– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ەلباسىنىڭ باستاماسىنا: «بۇل قازاقتىڭ جارقىن كەلەشەگىن ايقىنداپ بەرگەن ستراتەگيالىق قۇجات»،- دەگەن باعا بەردىڭىز. بۇل باستاماعا شىن جۇرەگىڭىزبەن تىلەكشى ەكەنىڭىزدى بىلەمىن. بىراق ەلدىڭ كوكەيىندەگى سۇراق مىناۋ: ءبىز لاتىن الىپبيىنە قاشان كوشەمىز؟ قانداي نۇسقانى تاڭدايمىز؟ پارلامەنتتە تانىستىرىلىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولعان ءالىپبيدىڭ نۇسقاسى قابىلدانىپ كەتپەي مە؟

– مەملەكەت باسشىسى 2050 ستراتەگياسىن جاريالاعان كەزدە: «2025 جىلى قازاقستان حالقى تۇگەل مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيدى. ەكىنشىدەن، ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز، ۇشىنشىدەن، قازاقستان قازاق ەلى دەپ اتالادى»،- دەدى. 2025-ءىنشى جىلعا دەيىن 8 جىل قالدى. دەگەنمەن پرەزيدەنت «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەردى. لاتىن ءبىز بىلمەيتىن ءالىپبي ەمەس. بۇرىن قولداندىق. مىسالى، مەن مەكتەپكە باراردان ەكى جىل بۇرىن كيريلل ءالىپبيى ەنگىزىلدى. بىراق بۇرىنعى ەڭبەكتەردى توتە جازۋدا، لاتىندا وزىمىزشە وقىپ جۇردىك. ءالى ەسىمدە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي ءتىل ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءابدۋالي قايداروۆ اعامىز باستاعان بىرنەشە ءتىل ماماندارى كەلدى. «تاۋەلسىزدىك الدىق. قۇلدىقتان قۇتىلامىز دەسەك، كيريلليتساعا بايلانباي، لاتىنعا كوشۋىمىز كەرەك»،- دەستى ولار. جاسىراتىن نەسى بار، ابدەن شەكەمىزگە تيگەننەن وسىدان قۇتىلساق پالەدەن قۇتىلامىز دەگەندەي سول يدەيانى جاقتادىم. الىپپە جاساۋعا تاپسىرما بەردىم. ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەدىم، ءبىر كۇنى ءابدۋالي اعا ءالىپبيدى الىپ كەلدى. بىردەن ەلباسىنا كىرگىزدىك. نۇرەكەڭ ونى قولىنا الىپ قاراپ وتىرىپ: «ءبارى دۇرىس! بىراق بۇعان اسىقپاڭدار. ۋاقىتى كەلەدى»،- دەپ ايتتى. ول 1992 جىل بولاتىن. ەندى مىنە، ارادا شيرەك عاسىر وتكەندە جاريالاپ وتىر. الدىڭعى جىلى بۇۇ-نىڭ بيىك مىنبەسىنەن قازاق تىلىندە ءسوز سويلەدى. سونىڭ ءبارى دايىندىق ەكەن.

