ءاپ دەگەننەن اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتساق، نە مەكتەپتە، نە ۋنيۆەرسيتەتتە ۇلتتىق تاربيە الماعان ۇل-قىز ون جەردەن، ءجۇز جەردەن ءبىلىمدى بولسا دا ول ۇلتىنا، تۋعان ەلىنە زارەدەي دە پايدا كەلتىرەتىن، وسى قوس كيەلىسىنە ادال قىزمەت ەتەتىن ادام بولىپ شىقپايدى. كەيبىرەۋلەردىڭ ءوتى جارىلىپ كەتسە دە ايتايىق، قازاقستاندى ۇرلاپ-جىرلاپ شەتەلدەرگە قاشىپ كەتىپ، كوشىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ، شەتەلدە وقىپ سوندا قالىپ قويىپ جاتقانداردىڭ، شەتەلدىككە كۇيەۋگە ءتيىپ جاتقانداردىڭ ءبارى دەرلىك ورىسشا وقىعان، ورىسشا سويلەيتىن، نە ۇيىندە ۇلتتىق تاربيەدەن ماقۇرىم وسكەندەر. اتتەڭ، وسىنىڭ ءبارى ەشكىمگە، ەشبىر وزگە ەلگە تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعانىنا 26 جىل بولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا (قازاق مەملەكەتى دەسەك بالەگە قالارمىز!) بولىپ جاتقانىن شىققىر كوزىڭ كورىپ-اق وتىر. وسى 26 جىلدان بەرى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى رەسەيدىڭ تابانى استىندا تاپتالىپ قالعان ۇلتتىق نامىسىن، ۇلتتىق ساناسىن وياتارلىقتاي بىردە-ءبىر نە قاۋلى-قارار، نە زاڭ قابىلدانعان جوق. ال ۇلتتىق  نامىستى وياتۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋ. ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار بۇنداي تاربيە بەرۋدى ەڭ اۋەلى بالاباقشادان، مەكتەپتەردەن باياعىدا-اق باستاۋى كەرەك ەدى. ءويتۋدىڭ ورنىنا...

ءيا، قازاقستان بيلىگىندەگى كەيبىرەۋلەر ءويتۋدىڭ ورنىنا ۇلتتىق رۋحىڭا قاراي ىلگەرى باسقان اياعىڭدى كەرى كەتىرۋگە تىرىسۋدا ما دەپ تە قورقامىز. ونىڭ ورنىنا باسپاسوزدە، باسقا دا اقپارات  قۇرالدارىندا جاستاردىڭ دىنشىلدىگى ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ جىبەرمەي مە، جاستاردى ۇلتشىلدىقتان ساقتايىق، جاھاندانۋدان، وركەنيەتتەن كەشەۋىلدەپ قالمايىق، كوپ ءتىل بىلەيىك، ەۋروپالىق، حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەس بولايىق دەگەن سياقتى ناقتى ماقساتى كۇماندى باعىتتار كولدەنەڭ تارتىلادى. ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار قىزدارىمىزعا نەگە كىندىگىڭدى، سۋرەت سالىپ قويعان بوكسەڭدى، ەمشەگىڭدى كورسەتىپ جۇرەسىڭ، نەگە مينيشورتى كيىپ بۇتىڭدى اشىپ جۇرەسىڭ دەپ ۇرىسپايدى، نەگە ۇزىن كويلەك كيەسىڭ، نەگە ورامال تارتاسىڭ دەپ ۇرىسادى. ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار كوشەدە ورىستىڭ «ح»، «پ»، «ب» ارىپتەرىنەن باستالاتىن لاس سوزدەردى سۋداي ساپىرىپ تەمەكى شەگىپ، سىرانىڭ شولمەگىن اۋزىنان سورىپ بارا جاتقان قىزدار تۋرالى ءلام-ميم دەمەسە دە ناماز وقيتىن قىزداردى كۇستانالاۋعا دايىن تۇرادى. ونى ايتاسىز-اۋ، كەيبىر قازاق گازەتتەرى جاستاردىڭ 18-گە تولعانشا مەشىتكە بارۋىنا رۇقسات ەتۋ كەرەك پە، الدە  تىيىم سالۋ كەرەك پە دەگەن ەسۋاستىق ساۋالناما دا ۇيىمداستىردى. وعان كەيبىر ساقالى جوق اقساقالدار 18-گە كەلگەنشە مەشىتكە جىبەرمەۋ كەرەك دەپ شايتاني اقساقالدىق ايتتى. اۋ، جاسى 18-گە كەلگەن ۇل-مەن قىز تىرشىلىكتىڭ وڭ-تەرىسىن تۇسىنەتىن كامەلەتتىك جاسقا كەلگەندەر ەمەس پە؟ ەگەر ولار 18-گە تولعانشا اتا-باباسىنىڭ دىنىنەن بەيحابار بولىپ، ەندى مەشىتكە بارۋىم كەرەك پە، بارماۋىم كەرەك پە دەپ ءالى دە ويلانىپ جۇرسە، ونداي ۇرپاق دەنى ساۋ ۇرپاق پا؟

