سوڭعى جىلدارى كۇي اتاسى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ ومىرىنە جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر تابىلۋدا. ايتالىق، «اتىراۋ» گازەتىندە شاتتىق دوسقايىرقىزىنىڭ «قۇرمانعازىنىڭ ۇرپاعى ارامىزدا ءجۇر» (18 ناۋرىز، 2006 ج.), بەلگىلى جۋرناليست راحمەت يمانعاليەۆتىڭ «اتىراۋ» گازەتىندە «قۇرمانعازىنىڭ شوبەرەسى اققىستاۋدا تۇرادى» (28 شىلدە، 2007 ج.), «قۇرمانعازى: اقيقات پەن اڭىز» (3 قاراشا، 2007 ج.), «انا ءتىلى» گازەتىندە «قۇرمانعازىنىڭ جىرى مەن مۇڭى» (20 قاراشا، 2008 ج.) اتتى ماقالالارى جاريالانعان بولاتىن. قۇرمانعازىنىڭ ۇرپاقتارى جونىندەگى ىزدەنىستەر ودان ءارى جالعاسۋدا. ءبىز تومەندە اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنە، رۋحاني مۇراسىنا قاتىستى تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ جۇرگەن مۇرات بەكتەنوۆتىڭ ۇلى كۇيشىنىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى دەرەكتەردى تولىقتىرا تۇسەتىن ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

سوڭعى جىلدارى كۇي اتاسى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ ومىرىنە جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر تابىلۋدا. ايتالىق، «اتىراۋ» گازەتىندە شاتتىق دوسقايىرقىزىنىڭ «قۇرمانعازىنىڭ ۇرپاعى ارامىزدا ءجۇر» (18 ناۋرىز، 2006 ج.), بەلگىلى جۋرناليست راحمەت يمانعاليەۆتىڭ «اتىراۋ» گازەتىندە «قۇرمانعازىنىڭ شوبەرەسى اققىستاۋدا تۇرادى» (28 شىلدە، 2007 ج.), «قۇرمانعازى: اقيقات پەن اڭىز» (3 قاراشا، 2007 ج.), «انا ءتىلى» گازەتىندە «قۇرمانعازىنىڭ جىرى مەن مۇڭى» (20 قاراشا، 2008 ج.) اتتى ماقالالارى جاريالانعان بولاتىن. قۇرمانعازىنىڭ ۇرپاقتارى جونىندەگى ىزدەنىستەر ودان ءارى جالعاسۋدا. ءبىز تومەندە اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنە، رۋحاني مۇراسىنا قاتىستى تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ جۇرگەن مۇرات بەكتەنوۆتىڭ ۇلى كۇيشىنىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى دەرەكتەردى تولىقتىرا تۇسەتىن ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن يساتاي اۋ­دانىنىڭ ورتالىعى اققىستاۋدا جول جيەگىندە ماشينامەن جانارماي ساتىپ تۇرعان ءبىر جىگىتتى كەزدەستىردىم. ماشيناما جانارماي قۇيىپ بولعاسىن ودان اتى-ءجونىن سۇرادىم. ويتكەنى ول ماعان تەكتىنىڭ ۇرپاعىنداي كورىندى، ءتۇر-تۇلعاسى، سوم دەنەسى، بەت-ءپىشىنى تەگىن ادام ەمەس ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇرعانداي ەدى.
- اعا، مەن ءوزىڭىزدى سىرتتاي تانيمىن، بىراق ءسىز مەنى بىلمەيسىز. مەن استراحان جاعىنان كەلگەنمىن، زايىبىم ورىنگۇل - وسى اۋىلداعى مۇحانبەتقاليەۆ تەمىرحاننىڭ قىزى.
ال مەن وعان ءوزىن ءبىر كورگەندە-اق تەكتىنىڭ تۇياعى سياقتى كورىنگەنىن ايتتىم. جىگىت كۇلدى دە: «اتى-ءجونىم كاكىم قۇرمانعازيەۆ، كادىمگى كۇيشى اتانىڭ شوبەرەسىمىن، قۇرمانعازىنىڭ قازي، قۇباش دەگەن ۇلدارى بولعان، مەن سول قۇباشتان وربىگەن ۇرپاقپىن» دەمەسى بار ما!
- قۇرمانعازى اتانىڭ ۇرپاعىن كورىپ تۇر­عانىم راس پا؟ - دەپ قۋانعاننان قۇشاقتاي الدىم. ءوزىم نارىن قۇمىندا تۋىپ-وسكەن­دىكتەن ۇلى كۇيشىنىڭ كۇيلەرىن كوكىرەككە جاتتاپ قانا قويماي، شەجىرە قارتتاردىڭ تاڭعا ايتاتىن اڭگىمەسىن تىڭداپ قالعاندىقتان، قۇر­مانعازىنىڭ ۇرپاعىن كورۋدى ارمانداۋشى ەدىم. قاراڭىزشى، مىنە، شوبەرەسىمەن كەزدەسىپ تۇرمىن.
وسى كۇتپەگەن كەزدەسۋ تۋرالى قۇرمانعازى اتامىزدىڭ ءومىرىن زەرتتەپ جازىپ جۇرگەن جازۋشى ءلاتيفوللا قاپاشەۆقا تەلەفون شالدىم. ول استراحان وبلىسى، ۆولودار اۋدانى ءوڭىرىن­دە تۋىپ-وسكەن. قۇرمانعازى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى وسى جاقتا وتكەنى بەلگىلى. مەنىڭ جاقسى حابارىما جازۋشى اعامىز دا ەلەڭ ەتە ءتۇستى. ول كاكىممەن قالايدا كەزدەسۋ كەرەكتىگىن ايتتى. اتىراۋ قالاسىنداعى ماحامبەت وتەمىسۇلى اتىنداعى دراما تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرى چاپاي زۇلقاشوۆقا كاكىمدى ەرتىپ بارىپ تانىس­تىردىم، ول كۇيشىنىڭ ۇرپاعىن قۇرمانعازىشا كيىندىرىپ، ساقال-مۇرتىن قوندىرىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ، بەينەسىن كورگەنىمىزدە چاپاي تاڭ-تاماشا بولدى.
- مىناۋ قولدان سومدالعان ەمەس، ناعىز كۇيشى قۇرمانعازىنىڭ ءوزى عوي! - دەدى. اقىن قويشىعۇل جىلقىشيەۆ تا «كاكىم اۋماعان قۇرمانعازى عوي، كۇيشىنىڭ ءوزىن كورمەسەك تە، كوڭىلدە جاتتالعان بەينەنى سول كۇيىندە كورگەندەي بولدىق» دەدى. وسى سۋرەتتى قارشىعا احمەدياروۆقا جىبەردىم. كاكىم بىلتىر الماتىعا بارىپ، ءلاتيفوللا قاپاشەۆپەن كەزدەسىپ، ەكەۋى قازاقستان جازۋشىلار ودا­عىندا، قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريادا بولادى. سول جولى قارشىعا ءىسساپاردا بولىپ، ونىمەن جولىعا المايدى. كەيىن قارشىعا تۋعان جەرىنە سوڭعى رەت كەلگەندە ول جىگىتپەن كەزدەسكىسى كەلگەندىگىن ايتتى. كاكىم اۋىسىمدى جۇمىستا بولدى دا، كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى.
2009 جىلى مامىر ايىندا ءلاتيفوللا اعامىز ەكەۋمىز قۇرمانعازى، دينا، امانعالي، ەرعالي ءتارىزدى اتى اڭىزعا اينالعان ادام­دار­دىڭ جۇرگەن جولدارىمەن باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جاڭاقالا، جالپاقتال، ەسكى تالوۆكا، كوكتەرەك، ماستەكساي ەلدى مەكەندەرىن ارالادىق. قۇرمانعازى قايتىس بولعاننان سوڭ ۇلى قازي مەن ايەلى اۋەس، ەكى قىزى كوكتەرەككە كوشىپ كەلگەن. اۋەس انا وسى جاقتا دۇنيەدەن وتەدى. ال قۇرمانعازىنىڭ ءىنىسى بايعازىنىڭ ۇرپاعى سامارا وبلىسىنا قاراي قونىس اۋدا­رادى.
- كىشكەنتاي كەزىمدە اكەم ەكەۋمىز سامارا جاققا بارىپ، اعايىنداردا ەكى-ءۇش كۇن قوناق بولعانبىز. بىراق ەسىمدە ەشتەڭە قالماپتى. ورىس جەرىندە ءوسىپ، ورىسشا تاربيە العاندىق­تان، كەزىندە كوپ نارسەگە ءمان بەرمەپپىز عوي. تەك ارتىنان كەش ءتۇسىنىپ، وكىنىپ ءجۇرمىن، - دەيدى كاكىم اڭگىمەسىندە.

قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جەرى بەكەتاي قۇ­مىنداعى جيدەلىدەن ءبىزدىڭ ايباس اۋىلى­نىڭ اراسى الپىس-اق شاقىرىم ەدى، كورشى­لەس، ىرگەلەس اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىر-بىرىمەن قۇداندالى، تۋما-تۋىس بولعاندىقتان ۇلى كۇيشى تۋرالى اڭگىمەنى شەجىرە قارتتار مايىن تامىزىپ ايتار ەدى. 1978 جىلى انامىز مارفۋعا ەكەۋمىز جاڭاقالاعا بارا جاتقاندا ەلتاي ەلدى مەكەنىنىڭ باتىس جاعىندا قوستان دەگەن جەردەگى ءبىر ۇيدە تۇستەندىك. وتاعاسى دۇزباەۆ بۇقار (1914 جىلى تۋعان) سوعىسقا قاتىسقان. ول كىسى قۇرمانعازىنىڭ تەك قانا كۇيشى ەمەس، اقىن ءارى باتىر بولعانىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەگەن ەدى: «قۇرەكەنىڭ جالدى قۇرمانعازى اتانعانى جونىندە ەل ىشىندە كوپ تاراعان. مەن تەك قانا سول اڭگىمەلەردىڭ ءبىر-ەكەۋىن عانا ايتايىن. قۇرمانعازىنىڭ ءوز ناعاشىسى بەرىش بەسقاسقا رۋىنىڭ قاراشا اتاسىنان ماتىعۇل، ياعني ونىڭ قىزى القا كۇيشىنىڭ اناسى، ال قارت ناعاشىلارى تاز رۋىنان شىققان باتىر تورەمۇرات اكەسىنىڭ اپالارى بولىپ كەلەدى. ساعىربايدىڭ اكەسى وتەپبەرگەن ماتىعۇلمەن بەسىك قۇدا بولادى. القا تۇرمىسقا شىققان سوڭ كۇيەۋى ساعىربايعا «ساعان التى الاشقا تانىمال ۇل تاۋىپ بەرەمىن» دەيدى. القا بالا كوتەرگەندە بوساناتىن كۇنى اسىپ كەتەدى، ودان قورىققان ەنەسى مولداعا بارىپ كىتاپ اشتىرتادى (جۇبان مولدا بولسا كەرەك). مولدا: «ەكى بالانىڭ سالماعىنداي ۇل بالا دۇنيەگە كەلەدى، كەلىن جەكە ۇيدە ءوزى بوسانىپ، بالاسىنىڭ كىندىگىن ءوزى كەسسىن، قىرىق كۇن ەشكىم كورمەسىن، ارقاسىندا ومىرتقاسىن قۋالاي وسكەن جالى بولادى» دەگەن ەكەن. سول ايتقانى راس بولىپ، جالدى قۇرمانعازى اتانۋى دا سودان شىعار». وزدەرى قامىسسامار كولدەرىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىندا الپىس شاقىرىمداي جەردە بولعان، ساعىرباي قىستاۋى سول ماڭدا، ساعىربايدىڭ زيراتى، اتاقتى كۇيشى ارشاننىڭ قۇلپىتاستارى قاتار جاتقانى جونىندە ارشاننىڭ بالاسى تولەگەننىڭ دە ايتىپ وتىراتىنىن ەستىگەن ەكەن. ءلاتيفوللا قاپاشەۆ ءبىر كۇنى ماعان تەلەفون شالىپ، بىلاي دەدى: «شاتتىق دوسقايىرقىزى ديۋسوۆا قۇرمانعازى قىزى حاليفانى بىلەدى، ءوزى ماقاتتا مۋزىكا مەكتەبىندە جۇمىس ىستەگەن. بۇل تۋرالى كاكىمگە ايتىپ ەدىم، قولى تيمەي ءجۇر مە، حابار جوق» دەدى.