ۋاقىتى كەلگەن بۇل باستامانى جان-تانىممەن قابىلدايمىن. ءبىز لاتىنعا كوشۋىمىز كەرەك. بۇل بىراق قازاقتىڭ كەشەگى كوكتەمدە جايلاۋعا كوشىپ، كۇزدە كيىز ءۇيىن جيناپ، قايتا قىستاۋعا كوشەتىندەي نارسە ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل – ۇلتتىڭ كەلەشەگى. ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى وسىنىڭ ىشىندە تۇر. قازاقتا «اسىققان شايتاننىڭ ءىسى» دەگەن ماقال بار. بۇعان اسىقپاۋىمىز كەرەك. الگى ديگراف دەگەن بار. 8 ءارىپتىڭ ماسەلەسىنە ۋاقىت قاجەت. حالىقتىڭ كۇماندانىپ وتىرعانى دا وسى نارسە دەپ ويلايمىن. كوز ۇيرەنگەنشە قيىن بولۋى مۇمكىن. جۇرت قازىر قابىلداسا، جازىپ كەتەدى. الايدا تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ءالىپبي دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىنە قانداي ىقپال جاسايدى. وسىنى ويلاۋىمىز كەرەك. انا تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەۋىمىز كەرەك. ءتىل ادەبيەت ەمەس. ءتىل ماتەماتيكا سياقتى ناقتى عىلىم. ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى (ايتىلۋى، جازىلۋى) بار. وسى زاڭدىلىقتاردى بۇزىپ، تىلىمىزگە قيانات جاساۋعا قاقىمىز جوق. ءبىزدىڭ قوعامدا ءبىر جامان ادەت قالىپتاستى. ەلباسىنىڭ اۋزىنان ءبىر ءسوز شىقسا، جۇرتتىڭ ءبارى سوعان ءۇن قوسىپ، دانىشپان بولا قالادى. دەپۋتاتتار دا تۇگەلدەي جامىراسىپ سويلەيدى. كىم بولسا سول ماقالا جازادى. ءاي، ول جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ورەسى جەتەتىن ماسەلە ەمەس قوي! بۇل – بيىك ۇلتتىق ماسەلە! ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماسەلەگە كەلگەندە اسىقپاعان ابزال. ءشيبورىنىڭ ارتىنداي جان-جاقتان شۋلاۋدىڭ كەرەگى جوق. سايىپ كەلگەندە، بۇل لينگۆيستەر شەشەتىن ماسەلە. مۇنىڭ تاعدىرىن سولارعا سەنىپ تاپسىرىپ، ارىنا سالعان ءجون. ويتكەنى قازىر ەلدىڭ ءبارى بەتىن قالقىپ جاتىر، انشەيىن. تەرەڭدەپ بارا المايدى. كوبىنىڭ ويى – پرەزيدەنتكە جاعىنۋ. كوزگە ءتۇسىپ قالعىسى كەلەدى. بىراق شىنتۋايتىنا كەلگەندە بايىبىنا بارمايدى. تۇنەۋكۇنى پارلامەنتتە تانىستىرىلعان ءالىپبيدىڭ ءبىر داناسى مەن دە بار. وتكەندە مىسالدار كەلتىردىم. شىڭنىڭ باسى دەگەن ءسوزدى جازدىم. «ش»-دا ەكى دىبىس، «ڭ»-دا ەكى دىبىس بار، باسىم اۋىرىپ كەتتى. كەزىندە ءبىز كورگەن الىپبيدە «ءا» ءارپى بار بولاتىن. ودان نەگە قاشامىز؟ وسى ماسەلەنى «نۇر وتاندا» دا تالقىعا سالدىق. ءالىمحان جۇنىسباەۆ دەگەن مىقتى فونەتيك مامانىمىز بار. سونداي ماماندارعا سەنۋىمىز كەرەك. الگى جيىندا ءالىمحان مىنا جەردە وتىر دەدى. ءالىپبي نۇسقاسىمەن مىسال كەلتىرىپ: «ءاي، ءالىمحان سەنى كوزىم ۇيرەنگەنشە ايەلىمحان دەپ، الىبەكتى ايەلىبەك دەپ وقيمىن. سەنىڭ ايەلىڭ حان، ونىڭ ايەلى بەك»،- دەپ قالجىڭداپ ەدىم، جۇرت دۋ كۇلدى. بۇل مازمۇنداما، شىعارما ەمەس. بۇل – ءتىلدىڭ زاڭى. تۇسىنە بىلسەك، بۇل ءالىپبي كەز-كەلگەنىمىزدىڭ جانىمىز، رۋحىمىز، قۇدىرەتىمىز، سەنەرىمىز. وسى ءالىپبيدى دۇرىستاپ جازساق، قازاق ءتىلى ساقتالىپ قالادى. وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك حالىق. ءوز باسىم بوسقا لاعىپ سويلەگەندەردى جاقتىرمايمىن.