ۇلتتىق تاربيە، ۇلتتىق پەداگوگيكا دەگەندە  قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى ەسكە تۇسەدى. وسى ليتسەيلەردەگى تاربيەنىڭ وزگەشەلىگى، اسىرەسە وندا وقيتىن ۇل-قىزدارىمىزدىڭ وزگەشە يناباتتىلىعى، وزگەشە سىپايى، كىشىپەيىلدىگى، بىلىمدىلىگى، تارتىپتىلىگى تۋرالى الماتى مەكتەپتەرىندە ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمدەردەن العاش ەستىدىم. ولار سول ليتسەيلەردەگى تاربيەلىك-ادىستەمەلەردىڭ وزگەشەلىگى، بالالاردىڭ بىلىمدىلىگى تۋرالى ايتقاندا اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىنىنا تاڭ قالدىم. بارىپ كوردىم. نەتكەن عاجاپ دەسەڭىزشى! ونداعى مۇعالىمدەر مەن بالالاردىڭ «اسسالامۋالەيكۋم!» دەپ سونداي ءبىر سۇيكىمدى جۇزبەن امانداسقانىنان باستاپ، سىزبەن سويلەسۋ مانەرى، ءجۇرىس-تۇرىسى ادامدى يمانعا ۇيىتىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. بۇل ليتسەيلەردى ءتامامداپ شىققان ۇل-قىزداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە، مادەنيەتتىلىگى دە ءبىزدىڭ ۇيرەنشىكتى مەكتەپتەردەگىدەن الدەقايدا جوعارى ەكەنىنە بۇگىندە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى. قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىندە ءدارىس وقيتىن تۇرىك ۇستازداردىڭ شاكىرتتەرمەن امانداسۋىنان باستاپ،  بالالارعا  جاسايتىن ەسكەرتۋلەرىنىڭ وزىندە وزگەشە ءبىر سىپايىلىق، بيازىلىق، يسلامي-تۇركىلىك ادەپ كورىنىپ تۇرادى. بۇگىندە بۇل ليتسەيلەر  قازاقشا قينالىپ سويلەيتىن ەرلان ساعاديەۆ باسقاراتىن ءبىلىم مينيسترلىگىنە ءوتتى. تۇرىك ۇستازداردىڭ ورنىنا قازاق مۇعالىمدەر (ورىسشا جاقسى بىلەتىن) كەلدى. نەسىن جاسىرايىق، ەندى بۇل وقۋ ورىندارىندا جەمقورلىق، تامىر-تانىستىق جايلاي ما، ال مۇنداعى ۇل-قىزدارىمىز ەندى كادىمگى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار سياقتى ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ورىسشا،  اۋزىنان بوقتىق ءسوز توگىلىپ جاتاتىن تاز قالپىمىزعا تۇسە مە دەگەن دە ۇرەيىمىز جوق ەمەس. ۇمىتپاسام بيىلعى قازان ايىنىڭ 3-ءى كۇنى «قازاقستان» تەلەارناسىنان وسى ليتسەيلەردىڭ «ءبىلىم-يننوۆاتسيا ليتسەيلەرى»  دەپ اتالاتىن باسشىلىعىنىڭ وتە (ەسىمى ەسىمدە جوق) دەگەن پرەزيدەنتى سۇحبات بەردى. سوندا ونىڭ بۇل وقۋ ورىندارىنا قوسقان «جاڭالىعىنىڭ» ءبىرى الداعى ۋاقىتتا مۇنداعى ۇستاز قىز-كەلىنشەكتەردى شاكىرتتەر «اپكە» دەپ اتايتىن بولادى دەگەنىن ەستىگەندە كۇلكىدەن شايىمىزعا شاشالىپ قالدىق. ءيا، قازاق اتقامىنەرلەرى جاڭالىق قوسامىن دەپ ادام ءتانىنىڭ كورىنبەيتىن جەرلەرىنە شەيىن ۇيالاتىن نەبىر وعاش ەرسىلىكتەردى ويلاپ تابا بەرەدى. انەبىر جىلى ءماجىلىس جەتەكشىسى (ونى قازەكەمدەر سپيكەر دەيدى) نۇرلان نىعماتۋللين دەپۋتاتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە باكە، ماكە، ساكە دەۋىنە تىيىم سالماق بولىپ ەدى. ال قازاقتىڭ «اعا» دەگەندى «اعەكە»، «اتانى»، «اتەكە»، «اجەنى»، «اجەكە» دەگەنى سياقتى «اپكە» دەگەن ءسوز «اپاي»، «اپا» دەگەندى «اپەكە» نەمەسە «اپەكە» دەگەنىنەن تۋىنداعان،  اۋىزەكى ءسوز عانا ەكەنىن، وتە مىرزا شىنىمەن بىلمەي مە ەكەن؟

ءيا، بىرەسە پاتشالىق، بىرەسە كەڭەستىك رەسەيدىڭ تابانى استىندا ەزگىگە ءتۇسىپ بار قادىر-قاسيەتىنەن ايرىلعان ۇلتتىق سانامىزدى، ۇلتتىق نامىسىمىزدى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋدە ءبىز كوشتىڭ سوڭىندا قالىپ كەلە جاتقانىمىزدى كوكىرەك كوزى اشىق قازاق ازاماتتارى كورىپ-اق وتىر. بۇل قاسيەتتى بورىشىمىزدى ىسكە اسىرۋعا ءبىر جاعىنان عاسىرلار بويى قانىمىزدا قالىپتاسقان قۇلدىق سانا كىنالى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاقتىڭ سول ۇلتتىق ساناسىن، نامىسىن وياتپاۋعا تىرىساتىن قۇپيا توپتار ۇلكەن كەدەرگى بولۋدا. بۇل ققۇپيا توپتار ول ءۇشىن ءتۇرلى-ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردى ايتپاعاندا،  مەملەكەتتىك ءباسپاسوز بەن تەلەارنالاردى دا وپ-وڭاي پايدالانىپ كەلەدى. ولار قازاق جاستارى مەشىتكە كوپ باراتىن بولدى، ناماز وقيتىندار كوبەيىپ كەتتى، بۇل جاستاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى تومەندەۋىنە، الدەبىر تەرروريستەرمەن بايلانىس ورناتۋىنا اكەپ سوقتىرادى دەگەن سياقتى زالىمدىق ماقالالار جاريالاپ، تەلەارنالاردان  سونداي ارامزالىق سۇحباتتار وتكىزىپ تۇرادى. ءوز باسىم بۇل جەردە يسلامنان باسقا دىندەگىلەردىڭ ار-نامىسىنا تيگىم كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق  مىناداي اقيقاتتى ايتپاۋ ادامگەرشىلىككە سىن: ورتا عاسىرلار حريستياندىق شىركەۋلەردىڭ ەڭ ءبىر داۋىرلەپ تۇرعان شاعى بولدى. كەيبىر تاريحشىلار بۇل عاسىرلاردى «تاس-تۇنەك قاراڭعى عاسىرلار» («تەمنىە ۆەكا») دەپ اتايدى. ويتكەنى، بۇل كەزدەردە حريستيان دىنىندەگى ەلدەردە عىلىم، مادەنيەت، ءبىلىم اتاۋلى،  ابدەن قۇلدىراعان مەشەۋ كۇيدە بولدى. سول كەزدە ءومىر سۇرگەن كوپەرنيك، گاليلەي، برۋنو سياقتى كوپتەگەن كوزى اشىقتاردىڭ تاعدىرى قانداي قايعى-قاسىرەتپەن اياقتالعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ولاردى دا، عىلىم مەن مادەنيەتتى دە مۇنداي جاعدايعا حريستيان ءدىنى مەن ونىڭ شىركەۋلەرى دۋشار ەتتى. حريستيان ءدىنباسىلارى عىلىمعا قارسى كادىمگىدەي سوعىس جۇرگىزدى. سول ورتا عاسىردا ايتىلعان ءدىن عىلىمدى قۇرتادى دەگەن ءسوزدى قازەكەمدەر ءالى قايتالاۋدا كەلەدى. ال، سول ورتا عاسىرلار يسلام ءدىنىنىڭ عىلىمدى، مادەنيەتتى، ادەبيەتتى، ونەردى وركەندەتكەن ناعىز التىن عاسىرى بولدى. اتى الەمگە ايگىلى اقىل-ويدىڭ، عاجايىپ عىلىم-ءبىلىمنىڭ اتاقتى ادامدارى تۇگەلىمەن يسلام ءدىنىن ۇستانعان عۇلامالار ەدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك بىزگە مەكتەپتە «جەردىڭ كۇندى اينالاتىنىن كوپەرنيك اشقان» دەپ وقىتتى. اقيقاتىن ايتساق، ونى كوپەرنيكتەن 500 جىل (بەس عاسىر) بۇرىن ءابۋ رايحان بيرۋني اشقان ەدى. ەۋروپادا عىلىم، ءبىلىم الگىندەي «تاس-تۇنەك عاسىردا» جاتقاندا مۇسىلمان ەلدەرىندە  دىن عىلىمعا كەدەرگى كەلتىرەدى دەگەن  اقىماقتىق ءسوزدى ەشكىم  ول كەزدە ەستىگەن دە ەمەس. ويتكەنى، قاسيەتتى قۇراننىڭ ءوزى بۇكىل عىلىمدى قامتىدى. يسلامي شىعىسقا كرەست جورىعىن جاساعان حريستياندار ەۋروپاعا يسلامنىڭ  جوعارى مادەنيەتىن،  ءىلىم-ءبىلىمىن الىپ كەلدى. 20-شى عاسىرداعى اعىلشىن عالىمى، ءارى فيلوسوف، نوبەلدىك سىيلىق يەگەرى بەرتران راسسەل: «شىعىس ەلدەرى تەك اسكەري كۇش جاعىنان عانا ەمەس، ءبىلىم جاعىنان دا تەڭدەسسىز وزىق بولدى. بۇكىل ەۋروپانى ۆارۆارلىق، جابايىلىق باسىپ جاتقاندا مۇحاممەدتىڭ ەلىندە عىلىم، فيلوسوفيا، پوەزيا، ونەردىڭ بارلىق ءتۇرى گۇلدەنىپ تۇرعان ەدى. ەۋروپالىقتار وزدەرىنىڭ وي-ءورىسى وتە تار بولعاندىقتان دا ورتا عاسىرلاردى «تاس-تۇنەك قاراڭعى عاسىرلار» دەپ اتايدى. ول عاسىرلار  تەك حريستياندىق ەۋروپادا عانا تاس-تۇنەك قاراڭعىلىقتا بولاتىن. ال سول كەزدە مۇسىلمان ەلى بولعان يسپانيادا ونەر مەن عىلىم اسىل تاستاي جارقىراپ تۇردى» دەپ جازعان-دى. اقىل-ەسى تۇزىك، ءوز ۇلتىنا، ءوز ءتىلى مەن  سالت-داستۇرىنە ادال بۇگىنگى قازاق بالاسى قازىرگى ماتەماتيكانىڭ دا، گەومەتريانىڭ دا، گەوگرافيا مەن حيميانىڭ دا، مينەرالوگيا مەن مەديتسينانىڭ دا، ونەر مەن فيلوسوفيانىڭ دا، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ دە  اتاۋى ادەيى ساياساتپەن وزگەرتىلگەنى بولماسا سونىڭ ءبارى جابير يبن حاياننىڭ، ءال ءبيرۋنيدىڭ، يبن ءان-حاياميدىڭ، يبن باتۋتانىڭ، ءال-ءيدريسيدىڭ، ءال-ءفارابيدىڭ، ءال حورەزميدىڭ، يبن ءان ءنافيستىڭ، يبن سينانىڭ، ۇلىقبەكتىڭ، ومار ءھايامنىڭ، ءجامي مەن رۋداكيدىڭ ت.ب. ەسىمدەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ءبىلىپ، ايتىپ ءجۇرۋى كەرەك. ءبىز پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) بارعان جەردە ۇرلىق-قارلىق، زيناقورلىق (جەزوكشەلىك), وزىنە قول جۇمساۋ، ەكىجۇزدىلىك، الاياقتىق، پاراقورلىق، جەمقورلىق جويىلىپ وتىرعانىن، ال، سۋيتسيد، پەدوفيل دەگەن  بالەكەتتىڭ ءبارى ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەنىن بۇگىنگى مەكتەپتەرىمىزدە، ليتسەيلەرىمىز بەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز دە قوسىمشا ءدارىس رەتىندە ايتىپ وتىرۋىمىز كەرەك. اتتەڭ، مىنا تۇرىمىزبەن قازاقستاندا ونداي اتتى كۇن تۋى ەكىتالاي-اۋ، ءا؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق تاربيەسىز، يسلامي-تۇركىلىك تاربيەسىز ءبىلىم العان ۇرپاقتان ۇلتقا، ەلگە قىزمەت ەتەتىن ازامات شىعا قويماسى انىق.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz