادى. ەڭبەكتى ابايدىڭ قادىرلەۋى قازاق پوەزياسى ءۇشىن اسا ءبىر سونى ءسوز ەدى» - دەيدى. ال ادەبيەتتانۋشى امانتاي ءشارىپ ءوزىنىڭ «قازاق پوەزياسى جانە ۇلتتىق يدەيا» اتتى مونوگرافياسىندا اۋەزوۆتىڭ وسى سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ بەرەدى: «ۇلى اقىننىڭ ءوز زامانداستىرىن تىڭ ۇردىسكە تاربيەلەۋى اركەز ونىڭ وزعىن ويلارىمەن جانە سىنشىلدىعىمەن ساباقتاسىپ جاتتى. مىسال ءۇشىن مىنا شۋماقتىڭ مانىنە ۇڭىلەيىك:

اداسىپ الاڭداما، جول تابا الماي،

بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق، قامالماي.

نە عىلىم جوق، نەمەسە ەڭبەك تە جوق،

ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي.

حالقىن «ءتۇزۋ جولعا شىعۋعا» شاقىرعان ابايدىڭ بارىنەن بۇرىن: «ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي»، - دەپ كۇيزەلۋىندە ءبىراز سىر بۇگۋلى. سەبەبى ءالى كوشپەندىلىكتەن كوز جازباعان جۇرتتىڭ اتا كاسىبىمەن «ارازداسۋى» - ەڭ بولماسا  مال باعا الماۋى توزعىندىقتىڭ باستالۋ بەلگىسى ەمەس پە؟! ونىڭ ورنىنا «نە عىلىم، نە ەڭبەك» جوق. اقىن كونتسەپتسياسىندا «ەڭبەكپەن مال تابۋ» ۇعىمى بار، بىراق «مال باعۋ» مەن «ەڭبەك» ءبىر ماعىنانى بىلدىرمەيدى. «مال باعۋ» - وتكەن ءومىردىڭ اتريبۋتى; «ەڭبەك» - بۇگىن مەن بولاشاقتىڭ قارەكەتى. اقىن شىعارماشىلىعىنداعى ەڭبەك كۋلتى سول تۇستاعى قوعامدىق قاجەتتىلىكتەن، بۇل قاجەتتىلىكتى ونىڭ قاپىسىز تانىپ-تۇيسىنۋىنەن تۋعان ەدى». ادەبيەت زەرتتەۋشىسىنىڭ بۇل پىكىرى قازاقتىڭ اتا كاىسىبى - مال باعۋ مەن جاڭا زامان تالابى - ەڭبەكتىڭ ارا-جىگىن ايقىن اجىراتىپ بەرۋىمەن قۇندى.

شىنىندا دا، قازىر ءبىز قولدانىپ جۇرگەن ەڭبەك ۇعىمىنىڭ پايدا بولۋى - اباي ءومىر سۇرگەن زامانمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە جوق ەمەس. ويتكەنى قازاق قاۋىمى وسى تۇستا، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالۋى ارقىلى كاپيتاليستىك قاتىناستارعا ءوز ەركىنەن تىس دەندەپ ەنە باستادى. ءوز اتا كاسىبىنەن كۇشپەن ايرىلعان قازاققا ءوزىن ءوزى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋى ءۇشىن دە ۇستەم جۇرتتىڭ كاسىبىن يگەرۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. ال الەمدىك كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالعان رەسەي يمپەريسىنداعى نەگىزگى كاسىپ - وسى ەڭبەك ەدى. ابايدىڭ «ەڭبەكتى» جەكە-دارا الىپ قاراستىرۋىنىڭ سىرى دا وسىندا.

جاڭا زامان ۇسىنعان «ەڭبەك» يدەياسىن قازاق الەۋمەتى قۋانا-قۋانا قابىلدادى دەسەك، اسىرا ايتقان بولار ەدىك. بۇرىنعى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن شارۋاشىلىق قاتىناستارعا بويى ابدەن بويى ۇيرەنىپ العان حالىققا جاڭا يدەيانى ءسىڭىرۋ وڭايعا سوققان جوق. جاڭا يدەيانى ءسڭىرۋ ءۇشىن وسى يدەيانىڭ الدىمەن يدەولوگياسىن جاساۋ قاجەتتىلىگىن تۇسىنگەن ۇلت ۇستازدارى جانتالاسىپ «ەڭبەك مادەنيەتىن» قالىپتاستىرۋعا كوشتى. ول ءۇشىن قالىپتاسقان قاساڭ قاعيدالاردى اياۋسىز بۇزىپ، قيراتۋ كەرەك ەدى. بۇل مىندەتتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتقارعان اباي بولدى. ول ءوزىنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە، اسىرەسە «اش قارىن جۇبانا ما مايلى اس جەمەي» دەگەن ولەىندە،  ەڭبەك يدەولوگياسىن ناسيحاتتايدى. قارىن تويدىرعانعا ءماز بولىپ، قۋ قۇلقىن ءۇشن ادامشىلىق ارىن ساتا باستاعان قانداستارىنىڭ كۇيكى تىرلىگىنە كۇيىنگەن اباي:

ەڭبەك جوق، حارەكەت جوق قازاق كەدەي،

تاماق اڭدىپ قايتەدى تەنتىرەمەي؟

ەت پەن قىمىز سىقىلدى اس جوق دەيدى،

ول نەمەنە جوقتىقتىڭ اسەرى ەمەي؟!

قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ ازىپ-توزىپ قادىرسىزدەنۋى - ليۋمپەندەنۋى، - ءسويتىپ «باي قازاقتان»، «بار قازاقتان» «كەدەي قازاققا» اينالۋى دا - وسى تۇس.

ءبىز اڭگىمەنىڭ باسىندا ەڭبەكتىڭ ادامنىڭ جاراتىلىسىمەن، قادىر-قاسيەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتتتىق. ەندى سونىڭ مىسالىن، ومىردەگى دالەلىن اباي ولەڭىنەن كورەمىز:

ءوز ۇيىڭنەن تويارعا قولىڭ قىسقا،

اس بەرەر اۋىلدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ بوسقا.

ءبىر جىلىك پەن ءبىر اياق قىمىز بەرگەن

دەرەۋ سەنى جۇمسايدى ءبىر جۇمىسقا.

«ءبىر جىلىك پەن ءبىر اياق قىمىزعا» ەرىكسىز جالدانىپ ادام ەڭبەگىنىڭ قۇنسىزدانۋى، ادامنىڭ قۋ تاماق ءۇشىن قۇلدانۋدىڭ نە ءبىر اۋىر دا قورلىقتى فورمالارىن باسىنان كەشىرۋ - اباي سۋرەتتەگەن زامان ەنشىسى.           ەڭبەكسىزدىكتىڭ سالدارىنان ادامنىڭ ەڭبەگى عانا قۇنسىزدانبايدى، ونى جەكە باسىنىڭ دا قۇنى ولشەۋسىز دەۆالۆاتسياعا ۇشىرايدى. قازاقتىڭ دالالىق زاڭنامالارىنىڭ ءبىرى «جەتى جارعىدا»: «ەر ادامنىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ايەل ادامدىكى - ەلۋ جىلقى» - دەپ بەكىتىلگەن. ال كەدەيلەنگەن قازاق قوعامىندا وسى ادامنىڭ قۇنى ادام ايتقىسىز دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىرايدى:

وندا ونى الدايدى، مۇندا - مۇنى

جانىن بەرسە، تابىلماس ءسوزدىڭ شىنى.

التى جاقسى، ءجۇز جىلقى بولعان باسى،

ءبىر سەمىز ات بولادى ونىڭ قۇنى.

مىنە، وسىلايشا اقىن «ۋلى سيا، دولى قولىمەن» دالا دراماسىن الدىمىزعا جايىپ سالادى. تۋعان حالقىنىڭ باسىنا تونگەن اۋىر ءحالدى جان-دۇنيەسىمەن سەزىنە وتىرىپ  بۇل كەسەلدىڭ سەبەپ-سالدارىن دا ىزدەيدى:

ساۋداسى - ار مەن يمانى،

قايرات جوق بويىن تىيعالى.

ەڭبەكپەن ەتتى اۋىرتپاي،

قۇر تىلمەنەن جيعالى.

مىنە، ماسەلەنىڭ كىلتيپانى ەندى اشىلدى: بارلىق «بالە» ادامنىڭ «ەڭبەكپەن ەتىن اۋىرتقىسى» كەلمەگەنىندە ەكەن. ادام پسيحولوگياسى مەن جاراتىلىسىن جەتىك بىلەتىن ۇلت ۇستازدارى ەل ءىشىن جايلاعان كەسىرلى كەسەلدىڭ /ەڭبەكسىزدىكتىڭ/ دياگنوزىن دا ءدال قويادى. جاڭاعى اۋىرسىنىپ، جۇمىس ىستەگىسى كەلمەي، ايتقانعا كونبەيتىن، ايداعانعا جۇرمەيتىن ادام تابيعاتىن عىلىمدا ءناپسى دەسە، قازاق «ەت جان» دەپ اتايدى. وسى ادامعا كەلەر بارلىق بالەنىڭ باستاۋ كوزى ءناپسىنى / «ەت جاندى»/ تاربيەلەۋ - ەڭبەك مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى، ىرگەتاسى.

قازاق دالاسىنا كاپيتاليستىك قاتىناستار دەندەپ ەنسىمەن ادەتتەگى«مال» ۇعىمى ترانسفورماتسياعا ۇشىرايدى: ەندى «مال» ۇعىمى ءتورت اياقتى حايۋاندى عانا بىلدىرمەي، «اقشا»، «كاپيتال» دەگەن دە ۇعىمداردى بىلدىرە باستادى.

قوعامداسىپ، رۋلىق-تايپالىق ۇيىقتا ءومىر سۇرەتىن قازاق قوعامىنىڭ وزگەرىسكە تۇسەتىن كەزى كەلدى. بۇرىنعىداي ەل ارالاپ، اۋىل كەزىپ ءجۇرۋدى زامان كوتەرمەيتىن بولدى. بۇرىنعى تىرلىكتە سوكەت كورىنبەيتىن «ەل قىدىرىپ، اس ءىشۋ» - ەندى سوگىلە باستادى. سوندىقتان ەڭبەك مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ساناسىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن»، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» سەكىلدى ستەرەوتيپتەردى بۇزۋ كەرەك بولدى. ويتكەنى، كوشپەلى تىرلىك قوعامدىق ساناعا نەگىزدەلسە، كاپيتاليستىك قاتىناستار ينديۆيدتىك سانانى قاجەت ەتتى. وزگەرىستەرگە تولى الماعايىپ زاماننىڭ قاجەتتىلىگىن تەرەڭ تۇسىنگەن اباي وسى مىندەتتى دە موينىنا قايىسپاي الادى:

جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،

مالىڭ بولسا، سىيلاماي تۇرا الماس ەل.