تۋعان جەرىڭە تۋىڭدى تىك

– «اركىمنىڭ تۋعان جەرى ءمىسىرشارى» دەيدى قازاق. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا پرەزيدەنت اۋزىنان تاستاماي ايتىپ كەلە جاتقان جۇرتتىڭ كوكەيىندەگى يدەيانىڭ ءبىرى – تۋعان جەر. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل يدەيانى جاس ۇرپاققا قالاي ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك؟ شىنايى پاتريوتتىق سەزىمى بار ءاربىر قازاق بالاسى وسى باستامانى ىسكە اسىرۋعا قالاي ۇلەس قوسا الادى؟

–  مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىز سوناۋ افريكاداعى وزەندەردىڭ اتىن بىلدىك. بانگلادەش دەگەن مەملەكەتتىڭ اتاۋىن وقىدىق. التى قۇرلىقتىڭ ءبارىنىڭ اتىن جاتتادىق. ال ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى توبەنىڭ اتىن بىلمەدىك. بۇل – ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى، بولمىسىمىزدى جادىمىزدان تۇگەل ءوشىرىپ، جوق قىلۋدىڭ امالى ەدى. يمپەريا زامانىندا تۋعان جەردەن، اتا تاريحىمىزدان، سالت-داستۇرىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، دىلىمىزدەن جۇرداي بولا جازدادىق. وتكەندە ءبىر جولىققانىمدا ءىليا جاقانوۆ ماعان: «مىرزەكە، سەنىڭ اۋىلىڭ تۇنىپ تۇرعان تاريح قوي، سونى نەگە جازبايسىڭ؟»،- دەگەن ساۋال قويدى. سول ءسوز قامشى بولىپ، بىردەن ويىما مۇحتار اۋەزوۆ ساپ ەتە قالدى. مۇحاڭ «اباي جولىندا» ءوزىنىڭ تۋعان جەرى – ءبورىلىنى پەيىشتىڭ تورىندەي ەتىپ سۋرەتتەيدى. بورىلىگە بارساڭ، ءبورى ۇلىپ تۇرعان، جىلان جالاعانداي تاقىر جەر. «كۇندەرىمنىڭ كۋاسى» دەگەن كىتابىمدا تۋعان اۋىلىمنىڭ توڭىرەگىندەگى جەر اتاۋلارىن، ولاردا قانداي قاسيەت بارىن تۇگەل جازدىم. تۋعان جەرگە جەر جەتپەيدى. تۋعان جەردىڭ قادىرىن سىرتتا جۇرگەندە بىلەسىڭ. تۋعان جەر تۋرالى بۇرىننان بەرى بابالارىمىز، كوسەمدەرىمىز، شەشەندەرىمىز، اقىن-جىراۋلارىمىز جاعى تالعانشا جىرلادى. بىراق وسىنىڭ قادىرىنە جەتپەدىك.

ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن كەزىمدەگى ءبىر وقيعا ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ (الاقانداي اقتوبە دەگەن اۋىلدا تۋدىم) توڭىرەگى اتتىلى ادام ءتۇسىپ كەتسە كورىنبەيتىن قالىڭ شي بولاتىن. ءشيدىڭ تۇبىنە كوكتەمدە قاۋلاپ جۋا وسەتىن ەدى. ول ۋاقىتتا نان جوق، ءبىز سول جۋانى جيناپ الىپ، ايرانعا تۋراپ جەۋشى ەدىك. كوكتەمدە اۋىلدىڭ مالى ورىسكە شىعادى. كەشكىلىك ورىستەن قايتقان مالدىڭ اۋزىنان جۋانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇراتىن-دى. باياعىدا سوۆحوزعا ديرەكتور بولىپ كەلگەن بىرەۋ جەر جەتپەگەندەي «ەگىس ەگەمىن» دەپ سول ءشيدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. وتالعان شي 50-100 جىل وتپەي قالپىنا كەلمەيدى ەكەن. قىستا ءار ءشيدىڭ ءتۇبى ءبىر-ءبىر مالعا پانا ەدى. ءبىر كۇندە-اق جىلان جالاعانداي ازىناپ شىعا كەلدى. جەردىڭ قادىرىن باعالاماعاننىڭ ءبىر مىسالى وسىنداي.

اركىمنىڭ ءوز اۋىلى بار. سول اۋىلدا اتا-بابالارىمىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى جاتىر. سول جەردىڭ ارقايسىنىڭ تاريحى بار. قازاق ەلىنىڭ تاريحى ۇلى دالانىڭ توسىندەگى ءاربىر تاستان، شوپتەن، جۋساننان، سەكسەۋىلدەن، توبەدەن، تاۋدان، وزەننەن قۇرالادى. تۋعان جەردى جان-جۇرەگىمىزبەن ءسۇيۋىمىز كەرەك. قولىڭنان كەلسە، تۋعان جەرىڭە تۋىڭدى تىك. قولىڭنان كەلمەسە، سول جەردى قاستەرلەۋگە مىندەتتىسىڭ. قىزعىشتاي قورعاۋعا ءتيىسسىڭ. قۇدايعا ءتاۋبا، بىزدە داۋلەتتىلەر جەتەدى. مەن بىرەۋدىڭ قالتاسىنداعى بايلىعىن قىزعانبايمىن. بىراق جايشىلىقتا تالتاڭداپ، بولماس جەرگە مال-دۇنيەسىن شاشىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەردىڭ اۋىلى جارىپ وتىر دەي المايمىن. ەلباسىنىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن سولار اتتىڭ باسىن ەلگە بۇرۋى كەرەك. جاپپاي مەشىت، مازار سالۋ دا مۇرات ەمەس. سول مەشىتتەردىڭ كوبى قاڭىراپ بوس تۇر. كەيدە ءبىر اۋىلدا بىرنەشە مەشىت سالىپ، تىنىش وتىرعان قازاقتى رۋ-رۋعا، اتا-اتاعا ءبولىپ جىبەرۋدە. بۇل جاعىنان وتە ساق بولۋ كەرەكپىز دەپ ويلايمىن.

تاۋەلسىزدىك – ءتاڭىردىڭ بەرگەن ءتاتتى سىيى

– ءوز زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى، قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى مارقۇم ءابىش كەكىلبايۇلى اعامىزدىڭ: «تاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىنگى عۇمىر ونى كوكسەۋمەن وتسە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى عۇمىر ونى باياندى ەتۋدى مۇرات ەتەدى»،- دەگەن ءسوزى بار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولۋى ءۇشىن ونى قالاي قادىرلەيمىز؟

