لاتىنعا ا. بايتۇرسىنۇلىنشا كوشۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى!
- ءجۇز جىل بۇرىن احمەت بايتۇرسىنوۆ قالاي ناعىز ۇلتتىق ءالىپبي جاساۋ كەرەكتىگىن جازىپ كەتكەن ەدى. ال بۇگىن، بايتۇرسىنوۆتىڭ ءدال سول ءالىپبي جاساۋ ەرەجەسىمەن (ەڭ كەمەلدى) اپوستروفتى لاتىنعا كوشۋ جولى ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇر.
- ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - ۇندەستىك زاڭىنا نەگىزدەلىپ، قالاي ءالىپبي جاساۋ كەرەكتىگىن، اسىرەسە، قاي كەزدە اپوستروفتاردى قولدانۋ جانە ونى قالاي جوعالتۋ، قالاي قازاق تىلىنە باعىندىرۋدى وتە كەرەمەت جانە وتە كەمەلدى تۇردە شەشىپ كەتكەن.
جاقىندا پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان سوڭعى اپوستروفتى لاتىن ءالىپبيىن كوردىك، اقيقاتىن ايتساق، وندا اپوستروفتار كەلسىن-كەلمەسىن قولدانىلعان. اپوستروفتا ەشقانداي ناقتى فۋنكتسيا جوق. وعان قوسا، الدىڭعى ديگرافتى لاتىننان ەش ارتىقشىلىعى جوق، جازعان كەزدە ۇزارىپ، شۇبالاڭقى بولىپ كەتەدى.
بۇگىن ءبىز ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءالىپبي جاساۋ ەرەجەسىن تولىقتاي قولدانا وتىرىپ، ءارى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە ساي، ءارى ىقشام جازىلاتىن اپوستروفتى لاتىندى قالاي جاساۋ جايىندا باياندايمىز. احمەت بايتۇرسىنوۆ اراب الىپبيىندەگى كوپ اپوستروفتاردى قالاي قازاق تىلىنە يكەمدەپ، ازايتىپ، جوعالتسا، ءبىز دە سول ەرەجەگە جۇگىنە وتىرىپ، لاتىن تاڭبالارىنداعى قاپتاعان قالىڭ اپوستروفتاردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي وزىمىزگە باعىندىرامىز، ىقشامدايمىز، جوعالتامىز. ناتيجەسىندە، ءارى تەز، ءارى ىقشام جازىلاتىن جانە حالىقارالىق لاتىن ارىپتەرىمەن تاڭبالانعان، وعان قوسا، قازاقتىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتاعان بايتۇرسىنوۆشا ۇلتتىق لاتىنعا جول تارتامىز.
بايتۇرسىنوۆشا لاتىن ءالىپبي جوباسى
| № | لاتىن تاڭباسى | دىبىستالۋى | № | لاتىن تاڭباسى | دىبىستالۋى |
| 1 | A a | ا ا | 14 | M m | م م |
| 2 | B b | ب ب | 15 | N n | ن ن |
| 3 | V v | ۆ ۆ | 16 | O o | و و |
| 4 | G g | گ گ | 17 | P p | پ پ |
| 5 | H h | ع ع | 18 | R r | ر ر |
| 6 | D d | د د | 19 | C c | ش ش |
| 7 | E e | ە ە | 20 | T t | ت ت |
| 8 | J j | ج ج | 21 | F f | ف ف |
| 9 | Z z | ز ز | 22 | W w | ۋ ۋ |
| 10 | Y y | ي ي/ي ي | 23 | U u | ۇ ۇ |
| 11 | K k | ك ك | 24 | S s | س س |
| 12 | Q q | ق ق | 25 | I i | ى ى |
| 13 | L l | ل ل | 26 | ’ | دايەكشە |
| جىڭىشكە داۋىستىلار | ديگرافتار | |||||