قارۋىڭنىڭ بارىندا قايرات قىلماي،

قاڭعىپ وتكەن ءومىردىڭ ءبارى دە جەل.

جاستايىنان «ساياق جۇرسەڭ، تاياق جەيسىڭ» دەگەن يدەولوگيانى بويىنا سىڭىرگەن قازاققا تۋعان اۋىلىن، ۇيرەنشىكتى ستيحياسىن تاستاپ شىعىپ، قالاعا بارىپ كاسىپ مەڭگەرۋ، ەڭبەك ەتۋ - وڭايعا تۇسپەيتىن شارۋا ەدى. بىراق اقىن وسى ساناداعى قاساڭ قاعيدالاردى بۇزۋ ءۇشىن ادام تابيعاتىنداعى ۇلى قاجەتتىلكتەردىڭ ءبىرى - ەلگە تانىلۋ، سىي-قۇرمەتكە بولەنۋدى ستيمۋل رەتىندە قولدانادى. قولدانا وتىرىپ، ءومىردىڭ تەمىردەي قاتال زاڭى - ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ ىرگەتاسى «مال» / اقشا، كاپيتال/ ەكەندىگىن بۇلتاقتاماي تۋرا ايتادى. مالىڭ بولماسا، قانشا اقىلدى بولساڭ دا ءسوزىڭنىڭ سالماعى بولمايتىنىن ايتادى. «كومەكەي اۋليە» بۇقار جىراۋ ايتپاۋشى ما ەدى:

ەرگە داۋلەت بىتپەسە،

شۇلدىرەگەن قىزىل تىلدەن نە پايدا;

مال اراعا تۇسپەسە،

قۇر ايقاننان نە پايدا، -

دەپ. بۇدان ءبىز قازاق فيلوسوفياسىنىڭ رەاليستىك تابيعاتىن اڭعارامىز. سوندىقتان ءار نارسەنى ءوز اتاۋىمەن اتاپ ۇيرەنگەن قازاق كۇلبىلتەلەمەي قارا قىلدى قاق جارىپ تۋرا ايتادى: «اقىل - مالدا، كورىك - كومەيدە» دەپ. ءبىز ءبارىمىز كەرىسىنشە: «اقىل مالدا ەمەس» دەپ ۇيرەتەتىن سوۆەتتىك جالعان  فيلوسوفياگنىڭ شەكپەنىنەن شىقتىق. ەندى زامان وزگەردى، ءوزىمىزدىڭ ءتول، اداستىرمايتىن  ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ باستاۋ-بۇلاقتارىنا ورالاتىن كەز جەتتى.  بۇقار جىراۋ مۇراسىن جيناقتاۋشى ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇل تاقىرىپتى ءتىپتى جەرىنە جەتكىزە تاراتادى:

بۇل كۇندە جاقسى بار ما، مالمەن جاقسى،

جاقسى اتىڭ ءبىر شىقپايدى،

بولساڭ تاپشى.

ەر جىگىت شەشەن بوىپ، مالسىز بولسا،

توپتاعى ايتقان ءسوزىڭ نە بولماقشى؟!

سوزىندە باي ادامنىڭ ءمىن بولمايدى،

باي بولساڭ جۇمىسكەرىڭ كىم بولمايدى؟!

ەر جىگىت شەشەن بولىپ، مالسىز بولسا،

راس دەپ، ايتقان ءسوزىڭ شىن بولمايدى.

اششى بولسا دا - شىندىق. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ وڭالا الماي جاتقانى - ەلىم دەپ ەڭىرەگەن جىگىتتىڭ قولىندا مال جوق، - قانشا جالاۋلاتساق تا شىندىقتى ايتۋ كەرەك، - قازاق قوعامى - كەدەيلەر قوعامى. مالى بارلاردىڭ - قازاقپەنەن ءىسى جوق،  بۇل - بۇگىنگى كۇننىڭ پارادوكسى .

وسى كەلەڭسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن دە سوۆەتتەن قالعان «بايلىق» ۇعىمىنا قوزقاراسىمىزدى كۇرت وزگەرتىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ساناسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ كەدەي بولاتىن سەبەبى، ونىڭ ساناسىندا سوۆەتتىك قالعان بايلىققا دەگەن تەرىس قوزقاراس شوگىپ جاتىر. بۇل ناعىز قازاقى سانا ەمەس، دەفورماتسياعا ۇشىراعان، وتارلىق ەزگىدەن سانسىراعان اۋرۋشاڭ، دىمكاس سانا.

بايلىق جامان ەمەس، بايلىق - جاقسى! قازاقى قيسىنعا سالار بولساق; «جەمەسەڭ دە ماي جاقسى، بەرمەسە دە باي جاقسى!» حوش، ەندى بايلىققا قالاي جەتەمىز؟ بايلىقتى بىزگە كىم بەرەدى؟ ەشكىم دە بەرمەيدى: وزگەگە قاراپ يەگىمىزدى قىشىتاتىن ادەتىمىزدى قويۋىمىز كەرەك. بايلىقتى نە اققان تەردەن سۇرا، نە قارا جەردەن سۇرا! بابالار اماناتى وسى. وسى وي ارناسىەن باعىتىمىزدان جاڭىلماي ءارى قاراي جىلجىساق، تاعى دا ەڭبەككە كەلىپ تىرەلەمىز. ەڭبەك، ەڭبەك، تاعى دا ەڭبەك. دانا حالقىمىز: «ەڭبەكتىڭ كوزىن تاپقان، بايلىقتىڭ ءوزىن تابادى» دەپ ماقالدايدى. ال ءبىز بولساق ەڭبەك ەتۋدى ۇمىتتىق، ەڭبەكتىڭ اششى تەرىن ءزامزام سۋىنداي كورەتىن سانانى جوعالتتىق. بىزدە سول باياعى اباي ايتىپ كەتكەن «الدام السام، ەپتەپ السام» دەگەن سانا باسىم. «ەڭبەكپەن ەتتى اۋىرتاتىن» زامان كەلگەنىن قاپەرىمىزگە دە المايمىز.

