ادام بالاسى وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن جازۋ ۇلگىسىن تاۋىپ، ويى مەن پىكىرىن حاتقا تۇسىرە باستاعان. جازۋ قۇرالدارى مەن ماتەريالدارى ۇقساس بولماسا دا، ولاردىڭ وزىق ارمانى بۇگىنگى كۇنگە كەلگەندە قۇندى مۇرا رەتىندە مۇراجايلاردا ساقتالۋدا. ال قازاق ۇلتى دا ۇزاق تاريحي كوشىندە سان الۋان جازۋدى قولدانىپ كەلگەنى ايان. سوڭعى ەكى عاسىردىڭ وزىندە نەشە ءتۇرلى جازۋ ۇلگىسىنە اۋىستىق. بۇگىندە "لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك پە؟" دەگەن ۋاقىت تالابى تۋدىرعان ساۋال الدىمىزدان كولدەنەڭدەپ شىقتى. وسىعان وراي، كوپشىلىك اراسىندا ءتۇرلى پىكىر ورىن الۋدا. ءبىرى - قازىرگى كيريلليتسادا قالۋ. ەندى ءبىرى - لاتىن الىپبيىنە كوشۋ. ەكى پىكىردەگى ادامداردىڭ دا وزىندىك دالەلى، نەگىزى، ءۋاجى بار. دەسە دە، مەن ءوز باسىم لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جاقتايتىنداردىڭ ءبىرىمىن.

ادام بالاسى وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن جازۋ ۇلگىسىن تاۋىپ، ويى مەن پىكىرىن حاتقا تۇسىرە باستاعان. جازۋ قۇرالدارى مەن ماتەريالدارى ۇقساس بولماسا دا، ولاردىڭ وزىق ارمانى بۇگىنگى كۇنگە كەلگەندە قۇندى مۇرا رەتىندە مۇراجايلاردا ساقتالۋدا. ال قازاق ۇلتى دا ۇزاق تاريحي كوشىندە سان الۋان جازۋدى قولدانىپ كەلگەنى ايان. سوڭعى ەكى عاسىردىڭ وزىندە نەشە ءتۇرلى جازۋ ۇلگىسىنە اۋىستىق. بۇگىندە "لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك پە؟" دەگەن ۋاقىت تالابى تۋدىرعان ساۋال الدىمىزدان كولدەنەڭدەپ شىقتى. وسىعان وراي، كوپشىلىك اراسىندا ءتۇرلى پىكىر ورىن الۋدا. ءبىرى - قازىرگى كيريلليتسادا قالۋ. ەندى ءبىرى - لاتىن الىپبيىنە كوشۋ. ەكى پىكىردەگى ادامداردىڭ دا وزىندىك دالەلى، نەگىزى، ءۋاجى بار. دەسە دە، مەن ءوز باسىم لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جاقتايتىنداردىڭ ءبىرىمىن.