| № | لاتىن تاڭباسى | دىبىستالۋى | № | لاتىن تاڭباسى | دىبىستالۋى | |
| 1 | ا’ a’ | ءا ءا | 1 | NG ng | ڭ ڭ | |
| 2 | O’ o’ | ءو ءو | 2 | KH kh | X x | |
| 3 | U’ u’ | ءۇ ءۇ | 3 | CH ch | چ چ | |
| 4 | I’ i’ | I i | 4 | TS ts | تس تس | |
بۇل جوبا-26 لاتىن ءارىپى مەن تىنىس بەلگىلەرى اياسىندا قاراستىرىلدى. ارقانداي ەلەكتروندى تەرۋ جۇيەسىندە ەش كەدەرگىسىز توتە تەرۋ كوزدەلگەندىكتەن، ەش ارىپكە فورمالىق وزگەرىس ەنگىزىلمەدى، وزگە جوبالاردان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى:
1. قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى ءبىر ءارىپ-ءبىر دىبىس ەرەجەسىنە باعىندىرىلدى. 2. اپوستروفتاردى قولدانۋدا اxمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاعيدالارى نەگىز ەتىلدى. بۇل نۇسقا قازاق ءتىلىنىڭ 28 ءتول دىبىسىن تولىعىمەن قامتۋمەن بىرگە، شەتتەن ەنىپ، تىلىمىزگە ابدەن ورنىققان كەيبىر كىرمە دىبىستارعا مۇمكىندىك بەرىلىپ، مۇلدەم قاجەتسىز دىبىستار قالتىرىلدى. تومەندە، فونەما تاڭبالارىن دىبىس ەرەكشەلىگى بويىنشا ءبولىپ كورسەتىپ، بۇل نۇسقانىڭ باسقا نۇسقالاردان وزگەشە تۇستارىن اتاپ كورسەتىپ، تاڭداعان تاڭبالارىمىزعا قىسقاشا تۇسىنىكتەمە جاسايتىن بولامىز.
- داۋىستى دىبىستار (سانى 9)
| جىڭىشكە داۋىستىلار | جۋان داۋىستىلار |
| a’ ء(ا) | a (a) |
| o’ ء(و) | o ( o) |
| u’ ء(ۇ) | u ( ۇ) |
| i’ ء(ى) | i ( ى) |
| e (e/ە) |
تۇسىنىكتەمە: جۋان داۋىستى ا، و، ۇ دىبىستارى الەم ەلدەرى كەڭىنەن پايدالاناتىن نۇسقا بويىنشا قابىلدانسا، ولاردىڭ سايكەستى جىڭىشكە داۋىستىلارى ءا، ءو، ءۇ اپوستراف بەلگىسىن (’) قولدانۋ ارقىلى جاسالدى. ونى دايەكشە دەپ اتاۋعا دا بولادى. (Microsoft Office جۇيسىندە تومەن باعىتتالعان اپوستراف بەلگىسىنىڭ دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن دايەكشەنى جىڭىشكە داۋىستى دىبىس تاڭباسىنىڭ سوڭىنا قويۋدى ۇسىندىق.) دايەكشەنىڭ بايتۇرسىنوۆشا قولدانىلۋ ءتاسىلى ماقالا سوڭىنا قاراي تاپتەشتەي تۇسىندىرىلەتىن بولادى.
كوپ ساندى لاتىن قارپىن قولدانۋشىلار ى دىبىسى ءۇشىن << y >> تاڭباسىن پايدالانۋدى ادەتكە اينالدىرعان. الايدا، قازاق تىلىندەگى ى دىبىسىنىڭ قولدانىلۋ جيىلىگى ي دىبىسىنان جوعارى بولعاندىقتان، << y >> تاڭباسىن ءجيى قايتالاپ جازۋ اۋرەشىلىك تۋدىرۋمەن قاتار جازۋ كوركىنە دە ناشار ىقپال ەتەتىندىكتەن، جازۋعا ءبىرشاما ىقشام بولعان << i >> تاڭباسى الىندى. << y >> تاڭباسى قولدانىسى سيرەكتەۋ بولعان ي دىبىسىنا بەرىلدى. ى دىبىسىنىڭ سايكەستى جىڭىشكە ءتۇرى I دىبىسى << i >> تاڭباسىنا دايەكشە قويۋ ارقىلى جاسالدى.