مەن اتىراۋدان انىقتاما بيۋروسىنا حابارلاسىپ، ماقاتتاعى ل.شاحاتوۆ اتىنداعى مەكتەپكە تەلەفون سوقتىم. سويلەسكەن ادامىم ارقىلى شاتتىقتى تاۋىپ الدىم. ول قۇرمانعازىنىڭ قىزى حاليفا 18-ءشى اۋىل، بەسىكتى ەلدى مەكەنىنىڭ قاسىنداعى زيراتتا جەرلەنگەنىن، باسىندا ەسكى قۇلپىتاسى جانە سوڭعى كەزدە قويعان بەلگىسى بارىن ايتتى. شاتتىق ەكەۋمىز قۇرمانعازىقىزى حاليفا مەن قۇرمانعازىۇلى قۇباشتان، ياعني ۇل مەن قىزدان تارايتىن ۇرپاقتاردى اتىراۋ قالاسىندا كەزدەستىرۋدى ۇيعاردىق. ۇستىمىزدەگى جىلى 24 قا­زاندا اتىراۋداعى ۇلىم قايراتتىڭ ۇيىندە قۇباشتىڭ ۇرپاعى كاكىم جانە حاليفانىڭ ۇرپاعى جاڭىلسىننىڭ كوڭىل تولقىتار كەزدەسۋ ساتىنە كۋا بولدىق. قۇرمانعازىنىڭ ۇرپاقتارى تاعدىر تالايىنان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتان كەيىن، شامامەن 125 جىلدان سوڭ، ءبىر-ءبىرىن وسىلاي تاپتى!.. سونىمەن 18-اۋىل، بەسىكتى ەلدى مەكەنىندەگى حاليفا اجەنىڭ قايىناعاسى مەڭدىبايدان تاراعان الماننىڭ قىزى قىرمىزىنى ەرتىپ، قاراسۋداعى قاۋىمعا باردىق. زيراتقا دۇعا وقىپ، حاليفا انامىز­عا تاعزىم ەتتىك. ۇرپاقتارىنىڭ جاڭادان قويعان بەلگىسىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «رۋى قىزىلقۇرت، قۇرمانعازىقىزى مەڭدەكەن زايىبى حاليفا 1869-1958. تاس قويعان ۇرپاقتارى». ال حاليفانىڭ نەمەرەسى يدەننىڭ بالاسى باقىت قويعان قۇلپىتاستاعى جازۋ تومەندەگىدەي: «رۋى تۇرىكپەن اداي. ءبولىمى قوساي تۋىسى. بايبول ورەزەك قوجىقوۆ مەڭدەكەن ايەلى حاليفا قۇرمانعازىقىزى 1869 جىلى تۋىپ، 1958 جىلى 23.III. مارت كۇنى قايتىس بولدى». ۇل مەن قىزدان تاراعان ەكى ۇرپاقتىڭ بالالارىن ورتاعا الىپ، زيرات باسىندا فوتوسۋرەتكە تۇستىك.

نارىندا تۋىپ-وسكەن قۇرمانعازىنىڭ قىزى حاليفانى جايىقتىڭ ازيا بەتىندەگى جىلويعا ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنىندە قانداي تاعدىر ايداپ كەلدى ەكەن دەگەن ورىندى ساۋال تۋىندايدى. حاليفا 16-17 جاستا بولسا كەرەك. قىزدى الىپ قاشپاق بولىپ التىنجاردا جىگىتتەر اراسىندا قايعىلى وقيعا بولادى. قۇرمانعازى ۇلكەيگەن شاعىندا قىزدارىن كۇڭ ەتكىزبەۋدى، ۇلدارىن بوتەن جەردە قالدىرماۋدى ويلايدى، ءسويتىپ، ەكى قىزىن ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنا، اعايىندارىنىڭ ورتاسىنا اتتاندىرادى، سول قىزىنىڭ بىرەۋى حاليفانى جاسىرىن تۇردە جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى قارت ناعاشىلارى، رۋى تاز تورەمۇرات باتىر ۇرپاقتارىنىڭ قامقورلىعىنا جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ەندى ءبىر قىزىن قۇرلىق ارقىلى قازىرگى قۇرمانعازى اۋدانى جاعىنا وتكىزىپ جىبەرسە كەرەك. سول كەزدەگى اتىراۋ وڭىرىنەن بالىق اۋلاۋشىلار جەلكەندى كەمەمەن وزدەرىنىڭ اۋلاعان بالىقتارىن استراحانعا تاپسىرىپ تۇرادى ەكەن. جىلوي ءوڭىرىنىڭ اۋقاتتى باي ادامى قو­جىق­پەن جاقسى تانىس بولعان قۇرمانعازى حاليفانى بالىقتان بوساعان ۇلكەن ەمەن بوشكەلەر­دىڭ بىرىنە سالىپ، جاسىرىن تۇرىندە ونىڭ كەمە­سىنە تيەتتىرىپ جىبەرەدى. قۋعىنشىلار حاليفا­نىڭ اۋىلدا جوعىن ءبىلىپ، جىلويدان كەلگەن كەمە عانا ەمەس، اتىراۋ وڭىرىنەن كەلگەن بارلىق كەمەلەردى تىنتە باستايدى، مۇنى سەزگەن قوجىق حاليفانى بوشكەگە سالىپ، بوشكەنى قۇرساۋلاپ ءجىپ بايلاپ، كەمەنىڭ كورىنبەيتىن جاعىنا سۋعا تاستايدى. كەمەنى ءتىنتىپ-تەكسەرۋشىلەر ەشتەڭە تاپپاي كەتكەن سوڭ بالىقشىلار قىز تىعىلعان بوشكەنى جوعارى كوتەرىپ الىپ، جىلوي باعىتىنا كەتە بارادى. قۇرمانعازىنىڭ قىزى حاليفانى قوجىققا تاپسىرۋ سەبەبى، جىلوي وڭىرىندەگى قارت ناعاشىلارى بولىپ كەلەتىن تورەمۇرات باتىر ۇرپاقتارىنا ارقا سۇيەپ، ولارعا قىزىن امان-ەسەن تاپسىرۋدى وتىنگەن بولسا كەرەك.

بىراق قوجىق تورەمۇرات ۇرپاعىنا ەشتەڭە ايتپاي، حاليفانى ءوزىنىڭ بالاسى مەڭدەكەن­گە قوسادى. قوجىق ۇرپاعى كەيىن باي، داۋلەتتى ادامدار بولادى. ولار 1910 جىلى قوجىققا يمانقارا، قويقارانىڭ تەمىرقازىق جاعىنداعى وشاق دەگەن جەردە جۇزگە تارتا ءۇي تىگىپ، ات شاپتىرىپ، دۇعا باعىشتاپ، اس بەرەدى. قوجىقتىڭ ۇرپاعى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە كامپەسكەگە ۇشىرايدى، ۇرپاعىنىڭ كوبى ايداۋدا بولىپ، ەلگە قايتپايدى. ءتۇرلى وقيعالاردى باستان وتكىزگەن حاليفا انامىز ۇرپاعىنا ءومىر وتكەلدەرىن، كورگەن كيىندىقتارىن اشىپ ايتپاعان، ءسىرا، ولارعا كەسىرى تيەر دەپ ويلاسا كەرەك.

حاليفا تەك ءوزىنىڭ قارتايعان شاعىندا عانا رۋى قىزىلقۇرت قۇرمانعازىقىزى ەكەندىگىن قىرمىزىعا ايتقانىن ۇرپاقتارى ەسىنە الادى. بىراق بەكەر ايتتىم-اۋ دەپ اۋزىن باسا قويىپتى. عازيز انا 1946 جىلى ايىقپاس اۋرۋعا تاپ بولىپ، ەكى اياعىنان بىردەي ايىرىلىپ، مەشەل بولادى. «حاليفا اقىندىعى، ولەڭ ايتقىشتىعى، ايتقانىن جۇرتقا تىڭداتا بىلەتىن قاسيەتى بار ادام ەدى» دەيدى ونىڭ كوزىن كورگەندەر. تاس اشاتىن، كورىپكەلدىك قاسيەتى بولعان. قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرەتىن توي، بەسىك تويى جانە ت.ب. ءتۇرلى مەرەكەلەردە قولما-قول ولەڭ شىعارىپ، سول كۇنگى جاعدايعا قاراي جانىنان ءان شىعارىپ ايتادى ەكەن. اسىرەسە، ەسكىشە جىر-داستانداردى جاتقا ايتىپتى. كوبىنەسە ول كىسىنىڭ جىرلاعان جىرى مۇڭدى بولىپتى. مەرگەننىڭ ايەلى ساتىم مۇگەدەك ەنەسى حاليفانى ماپەلەپ باعىپ، تويلارعا، سالتاناتتى جيىندارعا ونى كىرشىكسىز اق قاپقا سالىپ الىپ، ارقالاپ بارادى ەكەن. ساتىم 1956 جىلى، حاليفادان ەكى جىل بۇرىن قايتىس بولادى. ۇرپاعى وسىنداي سىيلاپ باعۋدىڭ ارقاسىندا مۇگەدەك بولىپ قالعاننان كەيىن دە ونىڭ ون ەكى جىل عۇمىر كەشۋى ۇرپاعىنىڭ اناعا، اجەگە دەگەن شەكسىز ماحابباتىنىڭ شۋاعى بولسا كەرەك. وسى ۇرپاقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ تويلارىن وتكىزۋ، ومىردەن وتكەن ادامدار­دى اتتاندىرۋ المان بوساعاسىندا ءوتىپتى، بۇل اۋلەتتىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە حاليفا اجە ءتىرى كەزىندە ءوز انامىز دەپ ەسەپتەگەن، تەك قانا ول كىسى دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ونىڭ ءبارىنىڭ دە قارت اجەسى ەكەنىن بىلەدى. حاليفا اجەمىزدىڭ ۇرپاعىنىڭ الدىندا قانداي سىي-قۇرمەتكە يە بولعاندىعىن وسى كورىنىستەردەن بىلۋگە بولادى. «ءبىر ەستە قالعانى، ول كەزدە بىزدەر ءمان بەرمەيمىز عوي، - دەيدى مەرگەن بالاسى قۋانىش، - ايتقاندارىنان تۇسىنەتىنىمىز، زورلىق-زوم­بىلىق، زوبالاڭ زاماننىڭ كۇنكورىسىن، تۇر­مىس-تىرشىلىگىنىڭ اۋىر بولىپ، تاماق اسىراۋ ءۇشىن كوشىپ-قونىپ، كاسىپ ىزدەپ جاياۋ ارىپ-اشىپ، سەرگەلدەڭگە تۇسكەندەرى تۋرالى، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتارىن ارقاۋ ەتەتىندەرىن بىلەتىن ەدىك. اۋلەتىمىزدىڭ قونىسى جىلويداعى «قىزىل جەم» دەگەن كولحوز بولدى. 1938 جىلدارى جاعادان تەڭىز تارتىلىپ، كولحوز ىدىراي باستايدى دا، بالىق اۋلاۋ كاسىبى توقتايدى. سوعىس باستالعاسىن اسكەرگە وداق ەل ىشىنەن كيىم-كەشەك جيناپ، قولعاپ-شۇلىق توقىتىپ، ال ازاماتتارىن برون ارقىلى سوعىسقا جىبەرمەي، جايىق ارقىلى تەڭىزگە شىعىپ، بالىق اۋلاۋ ءۇشىن وسى 18-ءشى اۋىلعا، ياعني بەسىكتىگە كوشىرىپ اكەلگەن.

يدەننىڭ ءبىر بالاسى قۋانىشتىڭ اكەسى، حاليفا اجەمىزدىڭ نەمەرەسى مەرگەن قۇلسارىدا­عى سىرقات بالدىزىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ كەلە­مىن دەپ بارعان جەردە ونى كوشەدەن ۇستاپ الىپ، سوعىسقا الىپ كەتەدى. بالىقشىلارعا بەرگەن سوعىسقا الماۋ جونىندەگى قاعازى قولىن­دا بولماسا كەرەك، سودان كەيىن ول كىسىدەن حابار بولماعان، تەك قانا ەكى-ءۇش رەت حات جازعان. وسىلاردى زارىعا جىرلاعان ءبىر عانا شۋماعىن ايتايىن دەدى.
«قىزىل جەم» كولحوز ەدى جىلويداعى،
تابىسىمىز 15 مانەت بۇل ايداعى.
بۇل باقساي كورەم دەگەن جەرىم بە ەدى
تاپ قىلعان بۇل باقسايعا قۇداي-داعى.
«حاليفا اجەمىز ىسكە وتە شەبەر بولاتىن، ول كەزدە تىگىن ماشيناسى بولمايتىن، قايىپ تىككەن (تىگىس ءتۇرى) كويلەك، بەشپەتتەرىنەن تىگىسىنەن ءمىن تابىلماۋشى ەدى. كيىز ءۇيدىڭ باسقۇرى مەن باۋلارىن، الاشا، كىلەم توقيتىن. ول كىسىنىڭ شەبەر قولىنان شىققان شىڭىراۋلى ءشيى (جىڭىشكە تالدان، اق شيدەن), ورنەك سالىپ توقىعان ءشيى كۇنى كەشەگە دەيىن بولعان. تالاي اۋىلدىڭ ىسمەر ايەلدەرىن جيناپ الىپ، ادەمى ويۋلارى بار ءتۇرلى تۇسكيىز باساتىن ەدى. 1956-57 جىلدارى استانامىز الماتىدان ارنايى كەلگەن كورمە ۇيىمداستىرۋشىلار ەل ىشىندەگى قولونەرشىلەر جاساعان تۋىندىلاردى جيناقتاپ، ارنايى كورمە ۇيىمداستىرامىز دەپ اجەمىزدەن الىپ كەتتى، سودان ەشقانداي دەرەك بولماعان» دەپ ەسكە الادى قۋانىش.

شاتتىق دوسقايىرقىزى ءوزىنىڭ «قۇر­مانعازىنىڭ ۇرپاعى ارامىزدا ءجۇر» دەگەن 2006 جىلى 18 ناۋرىزداعى «اتىراۋ» گازەتىندەگى ماقالاسىندا «مەڭدىبايدىڭ ايەلى اجار جاپپاستىڭ قىزى، مەنىڭ اجەم ىسماعانبەتتىڭ تۋعان اپاسى، مەنىڭ كارى اكەم قوسىننان ءبىر قىز، ءۇش ۇل تۋعان، ولار: اجار، قىدىر، بەرمۇقان، ىسماعانبەت، ال حاليفا شەشەم مەنىڭ اكەمدى ناعاشى بالا دەيتىن، نەگە دەسەڭىز، قوجىقتىڭ شەشەسى - قوسىمنىڭ تۋعان قارىنداسى» دەپ ەسكە سالادى. «حاليفا شەشەم ورتا بويلى، ات جاقتى، جۇقالتاڭ كەلگەن كەلبەتتى ادام ەدى» دەپ قىرمىزى دا، قۋانىش تا ايتادى، بىراق ول كىسىنىڭ قۋانىپ، جادىراپ وتىراتىنىن سيرەك كورۋشى ەدىك، قانشا بەينەت كورگەنمەن شاشىندا ءبىر تال اق شاش بولمايتىن دەيدى ولار اڭگىمەسىندە.

مەڭدەكەننىڭ بالاسى يدەن وتە شەبەر بولعان، دومبىرا تارتىپ وتىرىپ، كۇيدىڭ ىر­عاعىمەن توردەن ەسىككە، ەسىكتەن تورگە دەيىن تەڭسەلىپ وتىرىپ جەتەتىن. يدەن اتاقتى كۇيشى بولعان، قىزىلوردادا وتكەن رەسپۋبليكالىق كوركەمونەرپازداردىڭ بايقاۋىنان ءبىرىنشى ورىن العان، ەلگە كەلگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي 1935 جىلى كەنەتتەن اۋىرىپ قايتىس بولادى.
يدەننەن ءۇش بالا - ساعىن (1926 ج.ت.), باقىت (1930 ج.ت.), ايتجان (1932 ج.ت.). ساعىن اندرەەۆسكيدە (يندەر اۋدانى) بالالار ۇيىنە تاپسىرىلىپ، سوندا ءوسىپ سوعىسقا اتتانادى، العاشقى كەزدەردە چكالوۆ دەگەن قالادان «سوعىسقا اتتانعالى جاتىرمىز» دەگەن حاتى كەلەدى، سودان كەيىن حابار-وشارسىز كەتەدى. «ايتجان اۋزىمەن دومبىرانىڭ سازىن، ىرعاعىن اينىتپاي كەلتىرىپ، اۋزىمەن نەشە ءتۇرلى كۇي تارتقاندا، ءبىز دە سوعان ەلىكتەپ قوسىلاتىن ەدىك» دەيدى قۋانىش. ول ءبىر جوقشىلىق كەزەڭى عوي، ەلدە دومبىرا جوق ەدى. ايتجان 15-تەر شاماسىندا مال باعىپ ءجۇرىپ، بوراندا مالمەن بىرگە ىعىپ، ءۇسىپ ولەدى. باقىت فزو-دا وقىپ، دانە­كەرلەۋشى (سۆارششيك) ماماندىعىن الىپ، قۇلسارى، قوشقار، ساعىز، كومسومولسكىدە جۇ­مىس جاسايدى. سول كەزدەردە اجەسى حاليفانى جانە باسقا تۋىستارىن قوشقارعا كوشىرىپ الىپ، ءبىر-ەكى جىل تۇرادى دا، اجەسى بۇل جەرگە ۇيرەنىسە الماعاندىقتان بەسىكتىگە كەرى كوشىپ كەلەدى، ال باقىت المانمەن بىرگە تەڭىزگە بالىق اۋلاۋعا شىعادى.
باقىتتان جەتى بالا قالدى، ولار: نۇرسۇلۋ، گاليا، ورىندىق (ورىناي), جاڭىلسىن (جاڭىل), سەرىك، ماقسوت، قايرەدەن. ال شاتتىقتىڭ ءبىر اعاسى ەلتاي ماقاتتا، ونىڭ بالاسى تۇرار ءوسىپ كەلەدى، ەندى اكەسىنىڭ ءىنىسى امانتاي قۇلسارىدا تۇرادى.

قۇرمانعازىنىڭ قازي، قۇباش دەگەن ەكى ۇلى بولعان. قازيدىڭ ۇرپاعىن زەرتتەۋ نەمەسە ءىز­دەستىرۋدى تاريحشىلاردىڭ ۇلەسىنە قالدىرايىق. قۇباشتان - تولەۋ، تولەگەن، كارىم. كارىم ۇرپاعى ۆولوداردا، تولەگەننەن وربىگەن كاكىم اققىستاۋدا، داريعا، ءاليما، ءاسيما اتىراۋ قا­لاسىندا تۇرادى. تولەۋدەن تۋعان تانزيلا جانە ونىڭ بالالارى سالاحيدەن، سالامات، سالا­ۋات، قىزدارى باقىتجامال، زويا اتىراۋ وڭىرىندە تۇرادى. قۇباشتان تۋعان جۇمانىڭ زيادا دەگەن قىزىنان راشيد، دامير، مۇرات، ءۇش قىزى - التىن مەن ءسانيا اقتاۋ قالاسىندا، ءانيا الماتىدا، ولار قۇسايىنوۆتار اۋلەتىنەن تارايدى. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، قۇرمانعازى­نىڭ حاليفادان باسقا ءتورت قىزى بولعان، بىراق ولار جونىندە سۇراعاندا اجەمىزدەن «ولاردان مەن كوز جازىپ قالدىم عوي. ولار قازىر ومىردە جوق بولار، ال ۇرپاقتارى بار ەكەندىگىنە سەنىمىم مول. ول ءبىر كەز اعايىن-تۋىس تۇگىلى، اكە-شەشەسىنىڭ ەسىمىن ەسكە ساقتاۋ مۇمكىندىك بولمادى عوي» دەپ كوزىنە جاس الىپ كۇرسىنگەنىن كورگەنىمىزدە، قازبالاپ سۇراي بەرۋدىڭ ءوزى سونداي قيىن ەكەنىن سەزىنەتىنبىز. كوپ نارسەنى اجەمىز اشىپ ايتپاي، وزىمەن بىرگە الا كەتتى عوي...» - دەيدى ۇرپاقتارى.

اتىراۋ وبلىسى،
يساتاي اۋدانى

«انا ءتىلى» گازەتى