 

ەڭبەك، البەتتە، ناتيجەلى بولۋى شارت. ايتپەسە، «ەسىل ەڭبەك، قۇر شىعىن، تارقار ما ەكەن قىرسىعىم» دەگەندەي، ادامنىڭ ءىسى ونبەيتىن دە كەزدەرى بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق باي قورىنا ۇڭىلەر بولساق، ەڭبەك/ەڭبەكتە/ ءسوزىنىڭ اۋەل باستا نەگاتيۆتى ماعىنادا بولعانىن كورەمىز / تىزەرلەپ، ەتپەتتەپ ءجۇرۋ, كەيىن بوي تاسالاي، بۇعىپ ءجۇرۋ/. وسى لەكسيكالىق بىرلىكتەن پايدا بولعان، نەگاتيۆتى ماعىنا بەرەتىن ءسوز - ەڭبەكتى. بۇل ءسوزدى بۇرىن ءبىز ءجيى كەزدەستىردىك، بىراق ماعىناسىن بىلمەدىك. ءسوزدىڭ ماعىنالىق جاعىنان اشىلۋىنا بىزگە كومەككە كەلگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلاي دەيدى: «جانە قازاقتا ءبىر ماقال بار: «ەر - ەگىز، ەڭبەكتى جالعىز». ەردىڭ وزىنە لايىقتى قاتىن جولىقسا، سوندا «ەگىز» بولادى. قاتىن جامان بولسا، اعايىن جامان بولسا، بالا دا جامان بولسا، «ەڭبەكتى» دەپ، سونى ايتادى. ەرلى-بايلى ەكەۋى امان تۇرعان كۇندە «ەگىز» ەسەپتى. بىرىنەن-ءبىرى ايىرىلىپ قالسا، قاي قالعانى «ەڭبەكتى» سول بولادى. ىستەگەن ءىسى وڭعا باسقان ادام «ەگىز» ەسەبىندە: ءوزى بىرەۋ بولسا دا، ءىسى ورىنعا تۇرعاندىقتان، ونىمەن - «ەگىز». ىستەگەن ءىسى وڭعا باسپاعان ادام «جالعىز» ەسەبىندە، «ەڭبەكتى» دەپ سونى ايتادى. باسى - امان، مالى - امان - ءبۇتىن تۇرعان ادام - «ەگىز» ەسەبىندە، قازا-پالەگە ۇشىراعان ادام: «ەڭبەكتى» دەپ سونى ايتادى. قازاق ماقالىندا بار: «ەڭبەكتىنىڭ ۇيىنەن ەتىك باسىنداي ءولىم شىقسىن!» - دەگەن. جانە ايتادى: «ەڭبەكتىگە قارا جەر ويىلادى» - دەگەن: «قۇرعاق جەردىڭ ءوزى وعان ساز بالشىقتاي -باسقان اياعىن سۋىرىپ الا الماي، اۋەر بولادى» - دەگەن ءسوز». قۇداي ءبىزدى ەڭبەكتى بولعاننان ساقتاسىن، ەڭبەكقور، ەڭبەكشىل ەتسىن!

كەز كەلگەن نارسەنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر جاعدايلار قاجەت بولاتىنى سياقتى، ەڭبەكتىڭ دە جۇزەگە اسۋىنىڭ شارتتارى بار. ول شارتتار - تاۋەكەل مەن تالاپ . اباي:

تاۋەكەلسىز، تالاپسىز مال تابىلماس،

ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك ادام بولماس.

ەسەك كوتىن جۋساڭ دا مال تاۋىپ كەل،

قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمىتە

الماس، -

دەيدى. تاۋەكەل مەن تالاپ - ىسكەرلىكتىڭ، بيزنەستىڭ شارتى. بۇل ۇعىمدار قازاق مادەنيەتىندە قۇداي ۇعىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بايلىق - قۇدايعا تاۋەكەل ەتۋمەن تابىلادى. قازاق ۇعىمىندا بايلىقتى قۇداي بەرەدى، ادام بەرمەيدى. بىراق بۇل تۇسىنىكتى قاتە ۇعىنىپ، حارەكەتكە ەمەس، ارەكەتسىزدىككە دۋشار بولعان جاندار دا جوق ەمەس. ەندى وسى كۇردەلى ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە كەتەلىك. «بايلىقتى جاراتقان قۇداي، كەدەيلىكتى دە جاراتقان قۇداي. بىراق سەنى باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس» (اباي). كەيبىر ادامدار تانىم-تۇسىنىگىنىڭ تايىزدىعىنان ءوزىنىڭ كەدەيلىگىن قۇدايدان كورەدى. «جامان ادام قۇدايشىل» دەگەن سول. ال قۇداي ساعان ەڭبەك ەتىپ مال تابۋعا، باي بولىپ، بار بولۋعا بارلىق جاعداي جاساپ وتىرعان جوق پا؟ «ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسا، جارلىمىن دەمە، كوڭىلىڭدە قايعى بولماسا، زارلىمىن دەمە» دەپ ۇيرەتەدى قازاق دانالىعىنىڭ سارقىلماس قازىناسى ماقال -ماتەلدەر. وسى قاراپايىم دۇنيەتانىمدىق زاڭدىلىقتاردى بىلمەگەن سوڭ ادام بالاسى بايلىقتى قۇدايدان سۇراماي، ءوزى سياقتى پەندەدەن سۇراپ باسىنىڭ قادىرىن كەتىرەدى. سوندىقتان تاعى دا قازاق ماقالى «قۇدايدان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى، ادامنان سۇراعاننىڭ ەكى كوزى شىعادى» دەپ ءبىزدىڭ تانىم-تۇسنىگىمىزگە كوررەكتسيا جاسايدى. ءوزى سياقتى ادامنان بىردەڭە دامەتۋدىڭ ابسۋردتىعىن ايتقانى. ال وسى «قۇدايدان سۇرا!» دەگەن قازاق مادەنيەتىندەگى يمپەراتيۆتى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ كومەكە تاعى عۇلامالاردى شاقىرامىز: «جانە مال تىلەيسىڭدەر، نەگە كەرەك قىلايىن دەپ تىلەيسىڭدەر؟ اۋەلى، قۇدايدان تىلەيمىسىڭ؟ تىلەيسىڭ. قۇداي بەردى، بەرگەنىن المايسىڭ. قۇداي تاعالا ساعان ەڭبەك قىلىپ مال تابارلىق قۋات بەردى. ول قۋاتتى حالال كاسىپ قىلارلىق ورىنعا جۇمسايمىسىڭ؟ جۇمسامايسىڭ. ول قۋاتتى ورنىن تاۋىپ سارىپ قىلاردى بىلەرلىك عىلىم بەردى، ونى وقىمايسىڭ. ول عىلىمدى وقىسا، ۇعارلىق اقىل بەردى، قايدا جىبەرگەنىڭدى كىم بىلەدى؟ ەرىنبەي ەڭبەك قىلسا، تۇڭىلمەي ىزدەسە، ورنىن تاۋىپ ىستەسە، كىم باي بولمايدى؟ ونىڭ ساعان كەرەگى جوق. سەنىكى - بىرەۋدەن قورقىتىپ الساڭ، بىرەدەن جالىنىپ الساڭ، بىرەۋدەن الداپ الساڭ بولعانى، ىزدەگەنىڭ - سول» (اباي، «ونىنشى ءسوز»). بۇدان ارتىق ءبىز نە ايتا الامىز؟!

ادامنىڭ قادىرى -ەڭبەكپەن دەدىك. بۇل - اكسيوما. بىراق قانداي ەڭبەك؟ ەڭبەك ءوزى ەكىگە بولىنەدى: ادال، ارام. ارام- شاريعاتتا تىيىم سالىنعان دەگەندى بىلدىرەدى. ال ادال /حالال/ ەڭبەكتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى لايىقتى، ونىڭ قاي تۇرىنەن دە بولسا جيىركەنۋگە بولمايدى. ابايدىڭ: «ەسەن كوتىن جۋساڭ دا مال تاۋىپ كەل» - دەيتىنى سوندىقتان. بۇل يمپەراتيۆتى دۇرىس تۇسىنبەگەن كەيبىرەۋلەر مۇنى حارام جولعا پايدالانىپ ءجۇر. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ وڭباعاندىقتارى مەن بۇزىلعاندىقتارىنا ابايدىڭ ايتقانىن نەگىز ەتكىسى كەلەدى. قازاقتا تاعى ءبىر «جارلى بولساڭ ارلى بولما» دەگەن ماقال بار. كەزىندە بۇل ماقالدى اباي سىناعان. ۇلكەن مورال تۇرعىسىنان، ار-ۇيات تۇرعىسىنان ابايدىكى - دۇرىس. كەدەي ەكەنمىن دەپ ار-ۇياتىڭدى ساۋداعا سالۋعا استە بولمايدى. بىراق بۇل ماقال باسقا ءبىر ماسەلەنى دە مەڭزەپ تۇرعان سەكىلدى. ماسەلەن، وسى «ار» سوزىنەن شىعاتىن «ارلانۋ» دەگەن ءسوز بار. ءبىر نارسەنى بويىنا لايىق كورمەۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاق ايتىپ تۇر: جارلى بولساڭ ارلى بولما، ياعني، ەشقانداي حالال جۇمىستى بويىڭا ار كورمە، جيىركەنبە دەپ تۇر. بۇل ايتقانىمىزبەن ابايدىڭ ەسەك تۋرالى ايتقانى ۇندەس شىعىپ تۇر. قازىرگى كەدەيشىلىكتىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - وسى ادال ەڭبەكتەن ارلانۋ. وتباسىڭ، ايەل-بالا-شاعاڭ اش وتىرعانعا ارلانباي، ءبىر جۇمىستى بويىنا لايىق كورمەي ارلانۋ - بارىپ تۇرعان سوراقىلىق ەمەس پە؟

كەدەيشىلىككە ۇرىندىراتىن، ءبىزدى ەسەلى ەڭبەكتەن توساتىن تاعى ءبىر جايت -جانايارلىق. ياعني، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ جانىمىزدى ءوزىمىز شەكتەن تىس اياۋىمىز. ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇل تۋرالى: «بايدىڭ مالى ارداقتى، // كەدەيدىڭ بالاسى ارداقتى» - دەگەن. باي بولاتۇعىن كىسى ءوزىن دە ايامايدى، بالاسىن دا ايامايدى. جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ۇيقى كورمەي، كۇلكى كورمەي، كۇن قاتىپ، ءتۇن قاتىپ، جانى دا جوق ويىندا، اس-سۋ دا جوق ويىندا، مالدىڭ قامىن قىلۋعا جىتھادى زور بولادى. كەدەي مالدىڭ قامىمەن جۇمىسى جوق، ەسى-دەرتى بالاسىنىڭ سۋىققا توڭباعانىن، قارنى اش بولماستىعىن، ۇيقىسى بۇزىلماعانىن ماقسات كورەدى. جاسىنان جامان عادەتكە تابيعاتى ۇيرەنگەن بالا سونى قالىپ الىپ، اقىرىندا مۇقتاجدىقتا، قورلىقتا قالادى». مىنە، عۇلامالار بىزگە بايلىق پەن كەدەيلىكتىڭ سىرىن ايدان جارىق، كۇنەن انىق قىلىپ الدىمىزعا جايىپ سالىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى - ادامنىڭ ءوز تابيعاتىن جەتە تانىماۋىندا. بويىمىزدا: «ويباي، ولەسىڭ!» دەپ سىبىرلاپ، بىزگە ۇنەمى جانى اشىپ تۇراتىن «دوسىمىز» بار. شىن مانىندە ول ءبىزدىڭ دوسىمىز ەمەس، انىق جاۋىمىز. ونىڭ اتى - ءناپسى. وسى «ءناپسىسىن /جانىن/ تانىعان ادام عانا قۇدايىن تانيدى» - دەيدى قاسيەتتى حاديستە. ءناپسىنى اياماي، جاستايىنان ەڭبەككە ۇيرەتىپ، باس بىلعىزىپ تاستاعان ادام عانا مىنا ومىردە دە، انا دۇنيەدە دە تابىسقا جەتپەك. «اياساڭ - اياما!»، «بالانى - جاستان، قاتىندى - باستان» دەگەن يمپەراتيۆ-ماقالدار وسى ورايدا ايتىلعان دەپ بىلەمىز.

بۇل ءناپسىنىڭ تابيعاتى جايلى، ونىڭ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى بۇرىنعى قازاق جاقسىلارى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جەتكىزۋىندە بىزبەن بىلاي دەپ سىر بولىسەدى:

بولارىڭدا بولىپ ءوت،

بوز جورعاداي جەلىپ ءوت.

بولماسىڭدى بىلگەن سوڭ،

بولعان ەردىڭ قوسىن جەك.

ءوزىڭ ادام بولعان سوڭ،

اۋدارا تاستاپ،

قالاي كەتسەڭ، ولاي كەت!

باي بولساڭ، تورعىن ورامالمەن

بەتىڭ ءسۇرت،

جارلى بولساڭ، جانىڭمەن كوتىڭ ءسۇرت.

باي بولىپ، بار بولساڭ،

جان ءبىر - التىن حانىشا:

سىيلاساڭ، سىيلاۋىڭا تۇرادى.

جوق بولىپ، جارلى بولساڭ،

جان - ءبىر كۇدەرى:

قانشا قيناساڭ، قيناۋىڭا شىداي بەرەدى، ۇزىلمەيدى.

جانە ءبىر جاقسى ماقال بار:

جىگىتلىكتە جاننان كەش تە، ءىس قىل:

ولسەڭ، ولەسىڭ.

ولمەسەڭ، كىسى بولاسىڭ.

بىلگەن ادامعا - ءبارى ناسيحات

بىلمەگەنگە نە ايتاسىڭ؟!

«جوق بولىپ، جارلى بولساڭ، // جان - ءبىر كۇدەرى» - دەيدى دانىشپان بابالارىمىز. كۇدەرى - ابدەن ءيى قانىپ جۇمسارتىلعان بۇلان نە بۇعى تەرىسى. قازاق ەڭ مىقتى، بەرىك، وتە ءتوزىمدى تەرىگە بالايدى. ادامنىڭ جانى ء/ناپسىسى/ دە سول - «قانشا قيناساڭ، قيناۋىڭا شىداي بەرەدى، ۇزىلمەيدى». ەڭبەك ەتە ءبىلۋ مادەنيەى - وسى ءناپسى تاربيەسىمەن دە تىكەلەي بالانىستى.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق مادەنيەتىندەگى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىر پاراسى وسىعان - ەڭبەك قۇندىلىعىن زەردەلەۋگە ارنالعانى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك. بۇل- بولعان، قازىردە بار جانە بولا بەرەتىن، ءومىرى قۇنى مەن ءمان-ءمانىسىن جويمايتىن ماسەلە ەكەندىگىنە باسا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. ەڭبەك، ەڭبەك، ەڭبەك! قازىرگى قازاق رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ كوكەيكەستى اسقارالى ماسەلەنىڭ بىرە دە بىرەگەيى دە وسى - ەڭبەك ەتۋ. ەڭبەك ەتۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، قارا جۇمىس پەن وي جۇمىسىن پارقىن اجىراتىپ بەرۋ، الەمدىك باسەكەگە شىداس بەرەتىندەي ەڭبەك ەتۋ ەتيكاسىن قالىپتاستىرۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەسى ەكەنىن تاعى دا قاداپ ايتامىز.