دايەكشەنى قولدانۋ ءتاسىلى احىمەت بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان تاسىلمەن بىردەي:
- قازاق ءتىلى بۋىن ۇندەستىگى زاڭدىلىعىنا سايكەس، كوپ بۋىندى ءسوز جۋان بولىپ باستالسا، قالعان بۋىندارى دا تۇگەلدەي جۋان; جىڭىشكە باستالسا، قالعان بۋىندارى دا تۇگەلدەي جىڭىشكە بولاتىندىقتان، دايەكشە تەك ءبىرىنشى بۋىنداعى جىڭىشكە دىبىسقا قويىلادى دا، سوڭىنداعى جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار تابيعي تۇردە جىڭىشكە وقىلا بەرەدى. مىسالى:
ءبىلىمدى-Bi’limdi ( B’il’imd’i ەمەس);
ءومىر-o’mir;
ءجۇزىم-ju’zim;
ءبىلىم-bi’lim;
مۇندا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايىت: پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان سوڭعى اپوستروفتى لاتىن الىپبيىندە، اپوستروفتاردا ناقتى ءبىر فۋنكتسيا جوق. كەلسىن-كەلمەسىن اپوستروفتاردى قولدانا بەرگەن. ال، بىزدە اپوستروفتار بايتۇرسىنوۆشا تەك جۋان داۋىستى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە سىڭارىن تاڭبالاۋعا عانا قولدانادى. بۇل ءوز كەزەگىندە، لاتىن تاڭبالارىن بايتۇرسىنوۆشا ۇلتتىق ءتىل زاڭدىلىعىمىزعا باعىندىرادى جانە اپوستروفتاردىڭ تولىعىمەن جوعالىپ كەتەتىن كەزى كوپ بولادى، بۇل ءوز كەزەگىندە ىقشام جازۋ ارتىقشىلىعىنا يە بولادى. ال، پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان نۇسقادا قاپتاعان اپوستروفتار جازۋدى ۇزارتىپ، شۇبالاڭقى ەتىپ جىبەرەدى.
ءبىر مىسال، ول نۇسقادا، «ۋ-شۋعا ءوش ءۇي» y’-s’y’g’a o’s’ u’i' (9 ءارىپ، 8 اپوستروف) دەگەن سياقتى سوزدەردى جازاتىن بولساق، ءسوز قاباتتاسقان اپوستروفتاردىڭ اراسىندا قالادى. ال، بايتۇرسىنوۆشا لاتىندا «w-cwha o’c u’y» ( 9 ءارىپ). ەكى-اق اپوستروف. ال، ديگرافتى نۇسقا ءتىپتى سوراقى: W-shwgha oesh uej (14 ءارىپ).
- قۇرامىندا گ، ك، ە دىبىستارى بار سوزدەرگە دايەكشە قويىلمايدى دا، ونداعى داۋىستى دىبىستار تىكەلەي جىڭىشكە بولىپ وقىلادى. ( سەبەبى، ك، گ، ە قاشاندا جىڭىشكە داۋىستىلارمەن قاتار كەلەدى. سول ءۇشىن ءجۇز پايىز جىڭىشكە داۋىستى بولعان سوڭ، دايەكشە قويۋدىڭ كەرەگى جوق). مىسالى:
اكە-ake;
كوكە-koke;
ۇيرەك-uyrek;
ىلگەك-ilgek.