– مىسالى قازاق ەلىنىڭ بيىلعى ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – ەكسپو كورمەسى. ول ادام ايتسا نانعىسىز ۇلى وقيعا بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جىلناماسىنا، ەكسپو كورمەلەر تاريحىنا جازىلدى. ەكسپو-نىڭ الدىندا: «كورمەنى وتكىزە الامىز با؟ ەل جالاڭ بۇت قالماي ما؟ «يت قورىعان جەرگە ءوش» دەگەندەي وسىنداي جەرگە بۇلىكشىلەر كوپ كەلۋشى ەدى، ەل ىشىنە بۇلىك سالىپ، وسى باقىتىمىزدان ايرىلىپ قالمايمىز با؟»،- دەگەن قورقىنىش بولعانى راس. قۇدايعا شۇكىر، اللانىڭ جازۋىمەن، نۇرەكەڭنىڭ ارقاسىندا ۇلى وقيعانى ابىرويمەن وتكىزدىك. بۇل كورمە قازاقستانعا ەندى قاشان قايتىپ ورالاتىنىن ءبىر اللا عانا بىلەدى. بۇگىنگە دەيىن جەتىستىكتەردىڭ بارىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىرمىز. الشاڭ باسىپ جۇرگەنىمىز دە، ءجۇزىمىزدىڭ جارقىن بولىپ جۇرگەنى دە، مەرەيىمىزدىڭ تاسىپ، اڭقىلداپ اشىق سويلەپ جۇرگەنىمىز دە، وزگە كورشىلەرىمىزدەن شوقتىعىمىزدىڭ بيىك بولۋى دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. جامبىل دەگەن بالانى ءوزىم قولىنان جەتەكتەپ الىپ شىعىپ ەدىم. سول بالام: «تاۋەلسىزدىك – ءتاڭىردىڭ بەرگەن ءتاتتى سىيى»،- دەيدى. ءالى ەسىمدە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوزدىڭ وزىنە، ۇعىمىنا، رۋحىنا دەگەن كوزقاراس، پيعىل، پەيىل باسقاشا بولاتىن. ءبىز بۇگىن تاۋەلسىزدىككە كىشكەنە سۋىسا باستاعان سياقتىمىز. ەشقاشان بۇل ۇعىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇمىتۋعا بولمايدى. مەنىڭ ۇعىمىمدا تاۋەلسىزدىكتى ءبىز جىل سايىن، اي سايىن، اپتا سايىن، كۇن سايىن، ساعات سايىن قادىرلەي بەرۋگە ءتيىسپىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىنە جەتپەسەك، كارىنە ۇشىرايمىز. ويتكەنى، ول بىزگە قان توگۋسىز، تابان استىندا كەلگەن جوق. ازاتتىقتىڭ جولىندا مىڭداعان جىلدار بويى قازاقتىڭ نەبىر حاندارىنىڭ، باتىرلارىنىڭ باسى كەتتى. نەبىر دانالارىمىز بوستاندىقتىڭ جولىنا باسىن تىكتى. بۇل از با؟ سوندىقتان جاس ۇرپاق تاۋەلسىزدىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرا بەرۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك تۋرالى جازا بەرۋىمىز كەرەك. ۇلى ۇعىمدى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە بەرگەن ابزال. تاۋەلسىزدىك كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قانىنا، سۇيەگىنە سىڭگەندە عانا باياندى بولادى.

ءبىر تاڭ قالاتىنىم، ەرتەدە نە ۇشاق، نە پويىز، نە ماشينە جوق كەزدە ۇلانعايىر ۇلى دالانىڭ شەتىنە جاۋ تيسە، ۇلتاراقتاي جەردى قورعاۋعا قازاق تۇگەل جينالىپ وتىردى. ۇلىتاۋدا ءۇش رەت باس قوستى. ابىلاي الاڭىندا دا ءۇش رەت جيىلدى. قازاق ءوزى ءبورى سياقتى. بورىلەر ءبىر توبەنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، كەلەسى ءبىر توبەگە ۇليدى ەكەن. مارقۇم اقسەلەۋ ايتاتىن ەدى: «بورىلەر جەردىڭ بەلبەۋى ارقىلى ءوزىنىڭ اقپاراتىن 15 مينۋتتا جەتكىزەدى ەكەن»،- دەپ… ءبىزدىڭ ءبورىلى بايراق، ءبورى تەكتى ەل بولىپ جۇرگەنىمىز تەگىن ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، وسىنداي ۇلان-عايىر دالاسى بار; اقىلماندارىنىڭ سوڭى – بايدىبەكتەي باباسى بار; كەشەگى فارابي، قوجا احمەت ياسساۋيدەي داناسى بار; نۇرسۇلتانداي پاناسى بار; ماڭگىلىك ەل بولام دەيتىن شاماسى بار مەملەكەتتىڭ باقىتى زور بولادى!

سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي، استانا.

Abai.kz