بارلاپ قاراساق، قازىرگى تاڭدا قولدانىستا جۇرگەن جازۋ ۇلگىلەرى از ەمەس. دەسە دە، الەم حالىقتارىنىڭ باسىم بولىگى لاتىن ءارپىن قولدانىپ وتىرعاندىعىن جاسىرا المايمىز. دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق، دۇنيەدەگى ادام سانىنىڭ 2/3-ءى اتالمىش ءارىپتى پايدالانادى ەكەن. لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزبەگەن ەلدەردىڭ ءوزى تاۋار ماركالارى مەن ەلارالىق قۇندى قاعازدارىن وسى ارىپپەن تاڭبالاپ كەلەدى. جان سانى مەن جازۋ سانى جاعىنان دۇنيەنىڭ 1/4-ءىن ۇستايتىن قىتايلاردىڭ ءوزى وسى جازۋعا كوشكەلى شيرەك عاسىر بولدى. بۇل ولاردىڭ ءوز جازۋىنان جالىققاندىعىن بىلدىرمەيدى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "بەلاسۋ" اتتى كىتابىندا: "قىتايدا جەرگىلىكتى ديالەكتىلەر كوپ. ولار ءسوز ارقىلى تۇسىنىسە بەرمەيدى. بارلىق قىتايلىقتاردى بىرىكتىرەتىن - جازۋ" دەگەنى وسىنىڭ دالەلى. قازاقتىڭ جايىن قىتايمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، تىلىمىزدە ۇقساستىق بولماعانىمەن، ءبىز جازۋ ارقىلى الەمدىك وركەنيەتكە باعىت الۋىمىزعا بولادى. سوندىقتان لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋدىڭ ءبىزدىڭ ءوندىرىسىمىز بەن ەرتەڭگى ىستەرىمىزگە كوپ ۇلەسى بار دەپ ويلايمىن. ارينە، توتە جازۋ نەمەسە كيريلليتسامەن جازىلعان مادەنيەتىمىزدەن قول ءۇزىپ قالاتىن شىعارمىز. بىراق ۇتارىمىز دا كوپ.  لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋدىڭ وزىق تەحنيكا مەن كومپيۋتەر ءتىلىن مەڭگەرۋدەگى جانە باسقا دا ارتىقشىلىقتارى تالاي جازىلىپ، جان-جاقتى تالقىلاندى. ال مەنىڭ قوسارىم - بۇل جازۋ كيريلليتسا بۇعاۋلاپ العان قاساڭ قاعيدالاردان قۇتىلىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋگە زور ىقپال ەتەدى. سونىمەن بىرگە، شەت ەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ وسى جازۋ ارقىلى قازاق جەرىندە بولىپ جاتقان وزگەرىستەردەن ۋاعىندا حابار الماعاندىقتان، ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ باعىتىنان ايىرىلىپ بارا جاتقان ماسەلەسىن دە شەشە الار ەدىك.

ۇلى عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆ 34 ارىپتەن تۇراتىن توتە جازۋدى قۇراستىرعان بولاتىن. ارينە، بۇل جازۋدىڭ ءوزى ءبىر كەزدەرى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ جولىندا بىرقاتار تىڭ جەتىستىكتەردى جارىققا شىعارا الدى. الايدا، بۇگىنگى كۇنگە كەلگەندە توتە جازۋ ارقىلى دا تىعىرىقتان شىعۋ قيىن. سوندىقتان، مەن دە لاتىن ارپىنە كوشۋدى قالايمىن. وسى رەتتە، ق. ساتباەۆ اتىنداعى اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتتىڭ تۇلەگى شۋاق الياسقارۇلى ەكەۋمىز تومەندەگىدەي لاتىن ءالىپبيىنىڭ ۇلگىسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

لاتىندا جالپى A a (a), B b (بى), C c (سى), D d(دى), E e(ە), F f(ەف), G g(گى، جى), H h(قا، اچ), I ءi(ىي),  J j(جي), K kكا), L l(ەل), M m(ەم), N n(ەن), O o(و), P p(پە), Q q(كيۋ),  R r(ەر), S s(ەس), T t(تە), U u(ۋ), V v(ۆ), W w(ۆە), X x(يكىس), Y y(يگىرىك), Z z(زەت) قاتارلى 26 ءارىپ بار. (ەسكەرتۋ: الدىڭعى ءارىپ لاتىنشا دا، جاقشا ىشىنە ونىڭ دىبىستالۋى).

ەندى وسىنى احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساعان جازۋدىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەستەندىرىپ كورەلىك:

ا ا(ا ا), ب ب(B b), تس تس (C c), د د (D d), ە ە (ە ە), ف ف (F f), گ گ (G g), ح ح (H h), ءى ءى ء(ى ءى), ج ج (J j),  ك ك (ك ك), ل ل (L l), م م (M m), H ن(N n), و و (و و), پ پ (P p), چ چ (Q q), ر ر (R r), س س (S s), ت ت (T t), ۇ ۇ (U u), ۆ ۆ (V v), ۋ ۋ (W w), ش ش (ح ح), ز ز (Z z).

(ەسكەرتۋ: الدىڭعى ءارىپ قازاقشا نۇسقاسى. ال جاقشانىڭ ىشىندەگى لاتىن ءارپى).

دەسە دە، سەگىز ءارىپتى جاڭادان جاساۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. ولار: ءو، ق، ى، ع، ءا، ءۇ، ھ. ال قازىرگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن تاڭبالاردا ءو مەن ق ءارپى بار، بۇلاردى وزگەرىسسىز الۋدى ءجون كوردىم. سوندا مۇلدەم جاڭادان جاسايتىن التى ءارىپ بار ەكەن. "ە " ءارپى قازىرگى قولدانىستاعى جازۋدا كەيدە "ي" بولىپ وقىلادى. سول دىبىستالۋىنا نەگىزدەپ باسىنا "^" توبەلىك بەلگى قويىپ مىنانداي "E" - "ى" ءارپىن جاسادىق. "س" ءارپى كەيدە "ك" بولىپ وقىلاتىندىقتان ونىڭ اياعىنا كولدەنەڭ سىزىق قويىپ مىنا فورمادا "G" - "ع" ءارپىن جاسادىق. "ڭ" ءارپىن بۇرىنعى تاڭباسى بويىنشا "ڭ" - "ھ" ءارپىنىڭ ورنىنا الدىق. "U" ءارپىنىڭ ۇستىنە ەكى نۇكتە قويىپ مىناداي "U" - ء"ۇ" ءارپىن جاسادىق. "ن" ارپىمەن "ڭ" ءارپىنىڭ دىبىستالۋى ۇندەس بولعاندىقتان "N" ءارپىنىڭ اياعىنا سيراق جالعاپ مىناداي " " - "ڭ" ءارپىن جاسادىق. "ا" ارپىمەن ء"ا" ءارپى دىبىستالۋى جاعىنان ۇندەس بولعاندىقتان باسىنا نۇكتە قوسىپ مىنا فورمادا "A" - ء"ا" ءارپىن جاسادىق. قازىرگى زامان اعىمىنا قاراي شەتتەن كىرگەن سوزدەر ءۇشىن Sh, Ch, Zh قاتارلى ءۇش قوسار ءارىپ قوسىلدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى: "S" پەن "H" بىرىككەندە كەيدە باسپا بەتىندە اسحانا (AS,HANA), ءىسحانا (IS,HANA) دەگەن سوزدەرىمىزدىڭ ماعىناسى وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇنى "," بەلگىسىمەن اراسىن ءبولىپ جازۋ كەرەك. سوندا عانا شەت تىلدەن كىرگەن سوزدەرگە قولداناتىن "Sh" ارىبىنەن پارىقتالىپ ءدال ماعىناسىن بەرمەك.

شەت تىلىنەن كىرگەن سوزدەرگە قولدانىلاتىن قوسار ارىپتەر:

Sh, Ch, Zh  قوسقاندا لاتىنشا ءالىپبيىمىز 37 ارىپتەن تۇرادى. سونداي-اق ورىس ءتىلىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالعان "يا، يۋ، ە، يو، ، ، ي" قاتارلى باسى ارتىق ارىپتەر تۇگەل الىنىپ تاستالدى. بۇل كومپيۋتەردىڭ (unicode) جۇيەسىنە كىرۋگە دە قولايلى، جازۋعا جەڭىل. سايىپ كەلگەندە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قازاق ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ءىس.

مەيلى اراب ءحارپى، كيريلليتسا بولسىن، سول جازۋلاردى پايدالانا وتىرىپ ۇلان-عايىر دۇنيەلەر جاسادىق. ول ۇلتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنداعى جادىگەرلەرى بولىپ قالا بەرمەك. الايدا، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇعىرىندا تۇرىپ ويلاناتىن بولساق، وتكەن تاريحقا وكپە ايتىپ وتىرعان جايىم جوق. قازاقتىڭ ناعىز تاريحى ەندى جازىلادى. سوندىقتان، بىزگە قايسى جازۋ قولايلى، ونى شەشەتىن حالىق. "حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى،" دەمەكشى، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز حالقىنىڭ قامىن جەگەن وي-پىكىردىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىنا جەتۋىنە ىقپال جاساۋ عانا. بۇل عالىمنان تارتىپ، قاراپايىم بۇقاراعا دەيىن اتسالىساتىن ماڭىزدى ءىس. ال، ءسىز قالاي ويلايسىز؟

«اباي-اقپارات»