- قۇرامىندا گ، ك، ە دىبىستارى بار، بىراق جۋان بۋىن ارالاسىپ كەلگەن شەتتەن، اسىرەسە، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر اۋەلگى نۇسقا بويىنشا قابىلدانادى. گ، ك، ە دىبىستارى ءسوز ىشىندەگى باسقا جۋان داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان بولىپ وقىلۋىنا اسەر ەتپەيدى. مىسالى:
جازىلۋى: strategya
وقىلۋى: ستراتەگيا (ستراتاگيا ەمەس);
جازىلۋى: ekologya
وقىلۋى: eكولوگيا (eكولوگيا ەمەس).
- جۋان-جىڭىشكە بۋىن ارالاسىپ كەلىپ، بۋىن ۇندەستىگى ساقتالماعان كەيبىر تۋىندى سوزدەر، بىرىككەن سوزدەر مەن بىرىككەن جەر-سۋ، كىسى اتتارىن جازۋدا جانە وقۋدا، بىرىگۋدىڭ الدىندا قالاي جازىلىپ، قالاي وقىلاتىن بولسا، بىرىككەننەن كەيىن دە سول قالپىندا جازىلىپ، سول قالپىندا وقىلادى. جىڭىشكە بۋىندى بولەك، جۋان بۋىندى بولەكتىڭ وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:
جازىلۋى: Asan+a’li= Asana’li
وقىلۋى: ءاسانالى ء(اسانالi ەمەس);
جازىلۋى: A’lim+jan= A’limjan
وقىلۋى: ءالىمجان ء(الىمجان ەمەس);
جازىلۋى: oner+paz=onerpaz
وقىلۋى: ونەرپاز (ونەرپاز ەمەس);
جازىلۋى: Ala+kol=Alakol
وقىلۋى: Aلاكول (الاكول ەمەس).
- Aرaب-پارسى تىلىنەن كىرگەن، بۋىن ۇندەستىگى ساقتالماعان از ساندى سوزدەردى جازۋدا جوعارعى ەرەجەلەر ساقتالادى. الايدا، تىلىمىزگە سىڭگەن وقىلۋ مانەرىمەن وقىلادى، ءارى قۇرامىندا ق دىبىسى بار بۋىن قاشاندا جۋان وقىلادى. جىڭىشكە بۋىندى بولەك جۋان بۋىندى بولەكتىڭ وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:
جازىلۋى: rakhmet
وقىلۋى: راحمەت (راحمەت ەمەس);
جازىلۋى: qurmet
وقىلۋى: قۇرمەت (قۇرمەت ەمەس);
جازىلۋى: qate
وقىلۋى: قاتە (قاتە ەمەس).
- جۋان بۋىندى سوزدەرگە جالعانعان كومەكتەس سەپتىك جالعاۋلارى وزدەرىنىڭ الدىنداعى ءسوزدىڭ جۋان وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:
جازىلۋى: mal+men=malmen
وقىلۋى: مالمەن (مالمەن ەمەس) ;
جازىلۋى: ot+pen=otpen
وقىلۋى: وتپەن (وتپەن ەمەس);
(ەگەر وتپەن دەپ جازۋ كەرەك بولسا ە دىبىسىنا قاراماستان دايەكشە قويۋعا بولادى. ياعني، o’tpen ).
جازىلۋى: murt+pen= murtpen
وقىلۋى: مۇرتپەن (مۇرتپەن ەمەس);
جازىلۋى: hilim+men=hilimmen
وقىلۋى: عىلىممەن (عىلىممەن ەمەس).
- جارتىلاي داۋىستى دىبىستار (سانى 2)
w (ۋ)
y (ي/ي)
تۇسىنىكتەمە: بۇلار باسقا داۋىستى دىبىستارمەن ءبىر بۋىندا كەلسە داۋىسسىز، ال، ۇقساس ءبىر بۋىندا باسقا داۋىستى بولماسا داۋىستى دىبىس بولىپ قولدانىلادى. مىسالى:
Oy-وي
Toy-توي
Taw-تاۋ
Baw-باۋ
بۇل سوزدەردە ۋ جانە ي دىبىستارى داۋىسسىز ;
Qyin-قيىن
Tyim-تىيىم
sw-سۋ
Qw-قۋ
بۇل سوزدەردە ۋ جانە ي دىبىستارى داۋىستى.
- داۋىسسىز دىبىستار (سانى 17)
| ءۇندى | ۇياڭ | قاتاڭ |
| m（م） | b（ب） | p (پ) |
| n（ن） | d（د） | t（ت） |
| ng（ڭ） | g（گ） | k（ك） |
| l（ل） | h（ع） | q（ق） |
| r（ر） | z（ز） | s（س） |
| j（ج） | c（ش） |
تۇسىنىكتەمە: بۇندا قازاق تىلىندە ءجيى كەزىگەتىن ش، ع، ج دىبىستارىنا ءبىر ارىپتەن بەرىلسە، ڭ دىبىسى xالقارادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن <<ng>> قوس تاڭباسىمەن بەرىلدى.
قازاق تىلىندە بار دىبىستاردى بارىنشا قوسارلاماۋ ءۇشىن ش دىبىسىنا قوسارلانعان <<sh>> ديگرافىن قولدانبادىق. ەسەسىنە، 1924 جىلى تورەقۇلوۆ ۇسىنعان لاتىن الىپپەسى نۇسقاسى بويىنشا، ش دىبىسى <<c>> تاڭباسىمەن بەرىلدى. (وعان قوسا حالىقارالىق دىبىستالۋدا س ءدىڭ ش بولىپ وقىلاتىن كەزدەرى بار. مىسالى: Social [سوۋشل]. )
- كىرمە دىبىستار (سانى 5)
اراب-پارسى، سونداي-اق، ورس تىلىنەن ەنىپ، ابدەن ورنىققان ءشىنارا دىبىستارعا مۇمكىندىك بەرىلدى. قاجەتسىز دەپ تاپقان جاعدايدا، بۇل تاڭبالاردى الفاۆيتتەن الىپ تاستاۋعا دا بولادى.
| kh（ح） | f（ف） |
| ts（تس） | ch（چ） |
| v（ۆ） |
سونىمەن، بۇل Aلفاۆيت 9 داۋىستى، 2 جارتىلاي داۋىستى، 17 داۋىسسز، 5 كىرمە، جيىنى 33 دىبىستى بەينەلەيتىن 26 تاڭبا مەن 1 بەلگىدەن تۇرادى.
لاتىن- قازاق الىپپەسىنە مىسال:
Jasimda hilim bar dep eskermedim,
Paydasin kore tura teksermedim,
Erjetken song tuspedi wisima,
Qolimdi mezgilinen kec sermedim.
Abay Qunanbayuli
Bir Allaha syinip,
Kel, balalar, oqiliq,
Oqihandi kongilge,
Iqilaspen toqiliq.
Ibiray Altinsaryn
بايتۇرسىنوۆشا لاتىن ءالپبيىنىڭ
ارتىقشىلىقتارى:
- قازاقتىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتايتىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەمىلە ەرەجەسى ارقىلى قاپتاعان قالىڭ اپوستروفتار جوعالادى. ىقشام جازىلادى.
- قازاق دىبىستارى تەك ءبىر ارىپپەن تاڭبالانادى.
پەرنەتاقتاداعى حالىقارالىق لاتىن ارىپتەرى ماكسيمالدى دەڭگەيدە قولدانىلادى.
ءارى ىقشام، ءارى تەز، ەڭ باستىسى، ءارى ۇلتتىق ءارى حالىقارالىق لاتىن تاڭبالارىمەن تاڭبالانعان امبەباپ نۇسقا. باستارى ءبىر قازاقنعا سيماعان ۇلتتىق جانە پەرنەتاقتالىق جوبانى ءبىر بويىنا جيناعان امبەباپ جوبا دەۋگە بولادى.
جوبا اۆتورلارى: تالعار دالەلعازى، بولاتبەك كەرىم
Abai.kz