ءحىح عاسىردىڭ بەل ورتاسىندا عۇمىر كەشىپ، قازاق الەۋمەتى باسىنان وتكەرگەن بارلىق وزگەرىستەر مەن اۋىرتپاشىقتاردىڭ كۋاسى بولعان، كۋاسى عانا بولىپ قويماي، تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەگەن، باعىت نۇسقاعان اباي اينالاسىنا ۇلگى-ونەگە شاشقان ۇلكەن تالىمگەر دە بولعانى بەلگىلى. سونداي ۇلگى-ونەگەنىڭ ءبىر پاراسى ەڭبەك پەن ونىڭ قادىر-قاسيەتىنە ارنالادى. بىردە ابايدىڭ ۇيىنە بىرنەشە ءسوز ۇستاعان ءدىلمار، شەشەن جىگىتتەر كەلىپ تۇسەدى. قوناقتار اس-سۋىن ءىشىپ جايلاسىپ العاننان سوڭ اباي ولاردى سىناماق ماقساتىندا: «ەر ءبىر-اق رەت ولەدى، ەز كۇندە ولەدى» - دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇرايدى. سوندا قوناقتاردىڭ ۇلكەنى:

- « وزەكتى ەرگە ءبىر ءولىم» دەگەن، ەز ءوزىنىڭ ەزدىگىنەن كۇندە ولەدى، ەر ءبىر-اق رەت ولەدى. - دەيدى. ءۇي يەسى:

- بۇل بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان ءسوز، مەنىڭ كۇتكەنىم بۇل ەمەس، - دەيدى. سوندا ەكىنشى ەگدەلەۋ قوناق تۇرىپ:

- ەمەن يىلمەيدى، مورت سىنادى. ەر ادام دا ءبىر- اق رەت ولەدى, -دەگەن ماعىنادا ءسوز ايتادى. ابايدىڭ بۇل جاۋاپقا دا كوڭىلى كونشىمەيدى. سوندا قوناقتاردىڭ ەڭ جاسى ورنىنىنان تۇرا كەلىپ:

- اباي اعا، دات! مەن ايتايىن، - دەيدى. ءۇي يەسىنەن رۇحسات السىمەن جاس جىگىت كىدىرمەستەن:

- ەر ەگىز، ەڭبەكتى جالعىز دەگەن، ەر جىگىتتىڭ قادىر-قاسيەتى ەڭبەكپەن ولشەنەدى، ەڭبەكسىز وتكەن ءاربىر كۇن ولىممەن تەڭ ەمەس پە؟ - دەگەن ەكەن. اباي ا جىگىتتىڭ جاۋابىنا ءدان ريزا بولىپ، ۇستىنە شاپان جاۋىپ سىي-سىياپات كورسەتىپتى.

حالىق جادىندا ساقتالعان وسى ءبىر ادەمى اڭگىمەدە ويشىل اقىن بولمىسىنىڭ تاعى ءبىر قىرى جارقىراي كورىنەدى. اباي ءبىر كۇندە اباي بولا سالماعانى، تىنىمسىز ەڭبەك پەن مەحنات شەگۋ ارقىلى عانا وسىنشالىق بيىك دارەجەگە جەتكەنى ءمالىم بولادى.

بار ءومىرىن ەڭبەكپەن ولشەگەن اباي اتامىز ءتىپتى سۇيىسپەنشىلىك، عاشىقتىق، ماحاببات ماسەلەسىنە دە وسى تۇرعىدان قارايدى. ادام بالاسىنا ءتان بۇل سەزىمنىڭ ءوزى وتكىنشى ەكەنىن سارالاي كەلە:

ماحاببات، دوستىق قىلۋعا

كىم دە بولسا تەڭ ەمەس.

قازىر دايىن تۇرۋعا -

بەس كۇندىك عاشىق ءجون ەمەس.

سۇيىسپەك كوڭلىم ويلادى

جاننىڭ ءبارى - قاتىباس.

ءسۇيىسۋ توزباي تۇرمايدى،

ەڭبەككە از كۇن تاتىماس، -

دەيدى. اقىن جانىنا جاقىن تۇتىپ، شىعارمالارىن باسقالارعا قاراعاندا كوپ اۋدارعان لەرمونتوۆتا بۇل وي بىلايشا ورنەكتەلەدى:

...ليۋبيت...نو كوگو جە؟.. نا ۆرەميا - نە ستويت ترۋدا،

ا ۆەچنو ليۋبيت نەۆوزموجنو.

ۆ سەبيا لي زاگليانەش؟ - تام پروشلوگو نەت ي سلەدا:

ي رادوست، ي مۋكي، ي ۆسە تام نيچتوجنو .

لەرمونتوۆتاعى «نا ۆرەميا»-نى اباي «از كۇن» دەگەن سوزبەن الماستىرىپتى. «از كۇن» - ۋاقىت مولشەرى،- قىسقا ۋاقىت، تەز اياقتالاتىن ۋاقىت; ول وتپەلى، وتكىنشى، بايانسىز بولعاندىقتان دا ەڭبەككە تاتىمايدى، كۇش جۇمساۋعا تۇرمايدى دەپ تۇرعان جوق پا اقىن؟ ەڭبەك، ادامنىڭ كۇش-قايراتى مەن اقىل-ويى كەرىسىنشە، وتپەلى ەمەس، تۇراقتى، بايانسىز ەمەس، باياندى نارسەگە جۇمسالۋى كەرەك. وسى ولشەممەن العاندا اباي قازاق مادەنيەتىندە ەڭبەكتىڭ ءتۇر-ءتۇسىن سارالاپ، ەلەپ-ەكشەپ «باياندى ەڭبەك» دەگەن ۇعىم ەڭگىزەدى دە:

تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالاعان،

جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان.

بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس،

ەڭبەكىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان،

- دەپ «ۇكىم» شىعارادى . ابايدىڭ تالعامىنا تاتىعان، اقىل سىنى مەن وي سارابىنىڭ تەمىر تەزىنەن وتكەن ەڭبەكتىڭ ەكى-اق ءتۇرى بار ەكەن: ول - ەگىن سالۋ جانە جاستايىنان وقىپ ءبىلىم الۋ. ال جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعاتىن، ەلدىڭ ءبارى ۇمتىلاتىن بي بولۋ مەن بولىستىقتى اقىن جارامسىز دەپ تاۋىپ وتىر. ولاردى ول «ونەر ەمەس» دەيدى. قىزىق، جۇرتتىڭ ءبارى وڭمەڭدەپ ۇمتىلاتىن، بار مالىن شىعىنداپ، كەيدە ار-ۇياتىن دا ساۋداعا سالىپ جىبەرەتىن نارسەنى اباي «ونەر ەمەس» دەپ تۇككە العىسىز قىلىپ تاستايدى. جوق، ولاي ەمەس دەپ وزىمىزدىكىن دالەلدەپ ابايمەن شەكسىز پىكىر تالاستىرۋعا بولادى. بىراق بۇل ارەكەتىمىز ەش ناتيجە بەرمەي، ءوزىمىزدى تەكتەن-تەككە قاجىتاتىنىمىز تاعى راس. ودانشا: «اباي نەگە بۇلاي ايتتى ەكەن؟» - دەپ ويلانعانىمىز ابزال شىعار. بىزدىڭشە، اقىن ادام ءومىرىنىڭ، ونىڭ ادامشىلىق قالپىنىڭ ولشەمى دەپ ەڭبەكتى قاراستىرسا، ەڭبەكتىڭ ولشەمدى رەتىندە ونەردى الادى.

«بي بولعان، بولىس بولعان نەگە ونەر ەمەس؟» - دەگەن سۇراققا ءالىمىز كەلگەنشە ەندى جاۋاپ تا بەرىپ كورەلىك. بولىس بولامىن دەپ بار مالىن شىعىنداپ، بولىس بولىپ العان سوڭ بار كۇش-قايراتىن سول مالدى قايتا ءوندىرىپ الۋعا جۇمسايتىن قازاقتى اباي كوزى كوردى. كىمنىڭ تارىسى پىسسە سونىڭ تاۋىعى بولاتىن، «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن اتام قازاقتىڭ مورالدىك كودەكسىن ۇمىتقان پاراقاور ءبيدى دە اباي كوردى. كورىپ قانا قويعان جوق، ءوزى دە ءبىراز جىل بي، بولىس بولدى. بولدى دا بۇل ءىستىڭ بايانسىز، جالعان ەكەندىگىن كامىل ءتۇيسىندى. اقىن نە جازسا دا باسىنان وتكەرىپ، ادىلەتتى جۇرەگىنەن وتكىزىپ بارىپ جازدى; بەينەلەپ ايتار بولساق: «جۇرەگىنىڭ قانىمەن» جازدى.

اباي ايتقان وسى جايت - بۇگىنگى كۇنى دە اكتۋالدى. بۇرىنعىنىڭ ءبيى مەن بولىسى - بۇگىنگىنىڭ دەپۋتاتى مەن اكىمى. قازىر دە جۇرتتىڭ بارلىعى دەپۋتات، بارلىعى اكىم بولعىسى كەلەدى. ال اباي ايتىپ وتىر: «بۇل سەندەردىڭ جاپپاي ۇمتىلاتىن نارسەلەرىڭ ەمەس، ودان دا باياندى ەڭبەككە ۇمتىلىڭدار» دەيدى. قاراپايىم كاسىپ /ەگىن سالۋ/ پەن ءبىلىمدى بيلىك پەن تاقتان جوعارى قويادى. وي كوزىمەن قاراساق، ەلدىڭ ەكونوميكالىق حال-احۋالى قازىر ەكى نارسەگە - اۋىل شارۋاشىلىعى مەن جوعارعى يننوۆاتسيالارعا نەگىزدەلەگەن جاڭا تەحنولوگيالارعا بايلانىستى. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەپ ەل الدىندا ماقسات قويعان ەلباسىنىڭ دا ارمان-اڭسارى، وي ماقساتى جاستاردى جاپپاي بيلىككە ەمەس، بىلىمگە جۇمىلدىرۋ، كاسىبي مامانداردى دايارلاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرۋ. ارينە، ەشكىم دەپۋتات بولما، اكىم بولما دەپ جاتقان جوق، - كيەلى جەردىڭ بوس بولمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى، - بىراق جالپى ۇلتتىق تۇرعىدا ول - ماقسات ەمەس. ماقسات - شىن ونەردىڭ قاتارىنا جاتاتىن باياندى ەڭبەكە بار كۇشىڭدى سارپ قىلىپ، حالقىڭا پايدالى بولۋ. قازاق ەلىنىڭ اينىماس تەمىرقازىعى، ۇلت ۇستازىنا اينالعان اباي تاعىلمى ءبىزدى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى